Źródło: http://emkr.republika.pl/klamstwo.htm

Czy kłamstwo jest przejawem niedostosowania społecznego?

Kłamstwo obserwuje się niemal u wszystkich dzieci. Nasuwa się więc pytanie, czy kłamstwo można uznać za przejaw społecznego niedostosowania, skoro niemal powszechnie występuje u dzieci i młodzieży, których postawa oceniana jest jako normalna. Problem kłamstwa u młodzieży niedostosowanej społecznie występuje jednak znacznie ostrzej niż wśród innych dzieci. Kłamstwo u tej grupy jednostek najczęściej jest nierozłącznie związane z popełnionym czynem niedozwolonym. 
Charakterystyczne znamiona kłamstwa u młodzieży niedostosowanej społecznie:

• kłamstwo nie jest reakcją ocenianą przez kłamiących ze stanowiska etyki,

• kłamstwo ujmowane jest z utylitarnego punktu widzenia i jego wartości instrumentalnej,

• kłamstwo jest przejawem ogólnych zmian charakterologicznych i zaburzeń osobowości.

Przyczyny kłamstwa u jednostek niedostosowanych społecznie :

• kłamstwo obronne, z obawy przed przykrymi konsekwencjami, w trudnych sytuacjach,

• kłamstwo jako reakcja zgodna z reakcjami środowiska z którego się wywodzi bądź przebywa,

• kłamstwo dla podkreślenia swojej własnej wartości,

• kłamstwo jako protest wobec trudnej sytuacji życiowej ( np. mam ojca kapitana, a w rzeczywistości nie zna swojego ojca).

Poznanie kłamstwa powinno rozpocząć się od poznania jego objawów. Trzeba starać się poznać je jak najlepiej, a mianowicie:

• jakie są sprawy i sytuacje, w których kłamstwo ma miejsce, jaka jest częstotliwość kłamstwa, jaka jest krzywa częstotliwości w określonym czasie,

• jakie jest powiązanie społeczne wychowanka kłamiącego - czy jest sam, w grupie, pod wpływem grupy,

• gdzie kłamstwo najczęściej występuje - w szkole, w internacie, w domu, na boisku itd,

• jak dziecko kłamie: uporczywie, ustępliwie w treści kłamstwa, bez żenady ze wstydem, agresywnie czy intrygująco.

Trudniejsze jest poznanie motywacji kłamstwa. Analiza psychologiczna poszczególnych kłamstw jest z pewnością potrzebna i użyteczna, ale nieraz dopiero badania anamnestyczne wskażą na istotne źródło kłamstwa i pozwolą lepiej poznać mechanizm kłamliwości u dziecka. 

Ze zdumieniem wychowawca nieraz notuje u dziecka zupełnie niepotrzebne, niedorzeczne kłamstwa dotyczące rzeczy oczywistych, których nie da się wyjaśnić sytuacją bieżącą. W procesie resocjalizacji uwzględnia się wiec przyczyny i stara się zmienić tło i warunki motywacyjne. Jeśli dziecko kłamie, bo jest przekonane, że tak trzeba postępować, bo przecież "wszyscy kłamią", to należy dążyć do zmiany poglądu dziecka na kłamstwo. Jeśli kłamie, bo jest lękliwe lub nieufne - trzeba starać się wzmocnić samopoczucie dziecka i jego wiarę w ludzi i otoczenie. Kara i nagroda mogą przyczynić się do tego, że dziecko zrozumie dosadnie i szybko społeczne zagrożenie kłamstwa. Zasadniczo jednak nie kara i nie lęk przed karą za kłamstwo przyczyniają się do jego likwidacji i wzmocnienia prawdomówności. Najważniejszym zagadnieniem jest oparcie kontaktów dziecka na wzajemnym zaufaniu oraz poprawa jego samopoczucia. 

Proces resocjalizacji w stosunku do niedostosowanej społecznie jednostki powinien uwzględniać następujące momenty :

• poznanie objawów kłamstwa,

• poznanie przyczyn i aktualnych jego motywów,

• ustosunkowanie się do dziecka w zależności od motywów,

• kontrola i analiza skuteczności zabiegów wychowawczych w tym zakresie.

• korekta postępowania w zależności od analizy i doświadczeń resocjalizacyjnych.

Szczególną uwagę wychowawca powinien zwrócić na kontrolę swoich reakcji, na krytyczne sprawdzanie trafności oddziaływania wychowawczego i w zależności od wyników dokonywać korekty swojego oddziaływania. O wiele trudniejsza jest sprawa, gdy kłamstwo i kłamliwość dziecka wiąże się z zaburzeniami charakteropatycznymi lub konstrukcja psychiczną. Wtedy należy skorzystać z doświadczeń resocjalizacyjnych stosowanych wobec jednostek socjopatycznych. Wśród psychopatów nierzadko spotyka się jednostki o bujnej, nieopanowanej wyobraźni, które skłonne są przedstawić świat jakim im wygodnie. Rzeczywistość najczęściej interpretują wg marzeń i wyobraźni. Jest to próba podporządkowania sobie całego otoczenia. To właśnie w naturalny sposób powoduje fałszywe reakcje, świadomie błędne interpretacje i zniekształcanie prawdy. Tacy osobnicy na ogół mają bardzo wysokie mniemanie o sobie, są przeświadczeni, że środowisko powinno im się podporządkować i że tylko oni głoszą poglądy słuszne. Stąd też korekta błędnych wypowiedzi jest trudna a poprawę w zakresie osłabienia kłamliwości osiągnąć można tylko przez zmianę całej postawy psychopatycznej. Zabarwienie psychopatyczne ma też swoistą postać kłamstwa tzw. pseudologia phantasica. W przeważającej liczbie przypadków występuje wraz z infantylizmem, a więc też z ograniczeniem autokrytycyzmu. Jednostki takie maja wprawdzie świadomość rzeczy i zdają sobie sprawę z niedorzeczności wypowiedzi, jednak fanazja i realia są sobie bardzo bliskie. 

U dzieci społecznie niedostosowanych, pochodzących z trudnych warunków środowiskowych częstotliwość konfabulacji jest większa niż w normalnym środowisku. Zbyt duże wymagania rodziców i poczucie bezradności dziecka powoduje, że chce się ono znaleźć w swojej wyfantazjowanej rzeczywistości.

1. O.Lipkowski : Resocjalizacja. Warszawa 1980, WSiP, s.100 - 187

2. H. Hanselmann : Einführung in die Heilpädagagik, Zürich 1958, s. 413, 417

3. F. Baumgarten: Kłamstwo dzieci i młodzieży, W-wa 1927

4. H. Malewska, H. Muszyński: Kłamstwo dzieci, W-wa 1962, PZWS s. 23, 65

5. W. Witwicki : Psychologia T. I. Kraków-Toruń 1947, Z im. Ossolińskich s.341