Claude Backvis „Szkice o kulturze staropolskiej”

„Szczególna próbka historycznego eposu: <<Wojna chocimska>> Wacława Potockiego (1670)”

Epos – uważany za najtrudniejszy i najlepszy gatunek

- Jan z Wiślicy próbował (początek XVI w.) – 3 pieśni – o bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. – „Wojna pruska” – dosyć nieudolny, rozwlekły

- Jan Kochanowski – zostawia mały epos (eposiątko ;)) – „Szachy” – był świadomy, że to nie dzieło na miarę prawdziwego eposu

W XVII w. zmiany. Zaczyna się sarmatyzm – Polska zaczyna czuć swoją odrębność – państwo katolickie w pozycji obronnej i atakującej wobec państw prawosławnych i protestanckich; rzeczpospolita szlachecka i parlamentarna wśród monarchii absolutnych -> konflikty magnatów, polityka państwa na drugim planie, groźba najazdu tureckiego – idealne warunki do rozkwitu eposu – droga upadku.

- Piotr Kochanowski – 1618 – przekład „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa – znaczenie tego eposu wzrasta w kraju, gdzie istnieje taka sytuacja, jak opisana powyżej.

W XVI w. wzorowano się na Liwiuszu, w XVII na Tacycie. Jednak zupełnie różny typ eposu stworzył Lukan – zaniechał bajecznego mitu, zajął się historią realną, mocno związaną z polityką – „Wojna domowa”. Brak u niego interwencji bogów, zamiast tego umieszcza malowniczość egzotyczną – opisy obcych obyczajów (w związku z wyprawami Cezara). -> podobnie u Potockiego i u Samuela Twardowskiego – to raczej nie wpływ, lecz zbieżność.

Twardowski opisuje szereg wypadków, które pozwoliły dostrzec upadek Rzeczypospolitej, jemu zaś przyniosły ruinę materialną i skończyły się jego ucieczką – wybrał ostatecznie niewłaściwy obóz -> „Wojna domowa” – powstanie kozacko-ukraińskie i inwazja szwedzka.

Na kształtowanie tego eposu wpłynęły:

- odczucie owych wypadków

- wyprawa wraz z księciem Zbaraskim do Stambułu w celu przeprowadzenia pokojowych rokowań (po bitwie chocimskiej) ->rozbudzona wrażliwość na barwy, grę światła, perspektywę, fascynacja -> zamiłowanie do okazałych, barokowych, bogatych dekoracji

- w wieku dojrzałym chciał ułożyć panegiryk ku czci króla Władysława IV – maksymalne wyzyskanie faktu, że był on obecny przy obronie Chocimia (jako królewicz), przy opisie bitwy, której nie oglądał, posłużył się wspomnieniami z wyprawy do Stambułu –urywki z życia króla -> jeszcze nie epos – „Szczęśliwa expedycyia” – na tym wzorował się zapewne Potocki przy opisie przybycia wojska tureckiego pod Chocim

„Wojna domowa” – kronika wierszowana, jeszcze nie epos.

„Przeważna Legacya” – opis przebiegu pewnej misji – literatura podróżnicza

„Transakcya wojny chocimskiej” – sarmatyzm w gatunku epickim

- Połączenie pierwiastka zbiorowego z kilkoma cechami osobistymi -> osoba twórcy.

-> Dzięki temu zajmuje stanowisko trzeźwego świadka, a nawet sędziego, choć brał udział w życiu społeczeństwa.

-> Mimo udziału w bitwie pod Beresteczkiem i ucieczki na Węgry podczas najazdu szwedzkiego, Potocki jawi się jako domator. Całe życie spędził w Woli Łużeńskiej. Mogłoby się wydawać, że swoje dzieła przeznaczał dla najbliższych (inne niż „Wojna chocimska”) – mówią one o zapatrywaniach, wartościach i zastrzeżeniach właściwych dla szlachty, zbiór poglądów emocjonalnych, mających źródło w potocznej myśli politycznej XVI w.

