Teorie wymiany społecznej (relacja wymiany, różnice między wymianą ekonomiczną a społeczną, wymiana a nierówność, wymiana a władza, wymiana a zaufanie, wymiana a sprawiedliwość).
TEORIA WYMIANY
Historycznych korzeni teorii wymiany należy poszukiwać z jednej strony w antropologii kulturowej, z drugiej w filozofii i ekonomii. Teoria wymiany powstała jako swego rodzaju odpowiedź na funkcjonalizm, który koncentrował się na wpływie określonego zjawiska na system, czyli de facto społeczeństwo działające jako zbiór powiązanych części.
TW z kolei opisuje świat społeczny jako układ wymiany dóbr i wartości materialnych, a także niematerialnych. Wg jej założeń każda interakcja, relacja pomiędzy stronami ma charakter transakcyjny – coś za coś. Inaczej mówiąc, każda sytuacja społeczna ma "interesowny" kontekst i trudno mówić o jakimkolwiek działaniu, o jakiejkolwiek interakcji czy relacji, jako w pełni bezinteresownej – "czystej". Zdaniem zwolenników Teorii Wymiany - bezinteresowne działania po prostu nie istnieją. Jeżeli bowiem człowiek podejmuje jakiekolwiek działanie, to ZAWSZE robi to z perspektywą korzyści (jakkolwiek rozumianej) dla siebie lub swoich najbliższych. Bywa tak, że owa korzyść ma charakter niematerialny (szacunek od innych, posłuszeństwo lub uległość, uznanie, satysfakcja wzmacniająca motywację, itp.).
GEORGE CASPAR HOMANS (BEHAWIORALNA TEORIA WYMIANY)
Znany najbardziej z badań dotyczących małych grup społecznych Homans, w artykule „Zachowania społeczne jako wymiana dóbr” formułuje tzw. Paradygmat wymiany, który zakłada, że wszystkie zachowania społeczne są „wymianą działań materialną lub niematerialną, mniej lub bardziej nagradzającą lub kosztowną, zachodzącą co najmniej między dwiema osobami”. Funkcjonowanie społeczeństwa wg Homansa opiera się na nieustannej, wzajemnej wymianie nagród materialnych i niematerialnych pomiędzy jednostkami, a ludzie wchodzą w interakcje z innymi, kierując się bilansem swoich korzyści i strat. Tym samym społeczeństwo w ujęciu Homansa istnieje dla zaspokojenia swoich naturalnych potrzeb.
W myśl TW wspomniane interakcje międzyludzkie (relacje wymiany) można sklasyfikować w następujący sposób:
jako dobrowolną wymianę nagród i kar pomiędzy jej uczestnikami,
jako wymianę nagród pomiędzy poszczególnymi jednostkami oraz między większymi tworami społecznymi jak na przykład grupy społeczne,
jako system nagród i kar wynikających z aktywności jednej jednostki wobec drugiej,
jako racjonalne/rachunkowe działania dążące do osiągnięcia korzyści,
jako najmniejszy element składający się na życie społeczne,
jako zjawisko konstytuujące system społeczny.
Nagrodą za zaistniałą relację wymiany jest cenione przez jednostkę lub grupę jednostek dobro, którego pragniemy. Przybiera ona postać materialną lub niematerialną, jak na przykład prestiż, wykształcenie czy inne wartości cenione przez społeczeństwo. Nagrody (a także kary) można zróżnicować ze względu na formę, np. biologiczna (ból), kulturowa (przyznanie orderu), uniwersalna “waluta”, czyli pieniądze itd. Należy podkreślić, że wartościową nagrodą może być również sama przyjaźń czy możliwość współpracy.
Karą z kolei jest wysiłek, który nakierowany był na cel, a został zmarnotrawiony, bowiem celu nie udało się osiągnąć. Jako karę traktuje się także poniesione przez jednostkę koszty, które nie wystąpiłyby gdyby dana interakcja nie nastąpiła.
Georg Homans wyróżnia też dwa poziomy wzajemnej wymiany, biorąc pod uwagę płaszczyznę na jakiej owa wymiana się odbywa. Pierwszym z nich jest poziom “subinstytucjonalny”, który wyróżnia się tym, iż jednostki konstruują swoje działania będąc „twarzą w twarz”, a sam skutek tych działań jest widoczny bezpośrednio. Drugi poziom określa mianem instytucjonalnego, charakteryzuje się on bowiem tym, że rezultaty takiej interakcji nie są widoczne na pierwszy rzut oka. Przykładem tego może być przelew bankowy.
