Symbol jako środek decydujący o oryginalności i ponad czasowości dzieła literackiego i malarskiego

Wiek XIX to okres w którym rozwijał się symbolizm- prąd literacki zainspirowany filozofią Artura Schopenhauera i Henryka Bergsona. U jego podstaw tkwiło filozoficzne przeświadczenie, że świat i zjawiska zmysłowe to tylko znaki, za którymi ukrywają się istotne prawdy i idee. Szczególną rolę przypisywano zatem symbolowi jako środkowi artystycznego wyrazu, który umożliwiał dotarcie do niezbadanych rozumem sfer bytu. Według symbolistów poezja powinna oddziaływać na odbiorcę nie w sposób intelektualny, ale emocjonalny i wrażeniowy, wiersz ma wywoływać określony nastrój oraz atmosferę i oddziaływać również poprzez swoje walory muzyczne i obrazowość. Sam symbol definiuje się jako to motyw zawarty w dziele literackim wskazujący na treści bezpośrednio w utworze nieobecne, które jednak czytelnik musi sobie uświadomić opierając się na własnej wyobraźni, intuicji i literackiej kulturze. Warto także wspomnieć, że podstawową różnicą między symbolem a bliską mu alegorią jest wieloznaczność symbolu. Alegoria zakłada bowiem ustalony wiązek treści między przedstawionym zjawiskiem czy motywem a jego prawdziwym znaczeniem. Symbol dopuszcza możliwość ,,podkładania” różnych treści, a czytelnik sam musi dociec, co może oznaczać np. symbol rozdartej sosny w ,,Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego. Mimo obecności symbolu w sztuce średniowiecznej i barokowej pełne zrozumienie jego znaczenia przyszło dopiero wraz z XIX-wiecznym symbolizmem.

W moim przemówieniu omówię przykłady symboli w niektórych utworach literackich oraz malarskich. Postaram się skupić na dziełach, które poprzez swoją wartość artystyczną zapisały się w historii literatury, czy sztuki.

Pragnę rozpocząć od dzieła Stanisława Wyspiańskiego, ,,Wesele”. Oto w podkrakowskich Bronowicach, w domu Włodzimierza Tetmajera odbywa się wesele krakowskiego poety Lucjana Rydla i chłopki Jadwigi Mikołajczykówny.

Oprócz mieszańców Bronowic na weselu goszczą krakowianie: Rydlowa, poeta Kazimierz Tetmajer, dziennikarz- Rudolf Starzewski. Okazuje się, że mieszkańcom wsi i miasta wciąż trudno jest się porozumieć. Bronowicka chata jest symbolem Polski, w której przebywają obok siebie przedstawiciele dwóch warstw społecznych.

Rekwizytem symbolicznym stają się w ,,Weselu” nawet buty- Panna Młoda nosi za małe, bo tak nakazuje moda, to pozwala jej zbliżyć się do pań z wielkiego, miejskiego świata. Pan Młody chadza po wsi zaś bez butów, gdyż ma to być wyrazem jego chłopomanii, fascynacji kulturą i obyczajami tej formacji kulturowej. Wesele to ma być więc połączeniem klas społecznych, zgodą.

Także w przestrzeni bronowickiej chaty umieszcza Wyspiański rekwizyty niosące symboliczny przekaz- obrazy Matejki: ,,Wernyhora” i ,,Racławice” oraz wizerunki Matki Boskiej Ostrobramskiej i Częstochowskiej to przecież symbole Polski tej baśniowej, legendarnej, ,,namalowanej” i ,,napisanej” przez wieszczów.

Odnajdujemy tu jeszcze wiele innych rekwizytów o określonych symbolicznych funkcjach:

-złoty róg- symbolizuje wezwanie do wspólnej walki przeciw zaborcom, do zwołania powstania, które wyzwoli polskie ziemie;

-złota podkowa- to oczywiście zgodnie z tradycją ludową symbol szczęścia;

-czapka z pawimi piórami- to symbol bogactwa, prywaty i przyziemności, które wtedy stały się udziałem większości dobrze sytuowanych Polaków dbających jedynie o swoje interesy;

-kaduceusz- to symbol manipulowania świadomością Polaków.