Indywidualizm grupowy – Polacy głosili unikalność szlachty polskiej z pychą, uporem i zuchwałością – wynika to z dumy i stanowczości, z którą obstawali za swoimi koncepcjami religijnymi i politycznymi – wg nich szczyt myśli ludzkiej -> bronili swego stanowiska -> duma narodowa, kastowa, ze swobód – kto jest nonkonformistą, temu goodbye – banicja -> „Wojna chocimska” zabytkiem tego ducha, tacy Polacy są bohaterami tego eposu.

Cecha indywidualna Potockiego (urozmaica) – był arianinem do czasu 1658 roku – edykt, wybór między wygnaniem a przejściem na katolicyzm. Arianie stanowili oddzielną grupę, moralnie wyłączoną ze wspólnoty narodowej. Potocki zdecydował się przejść na katolicyzm. Potocki pojmowanie świata opierał na uczuciach, zmysłach – nie miały znaczenia dla niego racjonalne wartości arian - pretensje do przenikania boskich tajemnic za pomocą myśli ludzkiej, przywiązanie do zasad. Dzięki arianizmowi zdaje się nieco poważniejszy, głębszy i bardziej przenikliwy od swoich rodaków –co prawda jego nauki moralne są rozwlekłe i nie zawsze przekonywające, uprzedzony jest starczo, gada o cnotach przodków i o utraconej prostocie patriarchalnej – nihil novi, jednak dzięki moralnej uczciwości autora i powadze, te utarte schematy nabierają wzruszającej wymowy. Ten „przypadkowy arianizm” Potockiego wpłynął na poczucie solidarności z sarmatami, jednak rozbieżności między tymi odłamami objawiały się i oddziaływały na wrażliwość czytelnika.

W 1670 r. Rezczpospolita stanęła przed nową groźbą upadku po wciągnięciu do walki z Imperium Osmańskim (opierała się 12 lat) – wyszła wcześniej bez szwanku z wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojen z Rosją, Rakoczym, domową i po rozdarciach z powodu polityki wewnętrznej.

„Wojna chocimska” – dla rodziny Lipskich, córka Potockiego – Zofia – poślubiła Jana Lipskiego, jego rodzina wyróżniła się w tej bitwie -> świadczy to o autentycznych przeżyciach ludzkich i niekłamaną wrażliwością zawartą w utworze.

Zwycięstwo Polaków – w 1621 roku.

Powaga – stara się natchnąć do czynu obywatelskiego, prosta wzniosłość rytmu, nowe, prozaiczne słowa oznaczające rzeczy równie nowe, długie, skomplikowane zdania – dygresje. Żywe opisy, drastyczne, ale zwięzłe, rozwleka się tylko przy tematach dydaktyczno-moralizatorskich. Swoboda w posługiwaniu się pospolitymi szczegółami – przeplatanie nimi wzniosłych wydarzeń -> przybliżenie bohaterów czytelnikowi.

Opisy wojny i polityki przeplatane z opisami pór roku i zajęć w polu i w dworkach szlacheckich – życie codzienne – wypoczynek emocjonalny.

Zygmunt III – niechęć

Władysław IV nie lepiej oceniony

Dużo sarkazmu – wobec królów, zeszlachciałego mieszczaństwa, powszechnej zniewieściałości, zanikowi energii

Sposób wyrażania przypomina sarmatów – nuta prymitywizmu i pospolitości, a także niewybrednego smaku i bogactwa -> ten styl ożywia i urozmaica.

Koncepty wykorzystane do końca – dygresje, powtórzenia.

Neologizmy językowe mogły wynikać z konceptu, chęci wyróżnienia się.

Bohaterowie nie są portretami, lecz typami. Bohaterem eposu jest kolektyw polskiego rycerstwa – pułki regularnej armii, nieprzypominającej wojsk Zachodu -> napędza ich godność i duma ludzi wolnych bardziej od kogokolwiek, zdecydowanych nie stać się niewolnikami. Po to stworzył epos – by utrwalić i wynieść honor Polaków, ma on mu zapewnić to, że zostanie pisarzem wyrażającym sąd w obliczu potomności.

Charakter mediewalny częsty w baroku polskim (nawiązanie do średniowiecza).

Lepszy od „Raju utraconego” Miltona!