Homans wyróżnia 5 fundamentalnych praw (twierdzeń), które rządzą wszelkimi interakcjami:
jeśli jakieś działanie jest częściej nagradzane, jednostka częściej podejmuje takie działanie – twierdzenie o sukcesie,
jeśli jakiejś sytuacji bodźcowej towarzyszyło w przeszłości doświadczenie gratyfikujące, to jednostka będzie starać się znaleźć znów w takiej sytuacji – twierdzenie o bodźcu,
im większą wartość ma dla jednostki nagroda za jej działanie, tym częściej będzie takie działanie podejmować – twierdzenie o wartości,
im częściej jednostka otrzymuje daną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej ta nagroda – twierdzenie o nasyceniu,
gdy jednostkę spotka niespodziewana nagroda lub gdy uniknie oczekiwanej kary, reaguje zadowoleniem i zgeneralizowaną sympatią wobec innych – twierdzenie o uznaniu (Piotr Sztompka, 59str).
Ad. 1 - Twierdzenie I O sukcesie
Im częściej dane zachowanie (działanie) pewnej osoby (jednostki) jest nagradzane, tym jest bardziej prawdopodobne, że osoba ta podejmie to działanie lub podobne – w przyszłości. Twierdzenie to zakłada, że jeżeli jakieś działanie raz nagrodzone nie jest już potem nigdy nagradzane, prawdopodobieństwo, że jednostka będzie je przejawiała, spadnie wcześniej czy później do zera. Oznacza to, że jednostka przestanie je przejawiać w ogóle.
Jednostka będzie rzadziej przejawiać jakieś działanie, jeżeli nagrody pojawiać się będą regularnie niż wtedy, gdy nagrody pojawiać się będą nieregularnie i przypadkowo.
Ad. 2 - Twierdzenie II O bodźcu
Jeśli w przeszłości (nieodległej) wystąpienie pewnego bodźca lub zbioru bodźców towarzyszyło nagrodzie za działanie, tym bardziej jest prawdopodobne, że jeśli bodźce obecne przypominają bodźce poprzednie, to podejmą podobne działanie. (mechanizm generalizacji bodźca). Rozstrzygającą zmienną jest podobieństwo bodźców. Rzeczy mogą być podobne na różne sposoby.
Ad 3 - Twierdzenie III O wartości
Im bardziej wartościowy dla pewnej osoby jest rezultat jej działania tym bardziej prawdopodobne jest to, że podejmie to działanie w przyszłości. Twierdzenie I o sukcesie i Twierdzenie III o wartości mogą być rozpatrywane łącznie. Wartości są zawsze relatywne.
Ad 4 - Twierdzenie IV O deprywacji – nasyceniu
Im częściej w nieodległej przeszłości osoba uzyskiwała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa stawać się będzie każda następna jednostka tej nagrody.
Ad 5 - Twierdzenie V o agresji – uznaniu
Gdy działanie osoby nie przynosi adekwatnej nagrody, lub spotyka ta osobę nieoczekiwana karą – to wywoła to u tej osoby gniew, złość. Może wywołać to agresję w stosunku do osoby, która była sprawcą tego zdarzenia. W gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartość nagradzającą.
Kiedy pewna osoba uzyskuje pewną nagrodę, lub nagrodę wyższą niż oczekiwała, lub nie spotyka jej oczekiwana kara, to ta osoba będzie odczuwała przyjemność. W przyszłości będzie akceptować to zachowanie którego rezultatem jest nagroda.
Dodatkowo wyróżnia się też Twierdzenie VI o racjonalności (jest to twierdzenie będące wynikiem połączenia powyższych twierdzeń podstawowych)
Kiedy osoba ma dokonać wyboru między alternatywnymi działaniami, to osoba dokona wybory przy kalkulacji.
Zgodnie z twierdzeniem I, im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym częściej je ona przejawia. Zgodnie jednak z twierdzeniem IV, im częściej jakieś działanie jest nagradzane, tym mniej wartościowa staje się każda następna jednostka nagrody, a twierdzenie III głosi, że im mniej wartościowa jest nagroda, tym rzadziej jednostka podejmuje działanie.
W rezultacie połączone twierdzenia oznaczają, że jeżeli działanie jednostki jest wystarczająco nagrodzone, to fakt ten stworzy warunki prowadzące do zaprzestania tego działania.