Za swoiście pojęty rekwizyt o niezwykle ważnej funkcji w pewnym momencie poddany ożywieniu można uznać Chochoła. To słomiana pałuba, krzak róży owinięty słomą na zimę. Zaproszony na wesele przez Rachelę i państwa młodych ukazuje się Isi, córce Gospodarza, która się go nie boi, bo wierzy w świat baśni. To Chochoł jest reżyserem późniejszych fantastycznych wydarzeń, zapowiada korowód zjaw. Z jego pojawieniem zaczyna się dramat fantastyczny. Rekwizyt zapowiada więc tutaj także zwrot akcji, przejście do kolejnego, fantastycznego tym razem aktu. W zakończeniu utworu Chochoł jako rekwizyt staje się symbolem uśpionych wartości narodu polskiego.

Na koniec warto powiedzieć, że ,,Wesele” jako dramat wykorzystuje wiele rekwizytów, które mają jeszcze większą moc oddziaływania jeśli wziąć pod uwagę fakt, że jest to utwór przystosowany do wystawiania na scenie- nie tylko się więc o owych rekwizytach czyta, ale można je także w czasie przedstawienia teatralnego ujrzeć, co pogłębia i hiperbolizuje ich oddziaływanie na widza.

Także w ,,Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego pojawiają się dwa symboliczne dzieła sztuki.

Pierwszym symbolicznym dziełem sztuki w ,,Ludziach bezdomnych” jest Wenus z Milo, który Judym podziwia wraz ze spotkanymi kobietami w Luwrze:

,,Głowa jej zwrócona była w jego stronę i martwe oczy zdawały się patrzeć. Schylone czoło wynurzało się z mroku i, jakby dla obaczenia czegoś, brwi się zsunęły. Judym przyglądał się jej nawzajem i wtedy dopiero ujrzał małą, niewidoczną fałdę między brwiami, która sprawia, że ta głowa, że ta bryła kamienna w istocie - myśli. […] obnażone jej włosy związane były w piękny węzeł krobylos. Podłużna, smagła twarz tchnęła nieopisanym urokiem” (KARTA CYTATÓW).

Wenus z Milo to najsłynniejsze chyba wyobrażenie Afrodyty- bogini piękności i miłości. Odnaleziona została około 1820 roku przez greckiego wieśniaka. Rzeźba jest symbolem miłości i piękna.

Szczególnie zainteresowała się nią starsza z panien Orszeńskich, dokładnie kontemplując piękno zamknięte przez greckiego rzeźbiarza w rzeźbie. Wenus z Milo jest symbolem całego cywilizowanego świata starożytnego, Grecji wraz z jej rzeźbiarstwem i wszelką inną sztuką. Nie przypadkiem ogląda się ją w Luwrze, gdzie zebrane zostały chyba największe zabytki i najwspanialsze dzieła sztuki światowej. Judym podziwia także urodę Natalii oglądającej Wenus z Milo, obserwuje jej zapatrzone, matowe oczy, skupienie, a następnie rozpoczyna rozmowę.

Rzeźba jest więc po pierwsze rekwizytem związującym niejako akcję, pozwalającym na poznanie się bohaterów- wszakże to wtedy Judym po raz pierwszy ujrzał Joannę, jest symbolem piękna i miłości, cywilizowanego świata sztuki i nauki. Jest również symbolem drogi życiowej, którą pragnie iść Judym ,ale obowiązek względem klasy społecznej z której pochodzi nie pozwala mu na to.

