Oświecenie jako epoka historycznoliteracka, granice czasowe

W krajach europejskich przypada na wiek XVIII, choć korzeniami tkwi jeszcze w wieku poprzednim. Za kolebkę uznaje się 3 kraje: Anglię (koniec XVII w.), Holandię i Francję (XVIII w.).Termin „oświecenie” obejmuje swoim zakresem całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII w., a nie tylko kierunek czy prąd lit.

W Niemczech nazywany „Aufklarung”, we Francji „wiekiem oświecenia” lub „wiekiem filozofów” => oddaje to przełomowość epoki burzącej feudalne mity i przywileje, w której awans społeczny i kulturalny mieszczaństwa łączył się z zakwestionowaniem podstaw istniejącego systemu. Nastąpiło uwolnienie człowieka spod dominacji autorytetu teologicznego, rozdział moralności od religii => spowodowało to szok w umysłach i ferment intelektualny, rozwój nauki i jej upowszechnienie.

Oświecenie cechuje kult wiedzy, nauki i rozumu wyzwolonego z więzów scholastycznych dogmatów i optymistyczna wiara, że przy jego pomocy można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego.

Nowe tendencje pojawiły się najpierw w Angli=> rozkwit nauk eksperymentalnych, przyrodniczych (np. teoria przyciągania ciał Newtona), => powstają liczne dzieła formujące świecki charakter etyki, pozbawionej motywacji religijnej, => wystapienia filozofów i moralistów z pracami zawierającymi zasadnicze koncepcje kultury oświeceniowej: Locke, Shaftesbury, Berkley, Hume, przeniesione na kontynent rozpowszechniły się na nim

Za wzór i źródło inspiracji uważano Francję Ludwika XIV (rozkwit klasycyzmu) i osiemnastowiecznych filozofów.

Wejście do lit. mieszczańskich bohaterów, dotychczas marginesowych.

Zakwestionowanie dotychczasowego systemu wartości na podstawie twierdzenia, że wszyscy ludzie są z natury równi i wolni. Kryterium prawdy stał się „oświecony” rozum, wyzwolony z religijnych „przesądów”, był on podstawą rewizji poglądów, porządku moralnego, norm społecznych. Rewizjonizm historyczny zaatakował średniowiecze jako epokę barbarzyństwa i upadku cywilizacji, narodzin feudalizmu, a także Kościół, który przez system kulturowy, szkoły i inne formy sprawował kontrolę nad życiem kulturowym społeczeństwa.

Oświecenie „odkryło człowieka”, stanął on w centrum zainteresowania filozofii, sztuki, nauki i polityki.

Powstała wielka Encyklopedia Diderota we współpracy z innymi wielkimi filozofami i pisarzami francuskimi.

Podstawy intelektualne:

Racjonalizm – prąd filozoficzny opierający się na rozumie, początek dał mu francuski filozof i uczony Kartezjusz (1596-1650); jedynym źródłem wiedzy i poznania jest rozum, tylko za pomocą logicznego rozumowania można dojść do prawdy. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza. Utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić.

Empiryzm – za jego twórcę uważa się Francisa Bacona, angielskiego filozofa, prawnika i polityka; proces poznania świata powinien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie, prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Przedstawicielem był także angielski uczony John Locke, który wprowadził pojecie tabula rasa. Pogląd ten głosił, że umysł każdego jest białą, nie zapisaną kartką, dopiero nasze doświadczenia życiowe zapisują tę kartę; wiedza pochodzi więc z doświadczenia zmysłowego, które dopiero potem przetwarzane jest przez rozum. Racjonalistą był także Izaak Newton (odkrył zasady dynamiki, prawo ciążenia) i filozof Hume. Skrajną postacią empiryzmu jest sensualizm, który głosi, że nie ma niczego w umyśle, czego nie było wpierw w zmysłach.

Spowodowało to, że kategoria prawdy objawionej nie była już potrzebna w dowodzeniu naukowym. Nastąpiło rozejście się teologii i filozofii.

Prawda objawiona była atakowana przez ateistów, deistów i libertynów (wyjaśnienie tych pojęć w innym temacie). Choć było ich niewielu, ich wystąpienia były bardzo głośne.

Kierunki literacko-kulturowe:

Klasycyzm – zachłyśnięcie się starożytna Grecja i Rzymem, ich racjonalnym porządkiem, harmonią. Cechy: język jasny, zwięzły, precyzyjny; naśladowanie natury i zasad prawdopodobieństwa; zasada stosowności (dobry ton, wewnętrzna harmonia utworu, symetria, umiar, dobór tematu odpowiedniego do stylu i gatunku); zasada trzech jednousi w dramacie; reguła jednorodności estetycznej utworu.

Sentymentalizm – zapoczątkował go J. J. Rousseau, kładzie nacisk na dochodzące ze świata zewnętrznego do człowieka wrażenia oraz na zmienność jego uczuć. Dominacji rozumu przeciwstawiał prymat uczucia, człowiekowi abstrakcyjnemu – człowieka konkretnego. Świat rozumiał jako pełną sprzeczności tajemnicę. Literatura ukazywała życie wewnętrzne człowieka. Estetyka głosi postulat czułości i prostoty, preferuje gatunki: powieść, drama mieszczańska, liryka osobista -> bo one potrafią wyrazić uczucia. Podkreślanie dobrodziejstw natury, negatywne ocenianie cywilizacji.

