WSPOMNIENIA WOŁYNIA, POLESIA I LITWY:

*po cieżkich przygodach 1830r. – aresztowaniu, skazaniu na sołdaty, przed czym uchroniły go długie starania rodziny rozpoczął zbieranie materiałów do historii Wilna i Litwy.

*okres wileński – zaczyna gromadzić materiały i notatki, wpisy z herbarzy i kronik, kopiować dokumenty archiwalne, przepisywać fragmenty z książek rzadkich dziś już często niedostępnych.

*1834r. – po raz pierwszy wyrusza w podróż po Polesiu i Wołyniu.

*dalszy ciągiem Wspomnień były Obrazy z życia i podróży, a także Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budżaku.

*podróżopisarstwo – bujny rozkwit w romantyzmie, wydobycie na plan pierwszy osobowości podróżnika, najczęściej artysty, który na własny sposób komentuje świat, notuje wrażenia i snuje refleksje na temat przeszłości i teraźniejszości. Nie była to w tradycyjnym znaczenie literatura piękna, fikcjonalna, kształtował się typ prozy dokumentalnej, reportażowej, o ambicjach artystycznych, a nie tylko poznawczych, ze wreszcie wywarł on olbrzymi wpływ na rozwój XIX-wiecznego realizmu.

*podróżopisarstwo romantyczne odróżnia od wcześniejszego przede wszystkim synkretyzm celów. Sama podróż jest tylko pretekstem do zbierania i spisywania różnego typu obserwacji; wszystko, co spotykał podróżnik po drodze było godne uwagi, zanotowania. Było to podpatrywanie życia w różnych jego przejawach. Epoka zresztą lubowała się w przekraczania wszelkiego typu ograniczeń, łamaniu podziałów i klasyfikacji formalnych

*Aleksander Sapieha – początek XIX wieku – jego wyprawa naukowa miała na celu rozbudzenie pasji poznawczych w społeczeństwie, wynikała z chęci przełamania zasklepienia, zaściankowości naszej kultury. W rozwijaniu kultury widział Sapieha ważny obowiązek społeczny i szansę podtrzymania życia narodowego, rozwoju gospodarstwa krajowego i handlu

*w podróżopisarstwie odkrywanie przed czytelnikiem nieznanych światów musi być zabarwione bezpośrednim przeżyciem podróżnika, jego emocjami, wrażeniami itd. Słowem już w rozumieniu Sapiehy podróżopisarstwo zawiera jako cechę konstytutywną gatunku elementy subiektywizmu, prywatności, jednorazowości.

*Kontrym – podróż w celach ekonomicznych – opisanie gospodarstwa krajowego, stanu dróg, handlu, stanu miast

*typ podróżopisarstwa romantycznego kształtuje się u nas po 1830r. – rozszerza on zakres celów podróży. Ważnym etapem kształtowania się nowego charakteru podróżopisarstwa była tradycja sternowska – Podróży sentymentalnej, która stawiała na równi nie jako sam przedmiot poznania i opisu jak i rejestrację perypetii duchowych podróżnika. Oczywiście taka podróż zbliżała się do beletrystyki, do powieści, tworząc specyficzny gatunek pogranicza.

*podróż artystyczna – prowadzenie wielu wątków równocześnie, przerzucanie się od opisów geograficznych, przyrodniczych, statystycznych, ku etnograficznym, folklorystycznym, historycznym.

*zafascynowanie historia, którego manifestacją było odkrywanie folkloru, kultury ludowej

*folklor i historia w podróżopisarstwie romantycznym u nas zdobyły miejsce niezwykłe, stawały się jednym z najważniejszych celów. Opis podróży był formą pojemną, pozwalał na swobodne poszerzanie jego ram aż do form eseju, szkicu naukowego, rozprawy o tematyce historycznej lub ludoznawczej. Był jedną z najważniejszych ówczesnych odmian literatury faktu.

*opis podróży z zesłań po powstaniu listopadowym – na tym tle Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy są wyrazem zainteresowań i pasji, które wyzwoliła epoka romantyzmu, rą równocześnie dziełem samoistnym i wielce znaczącym. Łączą w sobie różne odmiany ówczesnego podróżopisarstwa, eksponując w sposób chyba najwyraźniejszy ze wszystkich, nie tylko cele poznawcze, ale i artystyczne.

