Stanisława Stachniewicz
Krótka gramatyka języka keczua
Głoski alfabetu keczuańskiego
Samogłoski: a, u, i
Półsamogłoski: w, y
Spółgłoski: ch, ch’, chh, h (czasem pisane jako “j”), k, k’, kh, ll, m, n, p, p’, ph, q, q’, qh, r, s, t, t’, th
Osoby:
ja - nuqa, ńuqa
ty - qan, qam
on/ona - pay
my wszyscy1 - nuqanchis, nuqanchik
my - nuqayku
wy - qankuna
oni/one - paykuna
Deklinacja rzeczownika i inne sufiksy dodawane do rzeczownika
|
mianownik |
- |
|
dopełniacz |
-h, -hpa, -pa |
|
celownik |
-pah, -paq |
|
biernik |
-ta |
|
wołacz |
-, |
|
narzędnik |
-wan |
|
gdzie? |
-pi |
|
skąd? |
-manta |
|
przez co (jakie miejsce)? |
-nta |
|
dokąd? |
-man |
|
do kiedy? |
-kama |
|
między kim/czym? |
-pura |
|
dlaczego? |
-rayku |
|
po co? |
-paq |
Liczba mnoga: między rzeczownik a końcówkę dodaje się -kuna-.
Zdrobnienia: -cha (mniejsze zdrobnienie), -lla (większe), -challa (największe możliwe zdrobnienie)
Przyimki
mój -y
twój -yki
jego, jej -n
nas wszystkich -nchis
nasz -yku
wasz -ykichis
ich -nku
Dodawane są jako sufiks do rzeczownika, np:
wasiy - mój dom
Jeśli wyraz kończy się na spółgłoskę lub samogłoskę akcentowaną, to przed przyimkiem wstawia się -ni-, np:
yachaqniy - mój uczeń.
Liczebniki
1. huh
2. iskay
3. kinsa
4. tawa
5. pisqa
6. suhta
7. qanchis
8. pusah
9. iskun
10. chunka
11. chunka huhniyuh
12. chunka iskayniyuh
13. chunka kinsayuh
14. chunka tawayuh
15. chunka pisqayuh
16. chunka suhtayuh
17. chunka qanchisniyuh
18. chunka pusahniyuh
19. chunka iskunniyuh
20. iskay chunka
41. tawa chunka huhniyuh
100. pachaq
303. kinsa pachaq kinsayuh
1000. waranqa
sufiks -yuh: “i”; sufiks -ni- dodawany, jeśli cyfra kończy się na spółgłoskę (też y!),
czyli np “chunka iskunniyuh”=”dziesięć i dziewięć”=19.
Czasownik
Czasowniki odmieniają się przez liczbę, osobę będącą podmiotem zdania i osobę będąca przedmiotem zdania, np.:
payta munani - kocham go,
qanta munayki - kocham cię,
qankunata munaykichis - kocham was.
Niektóre formy czasownika odmieniają się przez przypadki, są to: bezokolicznik (-y), imiesłów czynny (-sqa), imiesłów bierny (-spa), czasowniki w zdaniach podrzędnych (-sqa, -na).
Koniugacja zwykła
Czas teraźniejszy:
|
osoby |
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
|
1 |
ni |
nchis (w.), yku |
|
2 |
nki |
nkichis |
|
3 |
n |
nku |
Czas teraźniejszy ciągły: między rdzeń a końcówkę czasownika dodaje się sufiks -sha-.
Czas przeszły
|
osoby |
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
|
1 |
rani |
ranchis (w.), rayku |
|
2 |
ranki |
rankichis |
|
3 |
ran |
ranku |
Czas przyszły
|
osoby |
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
|
1 |
sah |
sunchis (w.), sahku |
|
2 |
nki |
nkichis |
|
3 |
nqa |
nqaku |
Imiesłowy
1) przymiotnikowy: do rdzenia czasownika dodaje się sufiks -spa,
np: puriy - iść, purispa - idący;
2)bierny: do rdzenia czasownika dodaje się sufiks -sqa,
np: munay - kochać, munasqa - kochany.
3) przysłówkowy: do rdzenia czasownika dodaje się sufiks -stin,
np takiy - śpiewać, takistin - śpiewając
Rzeczowniki odsłowne tworzy się przez dodanie do rdzenia końcówki -h, -q: llank’ay - pracować, llank’ah - pracownik; kamay - stwarzać, kamaq - stwórca, jak również przez dodanie końcówki -na: mikuy - jeść, mikuna - jedzenie
Czasownik kay - być, znajdować się, mieć
1) jako być: nigdy nie pojawia się w trzeciej osobie liczby pojedynczej, chyba że w czasie ciągłym, np:
Luwis wasipi kashan. Ludwik jest w domu.
zamiast 3 os. l.p. do imion/zaimków osobowych dołącza się sufiksy -mi (po spółgłosce), -n (po samogłosce), np:
paymi - on/ona jest
W ten sposób można odmienić czasownik kay we wszystkich osobach:
nuqan - ja jestem
qanmi - ty jesteś
paymi - on/ona jest
nukanchismi - my wszyscy jesteśmy
nuqaykun - my jesteśmy
qankunan - wy jesteście
paykunan - oni/one są
2) jako znajdować się: 3 osoba l. pojedynczej, np:
kaymi t’anta kan - tu znajduje się chleb
kaymi qulqi karan - tu były pieniądze
3) jako mieć: osoba w dopełniaczu, rzeczownik+przyimek i trzecia osoba l.p. czasownika kay, np:
(Nuqahpa) t’antay kan - (ja) mam chleb (dosłownie “(Mnie) mój chleb jest”)
Husiypa t’antan kan - Józef ma chleb (dosłownie: “Józefa chleb jest”)
Budowa zdania
1)Zdania twierdzące: zanznaczane przez sufiks -n (po samogłosce), -mi (po spółgłosce) lub -tah; sufiksy te dodaje się do któregokolwiek wyrazu w zdaniu, np.:
Inti ruphayanmi. Słońce świeci.