Rokoko – wiąże się z poglądem hedonistycznym; sztuka pojmowana jako forma wyrafinowanej gry i zabawy; korzystają zarówno z reedycji klasycyzmu, jak i sentymentalizmu.

Oświecenie w Polsce:

Okres oświecenia w Polsce posiada swoją charakterystyczną dynamikę, związaną z wydarzeniami ostatnich lat RP szlacheckiej. Dzieli się go na trzy fazy:

1740-1764 – lata panowania Augusta III Sasa;

1764-1795 – okres oświecenia stanisławowskiego; inauguruje go wstąpienie na tron St. Augusta Poniatowskiego, powstanie Szkoły Rycerskiej, sceny narodowej oraz „Monitora”, kończy zaś ostateczny rozbiór Polski; wyróżnia się okresy wyznaczone datami:

1772 – zakończenie konfederacji barskiej;

1788 – początek prac Sejmu Wielkiego;

1795-1822 – tzw. oświecenie postanisławowskie, pojawiają się tendencje preromantyczne.

Polska boryka się z problemem utrzymania swojej państwowości i zaczyna dopiero wchodzić na drogę przemian wiodących do stworzenia nowoczesnego społeczeństwa i państwa. Reformatorzy, dążący do utrzymania niepodległości kraju, znajdują w myśli oświecenia źródło idei pozwalających sformułować program odnowy państwa. Kultura o char. elitarnym rozwija się dzięki mecenatowi króla i magnatów. Rozwija się kult tradycji narodowej, zainteresowanie historią, sarmacką przeszłością.

Większość tekstów ma podteksty patriotyczne, dążące do ocalenia ojczyzny, prezentujące reformy. Wiele głosów przeciwko sarmatyzmowi (dla ideologów wczesnej fazy oświecenia sarmatyzm oznaczał zaściankowość i ciemnotę, odgrodzenie się od głównych nurtów kultury europejskiej i rytmu jej przemian, megalomanię i ksenofobię, pieniactwo i warcholstwo pokryte frazesem umiłowania wolności i hasłami pełnej swobody poglądów jednostki, a wreszcie — czujne przestrzeganie pozorów nienaruszalności przywilejów szlacheckich i zasady równości w obrębie stanu (mimo jednoczesnej zależności średniej i szaraczkowej szlachty od magnatów). Jednakże już w latach osiemdziesiątych, a zwłaszcza w czasie działalności sejmu czteroletniego pisarze i publicyści wielkiego obozu reformy złagodzili atak na sarmatyzm i Sarmatów. Poszukując tradycji narodowej uformowano kompromisowy ideał „Sarmaty oświeconego", troszczącego się o dobro ojczyzny, skłonnego do ofiar na rzecz dobra publicznego. Wzór ten, szerzony przez piśmiennictwo oświecenia, jednał działaczom odnowy i ich programowi popularność wśród mas szlacheckich, przywiązanych do przeszłości). Nastąpił rozwój oświaty, praca u podstaw, edukacja ciemnych mas szlacheckich.

Prekursorzy oświecenia:

a) Stanisław Leszczyński

"Głos wolność ubezpieczający"; domagał się: zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, stałej 100-tysięcznej, zaciężnej armii, wzięcia w opiekę prawną chłopa;

b) Stanisław Konarski:

1740r. założenie "Collegium Nobilium" w Warszawie;

1760/63r. wydanie traktatu politycznego "O skutecznym rad sposobie" - domagał się: systematycznie obradującego, stale gotowego do pracy sejmu; całkowitego zakazu liberum veto;

c) Jan i Jędrzej Załuscy:

1747r. pierwsza publiczna biblioteka w Polsce;

Czynniki kształtujące polskie oświecenie:

a) dwór królewski:

- finansowanie artystów i uczonych;

- sprowadzenie artystów z Europy Zachodniej; - stypendia dla utalentowanej młodzieży;

- obiady czwartkowe;

- powstanie Szkoły Rycerskiej (Korpus Kadetów); - rozbudowa Warszawy;

b) Komisja Edukacji Narodowej:

- przejecie przez państwo opieki nad szkolnictwem;

- zwiększenie ilości szkol i wyższych uczelni;

- kształcenie nauczycieli;

- bezpłatne nauczanie młodzieży męskiej do 14 roku życia;

- publiczne szkoły dla dziewcząt;

- pierwsze szkoły o charakterze zawodowym;

- ujednolicenie programów nauczania;

- ujednolicenie podręczników (1776r. Komisja do Ksiąg Elementarnych);

c) czasopiśmiennictwo:

1667r. - "Merkurjusz Polski Ordynaryjny"

1765r. - pierwsze czasopismo oświeceniowe "Monitor" (redaktor: Franciszek Bohomolec);

1770r. -"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" czasopismo literackie;

1789r. -"Gazeta Narodowa i Obca" (redaktor: Julian Ursyn Niemcewicz);

d) teatr:

1765r. - pierwszy teatr publiczny w Polsce (Teatr Narodowy);

M. Klimowicz Oświecenie

Słownik literatury staropolskiej

M. Salamońska Repetytorium z języka polskiego

Epoki literackie. Od antyku do współczesności

notatki z zajęć