*Kraszewski podróżował nie tylko z pióem, ale i ze szkicownikiem rysunkowym. Niestety warunki techniczne drukarń nie pozwoliły na ilustrowanie tekstu pierwszego wydania z robionymi rysunkami autora. To pragnienie Kraszewskiego zostało zrealizowane w wydaniu drugim w Paryżu 1860 roku.

Ważną rolę w budowie Wspomnień odgrywa specyficzna gra z dotychczasowymi konwencjami istniejącymi w podróżopisarstwie. Autor korzysta właściwie ze wszystkich typów opisów podróży, jakie były znane do jego czasów, przywołuje je i neguje jednocześnie. Motyw podróży jednoczy np. wszystkie szkice, lecz jak zastrzega się autor, nie jest to opis wędrówki odbytej jednym ciągiem, a raczej suma kilku odrębnie i w różny sposób podejmowanych wypraw. Mieszczą się wszystkie na przestrzeni czterech – pięciu lat. Był to właściwie wynik pięciu wypraw, w których zaprzęgiem konnym, pocztowym wozem i łodzią po wodach Polesia przemierzył olbrzymie tereny od ojcowskiej wsi Dołhe w powiecie Pużańskim aż po Żytomierz. Dodać warto, że każda z wyjątkiem ostatniej. Dodać warto, że każda oprócz ostatniej kończyła się powrotem do domu rodzinnego, przemierzył więc ów rozległy kraj w wielu kierunkach i miał okazję przyjrzeć się mu dokładnie.

*fakt, że Wspomnienia są niejako sumą tych wędrówek, wpłynął wyraźnie na zepchnięcie samego motywu podróży na plan dalszy. Podróż zmieniła się we wspomnienia. Ta zmiana przyczyniła się do pewnych przewartościowań gatunkowych, służąc znakomicie założonym przez pisarza celom: zwiększyła pojemność poznawczą utworu, pozwoliła no dowolnie długie zatrzymywanie się w miejscach wybranych, na przedstawienie pamiątek narodowych, szczegółowe przedstawienie historii miast i zamków, wprowadzenie szerokiej dokumentacji historycznej, rozwijanie własnych komentarzy i snucie różnego typu refleksji. Owe postoje, przerwy w podróży są znacznie ważniejsze niż sama podróż.

*chęc utrwalenia dawnych zwyczajów i obyczajów ludowych, podań miejscowych i legend, opisy strojów poleskich, wołyńskich, sprzętów i narzędzi pracy, wnętrza chat.

*Kraszewski rejestruje codzienność, powszedniość kraju dobrze sobie znanego, bliskiego, że nie dziwi się odmiennością spotykanych rzeczy i zjawisk, stara się utrwalić to, co staniało niejako obok, co było częścią sposobu bycia ludzi, ich kultury. Stopień nasycenia obrazu realiami, jego uszczegółowienie zarówno w sensie geograficznym, jak i historycznym spowodował, że Wspomnienia traktowane były, jako źródło dla badaczy.

*Wspomnienia – jako opis podróży odkrywały tereny zapomniane, na których trwał zastygły przed wiekami kształt świata. Od XVII wieku niewiele się tam zmieniło. Ten sam był los chłopów pańszczyźnianych, ich bezwzględny ponad ludzką miarę wyzysk, to samo poniżenie i zobowiązanie do licznych świadczeń na rzecz dworu. Pogłębiła się tylko nędza wegetujących, prowincjonalnych miasteczek, w których wszystko, co przeszłość stworzyła wielkiego, zmieniło się powoli w ruiny. Opis Polesia, jako regionu niedostępnego, ukrytego wśród błot, pozbawionego dróg, rzadko odwiedzanego przed Kraszewskim.

*w opisach Polesia i Wołynia poszanowanie dla cudzych przekonań, języka i kultury jest stale obecne

*drugie wydanie Paryż 1860r. – zostało przez K. przeredagowane i uzupełnione. Chodziło przede wszystkim o unowocześnienie języka, usunięcie wszelkich prowincjonalizmów i archaizmów, które przetrwały na kresach do początku XIX wieku. Następne wydanie wzorowane było nie na drugim zmienionym wydaniu paryskim, lecz na pierwszym wileńskim z zachowaniem mowy kresowej, będącej ważnym źródłem dla badaczy. Obecne wydanie zawiera wszystkie prowincjonalizmy i regionalizmy. Niestety nie zachował się rękopis drugiego tomu Wspomnień, dlatego obecne wydanie jest znacznie zniekształcone. Oba tomy zawierają jednak oryginalne rysunki autora, które zachowały się w Bibliotece Jagiellońskiej.