Kolejnym symbolicznym dziełem sztuki pojawiającym się w ,,Ludziach bezdomnych” jest obraz ,, Ubogi rybak” autorstwa Puvis de Chavannesa:

,,Kiedy to mówił, ukazał się obraz. Widział go przed rokiem i uderzony niewypowiedziana siłą tego arcydzieła zachował je w pamięci. Z czasem wszystko, co stanowi samo malowidło, szczególną rozwiewność barw, rysunek figur i pejzażu, prostotę środków i całą jakby fabułę utworu, przywaliły inne rzeczy i zostało tylko czujące widzenie nad wszelki wyraz bolesne. Wspomnienie owo było jak mętne echo czyjejś krzywdy, jakiejś hańby przekładnej, której nie byliśmy winni, a która przecie zdaje się wołać na nas z ziemi, dlatego tylko, że byliśmy jej świadkami. […] Tak, pamiętał… chudy człowiek, a właściwie nie człowiek, lecz antropoid z przedmieścia wielkiej stolicy, obrosły kłakami, w koszuli, która się na nim ze starości rozlazła, w portkach wiszących na spiczastych kościach bioder, stał znowu przed nim ze swą podrywką zanurzoną w wodę. Oczy jego spoczywają niby to na pałąkach trzymających siatkę, a jednak widzą każdego człowieka, który przechodzi. Nie szukają współczucia, którego nie ma. Ani się żalą, ani płaczą” (KARTA CYTATÓW).

Obraz jest symbolem krzywdy, cierpienia i nędzy, której pełno na świecie. Robi wrażenie także na kobietach, jednak dla nich- pochodzących ze świata majętnych ludzi, jest tylko płótnem wywołującym chwilowe współczucie, może odrobinę niesmaku, czy niechęć.

Samo wykorzystanie tych dwóch dzieł: Wenus z Milo i ,,Ubogiego rybaka” jest symboliczne. Jest to bowiem wyraz antynomii od wieków obecnej w świecie: biedy, nędzy, ludzkiego upodlenia i krzywdy oraz piękna i miłości, które przecież współistnieją.

W całej powieści Żeromski będzie przechodził z jednej antynomii do drugiej: od Paryża do dzielnic biedoty w Warszawie, od salonu w Cisach do chat chorych na malarię wieśniaków, czy wreszcie górników w Zagłębiu Dąbrowskim. Podobnie Judym- mógł wybrać świat piękna i miłości, zdecydował się jednak go odrzucić, aby wyruszyć drogą poprzez biedę, rozpacz, ludzką krzywdę, bo w tym upatrywał dopełnienia się swego losu. Taką symbolikę noszą właśnie dzieła sztuki w powieści Żeromskiego.Ostatni rozdział powieści przynosi kolejny ,znaczący dla głównego bohatera symbol.Rozdarta sosna symbolizuje rozdarcie duszy Tomasza Judyma,który wybierając drogę życia poświęconego biednym i spracowanym robotnikom miejskim odrzuca możliwość szczęśliwgo zycia u boku ukochanej kobiety.

Jednym z najbardziej znanych malarzy symbolistów był Józef Mehoffer. Niewątpliwie należy przyjrzeć się dokładnie jego obrazowi zatytułowanemu ,,Dziwny ogród”- najbardziej zagadkowej pod względem symboliki kompozycji Mehoffera, zachwycającej siłą barw i finezją linii, monumentalnej, nasyconej ładunkiem radosnych emocji, łączącej porządek ludzki z porządkiem natury w harmonijną całość i odsłaniającej rąbek Edenu utożsamionego z rodzinnym szczęściem. Świetlistymi barwami jaśnieje tu na pierwszym planie postać nagiego synka artysty, która przykuwa wzrok równie nieodparcie jak wyolbrzymiona ważka o złocistych skrzydłach.Unosi ona na tle zwartych koron dojrzałych jabłoni. Nadrealną i zarazem odświętną atmosferę rozsłonecznionego sadu podkreślają oplatające pnie drzew girlandy kwiatów symbolizujące bujność natury.

Bogate w owoce, chylące się od ciężaru ku ziemi drzewa są symbolem dostatku. Nagi synek malarza, o jasnych włosach, jest znakiem niewinności i beztroski, a kwiaty w jego dłoniach symbolizują piękno i jego nietrwałość. Stojąca na drugim planie matka to uosobienie bezpieczeństwa i miłości. Całość jest obrazem niezwykłej, sielankowej krainy szczęścia i radości.