Jeżeli jakiś człowiek ma bezustannie podejmować trud w celu otrzymania nagrody, musi na tyle często odnosić sukcesy, by zaspokoić nie w całości, lecz częściowo swą potrzebę nagrody.
Brak sukcesu mógłby, zgodnie z twierdzeniem I, doprowadzić do apatii, zbyt duży sukces mógłby, zgodnie z twierdzeniem IV, doprowadzić do nasycenia.
PETER BLAU (STRUKTURALNA TEORIA WYMIANY)
Z innej perspektywy analizuje zjawisko wymiany Peter Blau. Wyróżnia on mikrostruktury i makrostruktury. W obrębie mikrostruktur relacje między jednostkami występują bezpośrednio, a warunki wzajemnej gry są ustalane przez nie same na podstawie wzajemnych interakcji. Makrostruktury są z kolei bytami składającymi się z mikrostruktur i w tym przypadku, przez swoją złożoność, relacje wymiany przybierają charakter pośredni. Wymiana jest tu bowiem możliwa jedynie poprzez jednolity system zasad i wartości, które konstytuują jej spójność i nadają wspólny cel wchodzącym w jej skład strukturom.
Blau zwraca również uwagę, iż wzajemne stosunki między jednostkami z mikrostruktur jak i makrostruktur konstruowane są poprzez wzajemną atrakcyjność oraz współzawodnictwo. Pojawia się tu jednak problem wielości i różnorodności grup biorących udział w procesie wymiany i aby je regulować potrzebna jest instytucja, która będzie nadrzędna nad nimi wszystkimi. Taką instytucję Blau nazywa organizacją polityczną, która nadzoruje i ustala warunki wymiany na poziomie mikro jak i makrostruktur - prawdopodobnie miał tu na myśli państwo.
Peter Blau wykorzystał także w swojej teorii "prawo malejącej użyteczności krańcowej", które mówi o tym, że "im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie". Jest to ujęcie zaczerpnięte z teorii ekonomii, w której najczęściej stosuje się ją do opisania zjawisk na poziomie mikroekonomicznym – skłonność jednostek do płacenia (tej samej ceny) za kolejne jednostki danego dobra, jest tym mniejsza im mniejszą użyteczność przynosi jednostce to dobro. A użyteczność z kolei spada wraz z ilością posiadanego dobra. Punktem krańcowym jest moment, w którym cena do zapłacenia, (czyli utrata użyteczności) zrównuje się ze wzrostem użyteczności z kolejnej sztuki przedmiotu transakcji. Użyteczność jest w teorii ekonomii jedną z mniej ostrych charakterystyk, nie posiada swojej jednostki i jest trudno mierzalna, co nie przeszkadza ekonomistom w analizowania jej zmian. Od teorii socjologicznej ekonomistów odróżnia w największym stopniu fakt, że skupiają się oni praktycznie wyłącznie na materialnych desygnatach użyteczności – innymi słowy w teorii ekonomii praktycznie nie ma możliwości uwzględnienia niematerialnych nagród bądź kar.
Co więcej Blau, zgadzając się z tym, że relacje społeczne mają charakter kalkulatywny, „transakcjonalny”, wprost przeciwstawia wymianę społeczną wymianie ekonomicznej. Po pierwsze, w odróżnieniu od wymiany ekonomicznej wymiana społeczna nie jest równie precyzyjna, jeśli chodzi o wartość dóbr, bowiem wymianie podlegają dobra jakościowo różne. Po drugie, zdaniem Blau’a zachowanie zorganizowanych agregatów podlega swym własnym zasadom, odkrycie zaś tych zasad nie wymaga szczegółowej wiedzy dotyczącej zasad rządzących zachowaniem elementów składowych.
Kolejnym pojęciem wprowadzonym przez Blau’a jest pojęcie "normy wymiany sprawiedliwej", które wskazuje jaki powinien być stosunek nagród do kosztów w danej relacji wymiany. Jeśli normy te zostaną zachwiane, to strona pokrzywdzona może ujawniać zachowania agresywne, co z kolei może zniszczyć interakcję.
Jeszcze jedno pojęcie Blau’a to "atrakcyjność społeczna", czyli postrzeganie możliwości uzyskania nagrody. Jest to zdaniem tego socjologa czynnik konieczny do zaistnienia stosunku wymiany, który opiera się na przeświadczeniu, że ludzie, którzy "udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłatę za dostarczone dobra". Blau wyróżnia cztery typy (klasy) nagród: pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek (poważanie) oraz uległość. Największą wartość ma wg Blau’a uległość, potem szacunek, akceptacja, zaś najmniej stosowną nagrodą w stosunkach wymiany społecznej są pieniądze.