Konstrukcja zdania twierdzącego: podmiot - przedmiot - orzeczenie,
np: Nuqa riyta Bolibiamanmi munani. Chcę pojechać do Boliwii.
(dosłownie: ja pojechać do Boliwii chcę)
Przedmiot występuje zawsze w bierniku (-ta),
np: Tantata mikunin. Jem chleb.
2) Zdania pytające:
a) abstrakcyjne: zaznaczane przez sufiksy -n, -mi lub -tah (-taq)+-ri,
np: Maypin rishanki?
lub: Maytataq rishankiri? Gdzie idziesz?
Pytania:
imarayku - dlaczego
maypi - gdzie
mayta - dokąd
pita - kogo (np. widzisz)
ima - co
imay - kiedy
hayk’a - ile
b) konkretne: zaznaczane przez sufiks -chu,
np: Limamanta kashankichu? Jesteś z Limy?
3) Zdania przeczące: zaznaczane przez słowo manan (nie) i sufiks -chu,
np: Manan yarqanichu. Nie jestem głodny.
W trybie rozkazującym zamiast manan występuje słowo ama,
np: Ama llullay! Nie kłam!
4) Zdania złożone:
a) współrzędnie:
np: Martin misita rikun, pisquta uarintaq.
Marcin widzi kota, a słucha ptaka.
b) podrzędnie:
- czasownik nie wyraża czasu, kiedy coś się stało,
- czasownik zdania podrzędnego występuje w bierniku (-ta),
- jeśli mowa o wydarzeniu dokonanym - czasownik ma końcówkę -sqa,
- wydarzenie niedokonane - końcówka -na,
- podmiot występuje w mianowniku lub dopełniaczu,
- przedmiot występuje w mianowniku.
Np: Yachani wasi ruwasqanta. Wiem, że dom został zbudowany.
Yachani wasi ruwananta. Wiem, że dom jest budowany.
Niektóre sufiksy
-a wyrażanie emocji dla wyrazów zakończonych na “y”
-cha akcentowane: może
-chi- między rdzeniem a końcówką czasownika: ktoś sprawia, że...
-hti w trybie warunkowym: przez, z powodu
-ka- przed -mu- i -pu-: to samo co -ku-
-kama za rzeczownikiem: wyłącznie (np. “warmikama”=”tylko kobiety”)
-ku- między rdzeniem a końcówką czasownika: robię to, bo to jest przyjemne (np. “tusukuni”=”tańczę, bo lubię”)
-ma zdziwienie
-mpu = -mu- i -pu-
-mu- między rdzeniem i końcówką czasownika: czynność w innym miejscu niż rozmowa; wyznacznik czasu; jeśli rdzeń czasownika kończy się na “u”, to to “u” przechodzi w “a”.
-na- między rdzeniem czasownika a przyimkiem oznacza powinność, np. llank’ananku - powinni pracować
-naku- między rdzeniem czasownika a końcówką: oznacza, że czynność jest odwzajemniona, np. “munanakun”=”kocha z wzajemnością”
-naya po rzeczowniku lub czasowniku: chcieć, życzyć sobie, pragnąć
-nka po liczebniku: “każdemu z nich”
-ntin po rzeczowniku, liczebniku: coś zjednoczonego, np. Tawantinsuyu - Cztery Zjednoczone Dzielnice
-ńa już
-pacha może, chyba
-pas i, też (głównie po monosylabach)
-pis i, też
-pu- miedzy rdzeniem czasownika a końcówką: coś robi się z konieczności; jeśli rdzeń kończy się na”u”, to przechodzi ono w “a”
-pura po rzeczowniku: wyłącznie
-puwan i
-qa zaznacza wyraz będący wyjaśnieniem, komentarzem
-ra- przed -mu-: to samo co-ri-
-ri- między rdzeniem czasownika a końcówką: coś dzieje się szybko, natychmiast
-ru to samo co -ri-
-s po spółgłosce: mówi się, że
-si po samogłosce: mówi się, ze
-tah po rzeczowniku: a (np: “Hahiy wayna takishan, kay sipas tusushantahmi”=”tamten chłopak śpiewa, a ta dziewczyna tańczy”)
-wan po rzeczowniku: i, z (dodawane do wszystkich rzeczowników, np. “Luwiswan, Inrikiwan”=”Ludwik i/z Henryk[iem]”)
-ya wyrażanie emocji
-yka- przed -mu- i -pu- = -yku-
-yku- między rdzeniem czasownika a końcówką: wyrażą, że robienie tego czegoś jest zaszczytem, np tusuyunki - masz zaszczyt tańczyć
-yu- miedzy rdzeniem czasownika i końcówką: jeszcze większy zaszczyt niż -yku-
-yuh po rzeczowniku: -ma, jest właścicielem, np.: wasiyuh - właściciel domu, ma dom; po rzeczowniku llaqta: mieszkaniec, np.: Qusqu llahtayuh - mieszkaniec Cusco, kuzkeńczyk
Źródła:
http://ekeko.rcp.net.pe/QUECHUA (strona w języku hiszpańskim)
http://www.andes.org (strona w językach hiszpańskim i angielskim)
1Osobliwość języka keczua - istnieje osobna osoba na określenie “nas jako całości”: “my wszyscy obecni”, “my jako naród” etc.