Obraz ten wywołuje skojarzenia z wierszem młodopolskiego poety- Leopolda Staffa, zatytułowanym ,,Ogród przedziwny”. Wiersz jest aluzją do omówionego wcześniej płótna Mehoffera

Oto podmiot liryczny utworu jawi się czytelnikowi jako mieszkaniec ogrodu.

Podmiot liryczny nie jest jedynym mieszkańcem ogrodu. Towarzyszą mu dzieci, ptaki i pracowite pszczoły. Ziemię spowija wypielęgnowana trawa, pośród której rosną wyłącznie piękne kwiaty. Nad szemrzącym źródłem rosną krzew oliwny i róże, a obok stoją ule.

Wizja Staffa przepełniona jest różnego znaczenia symbolami. Pojawiające się już w pierwszej strofie kwiaty są odzwierciedleniem przemijającego piękna, dzieci natomiast - niewinności, spontaniczności i naiwności. Wodotrysk to symbol energii, życia, a krzew oliwny nad nim rosnący - pokoju. Róże są znakiem miłości, a zarazem cierpienia. Słowa:

„Obwiązujemy lnem ciernie,

By nie raniły nam dłoni.” (KARTA CYTATÓW)

oznaczają, że tego cierpienia możemy uniknąć.

Ptaki, budzące śpiewem ze snu, to nawiązanie do postaci świętego Franciszka z Asyżu, przywołujące motyw wszechogarniającej miłości. „Ule bartnicze” i pszczoły symbolizują dostatek i szczęście. Przypominają „złoty wiek” oraz „krainę mlekiem i miodem płynącą”. Zielona murawa jest odbiciem natury i prostoty. Chwasty i osty symbolizują zło i grzech.

Utwór jest próbą odnalezienia sensu ludzkiego życia. Oprócz elementów symbolizmu i franciszkanizmu, odnajdujemy w nim także cechy filozofii stoickiej. Staff uważa naturę za nauczycielkę prostego i cnotliwego życia, oznaczającego pogodzenie się z tym, co przyniesie los:

„I pielęgnujemy murawę,

Plewiąc z niej chwasty i osty,

By każdy, patrząc na trawę,

Duszą, jak trawa, był prosty.” (KARTA CYTATÓW)

Zarówno płótno Mehoffera i wiersz Staffa są znakomitymi przykładami młodopolskiego symbolizmu . Pomiędzy wspomnianymi dziełami widoczne są drobne różnice. Opis liryczny ogrodu jest bardziej szczegółowy i bogatszy w symbole. Staff ponadto nawiązał do postawy franciszkańskiej, wspominając o miłości wszechogarniającej i postaci świętego Franciszka poprzez „rój ptaków” uczący „(...) nas iść między ludzi z dobrą nowiną i śpiewem.” W przedstawionych przez obu artystów wizjach możemy bez trudu odnaleźć podobieństwa. Zarówno w wierszu, jak i na płótnie, widoczne są powtarzające się motywy symboliczne: ogród, kwiaty, dzieci, trawa i krzewy. Oba dzieła ukazują sielankowy ogród, Eden. Twórcy przekazują nam jak należy żyć, jakimi cechami się kierować, by osiągnąć szczęście. A szczęściem dla nich był powrót do Matki - Natury. Powrót do utraconego Raju.

Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że symbolizm to istotny w sztuce kierunek. Aby odpowiednio interpretować dzieła symboliczne należy posiadać dogłębną wiedzę o epoce w której powstały oraz problematyce w niej dominującej. Odczytywanie symboli dostarcza jednak wiele przyjemności, jest fascynującą wędrówką interpretacyjną. Dziś omówione przeze mnie dzieła należą niewątpliwie do klasyki, jednak jest to klasyka wciąż żywa i reinterpretowana.

Dziękuję.

4

---