Uległość jest najcenniejszą nagrodą, ponieważ wiąże się ona nieodłącznie ze stosunkiem władzy, a ten z kolei niesie za sobą możliwość odmawiania nagród tym, którzy nie chcą podporządkować się normom. Władza rodzi się wtedy, kiedy wartość świadczonych usług przewyższa wartość usług otrzymywanych w zamian. Jeśli ludzie mają do wyboru jedno tylko lub niewiele alternatywnych źródeł nagród, wtedy również dochodzi do wymuszenia uległości. Jest to dodatkowo ułatwione, jeśli obdarowywane osoby nie mają możliwości zastosowania środków przymusu i przeciwstawienia się osobie świadczącej usługi. Niemożność obejścia się bez danych nagród również wpływa dodatnio na sposobność do wymuszania uległości przez osobę dysponującą tymi nagrodami. Innymi słowy wymiana może w pewnych sytuacjach prowadzić do zaistnienia lub pogłębienia nierówności pomiędzy stronami wymian.
Niezależnie od klasy nagród oczekiwanie korzyści staje się podstawowym motorem wymiany. Ludzie angażują się w wymianę społeczną, ponieważ postrzegają możliwość uzyskania nagród. Jednakże indywidualne procesy wymiany (interakcje) są już ustrukturalizowane poprzez możliwe typy nagród (np. pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek, uległość). Blau zaznacza, że w większości stosunków społecznych pieniądze nie są najważniejszą nagrodą, znacznie większą atrakcyjność będą miały np. szacunek czy poważanie. Z kolei fakt osiągnięcia uległości ze strony innych oznacza dysponowanie wobec nich władzą. W ten sposób udaje się Blauowi połączyć teorię wymiany z klasycznymi pojęciami strukturalnymi: typy nagród i fakt, że relacje wymiany dotyczą nie tylko indywiduów, ale grup i zbiorowości prowadzi do podstawowych strukturalnych mechanizmów społecznych: zróżnicowania, dominacji, opozycji i integracji. Zróżnicowanie wynika z prostego faktu, że jedni dysponują bardziej wartościowymi rodzajami zasobów niż inni, co powoduje, że szeregu wymian uzyskują większe od innych gratyfikacje, przez co tworzy się struktura społeczna. Integracja z kolei wynika z faktu, że jeśli już ustali się hierarchia, podwładni dążą do wytwarzania konformizmu w postaci wspólnych norm, gwarantujących podporządkowanie się przywódcy (ustabilizowanie nierównowagi wymian), z kolei opozycja wynika z niezrównoważenia wymian pomiędzy strona nadrzędną a podporządkowaną.
W odróżnieniu od Homansa, Blau kładzie nacisk nie na poziom indywidualnych wymian, lecz złożonych systemów wymiany, dotyczących grup i zbiorowości. Na tym poziomie bowiem zwiększa się znaczenie „wspólnych wartości”, a dzięki ich pośrednictwu dokonują się wymiany pomiędzy makrostrukturami. Poza tym sieci wymiany pomiędzy makrostrukturami instytucjonalizują się w dobrze utrwalone układy. Stąd analiza makrostruktur wymaga odrębnego podejścia badawczego niż elementarne procesy wymiany.
RICHARD EMERSON (WSPÓŁCZESNA TEORIA WYMIANY)
Jako podstawowe pojęcie swojej analizy Emerson ustanowił władzę - którą widział w dwóch wymiarach: równowagi (balance), czyli sytuacji, w które aktorzy A i B są na równej pozycji i kohezji (spójność, poczucie wspólnego "my"), gdy jeden z aktorów ma władzę absolutną nad drugim.
W swojej analizie dokonał integracji behawioryzmu społecznego z analizą sieci społecznej - wprowadził pojęcie sieci wymian. Teoria Emersona jest oparta na pojęciu władzy w zależności (the power-dependence) - relacje władzy-zależności polegają na tym, że im bardziej jednostki zależne są od siebie, tym bardziej jest prawdopodobne, że stworzą relacje zależności w grupie, co w efekcie prowadzi do nierówności we władzy, a nierówność ta prowadzi do konfliktu i zmiany społecznej.
Niemniej jednak Emerson dostrzegł też w powyższym zjawisku mechanizm hamujący i sformułował teorię o równoważeniu władzy - nierównowaga prowadzi do uruchomienia mechanizmów wyrównujących - dzieje się to za pomocą różnych strategii aktorów, m.in. przez zwiększenie ilości alternatyw czy podnoszenie swojego statusu.
Emerson kontynuował wątki behawioralne, ale skupił się przede wszystkim na formie stosunków między aktorami, nie zaś na cechach i dyspozycjach samych aktorów. To nie oczekiwania aktorów wobec wymiany, ale sam stosunek wymiany i jego dynamika stały się dla Emersona punktem wyjścia w konstruowaniu teorii. Emerson pyta: jakim podstawowym procesom podlega stosunek wymiany? I odpowiada: (1) stosowania władzy i (2) równoważenia. Jeśli któryś z aktorów jest w wysokim stopniu uzależniony od innego w relacji wymiany, to ten ostatni posiada przewagę w zakresie władzy nad tym pierwszym. Przewaga we władzy jest niezrównoważonym stosunkiem wymiany. Zdaniem Emersona, z biegiem czasu niezrównoważone stosunki wymiany dążą jednak do równowagi. Zostają uruchomione operacje równoważące: aktor uzależniony może zmniejszyć wartość nagród płynących od aktora uzależniającego, może zwiększyć liczbę alternatywnych źródeł nagród, może dążyć do zwiększenia wartości własnych nagród w wymianie, może dążyć do zmniejszenia alternatywnych źródeł nagród dla dominującego w wymianie partnera.
Wykorzystując konwencję teorii grafów Emerson rozwija także koncepcję sieci wymian, badając stosunki wymiany pomiędzy wieloma aktorami, dysponującymi podobnymi bądź różnymi rodzajami zasobów. Emerson szczególną uwagę poświęcił takim formom wymiany wielostronnej jak: monopol jednostronny, podział pracy, kręgi społeczne i sieci uwarstwione.
Pierwsza z form (monopol jednostronny) dotyczy sytuacji, w której jeden aktor jest źródłem wartościowych nagród dla kilku innych aktorów (piękna kobieta i kilku adoratorów, producent rzadkiego dobra i jego odbiorcy, rząd i jego agencje). Operacje równoważenia zależeć będą w przypadku tej formy sieci od tego, czy istnieją alternatywne źródła nagród, czy aktorzy uzależnieni mogą się porozumiewać.
Podział pracy jest jedną z wielu możliwości równoważenia monopolu jednostronnego: Jeśli każdy z aktorów podporządkowanych może dostarczać dominującemu różne zasoby, to będą oni używać tych zasobów w wymianach i specjalizować się w dostarczaniu mu tych zasobów, zmniejszając tym samym jego dominację.
Krąg społeczny powstaje wówczas, gdy pewne wymiany zachodzą w obrębie danej kategorii, inne zaś są wymianami pomiędzy odrębnymi kategoriami. Ta ostatnia to taka, w której jeden typ zasobów wymienia się na inny (np. pieniądze na rzeczy).
Sieci uwarstwione powstają wówczas, gdy dążąc do równowagi aktorzy o większej puli zasobów (bardziej wartościowej) tworzą kręgi wymiany ze sobą, a aktorzy o mniejszej puli zasobów (mniej wartościowych) tworzą własne kręgi wymiany. W ten sposób powstaje sieć składająca się z dwóch warstw.
Podsumowując, teorie wymiany społecznej opisują znaczącą część relacji międzyludzkich (tak na poziomie indywidualnym, jak i grupowym), szczególnie tych związanych z podejmowaniem działań w celu osiągnięcia korzyści. W tym sensie teoria wymiany społecznej jest pewnego rodzaju rozszerzającą ewolucją teorii ekonomii, która wymianę dóbr traktuje jako podstawę funkcjonowania. W ujęciu społecznym poza samą wymianą ogromnej wagi nabiera także kwestia nagrody (bądź kary). Charakterystyki nagród, kwestia tego kto, ile i jakich nagród posiada i jak może je zdobywać, wpływają na istniejące nierówności społeczne. Mogą kształtować relacje władcze i wymuszać uległość zaburzając tym samym poczucie sprawiedliwości. Najistotniejszym brakiem w ujęciu teorii wymiany społecznej jest brak wyraźnego wyróżnienia sytuacji, w których o działaniach decyduje przymus, a nie nagroda, lub gdy racjonalność działania jednostek jest zachwiana. Są to niemal analogiczne zarzuty, które podnosi się przy analizowaniu ekonomicznego podejścia do wymiany.