1

Teorie wymiany

międzynarodowej

prof. dr hab. Zofia

Wysokińska

Uniwersytet

Łódzki

2

Międzynarodowy podział pracy

• Sferę realną w gospodarce światowej tworzą międzynarodowe przepływy

towarów, usług, ludzi, kapitału oraz transfer technologii, informacji i wiedzy

naukowo-technicznej pomiędzy podmiotami tej gospodarki lub ich grupami.

• Podstawą współczesnych zmian w międzynarodowym podziale pracy jest

dynamiczny rozwój sił wytwórczych, a zwłaszcza szybkie tempo postępu

naukowo-technicznego, oraz powstawanie nowych gałęzi produkcji, pojawianie

się nowych potrzeb i nowych sposobów ich zaspokajania. Nowa technika i

technologia z uwagi na wysokie koszty wymaga zwiększenia skali produkcji,

zaostrza konkurencję między producentami, prowadzi do zmian jej charakteru

(odejście od tradycyjnej konkurencji cenowej) oraz wywołuje zmiany w metodach

produkcji, zmusza do stosowania surowco-, energo- i pracooszczędnych technik

produkcji.

• Epoka mikroelektroniki i informatyki, w którą wkracza współczesna gospodarka

światowa znamionuje przełom w sposobach wytwarzania nie mniejszy od tego,

który w historii rozwoju przemysłu zapoczątkowało wprowadzenie maszyny

parowej i silnika elektrycznego. Istotną cechą zachodzących przemian jest

również znaczne skrócenie czasu między powstaniem wynalazków a ich

produkcyjnym wykorzystaniem.

• Gospodarka elektroniczna (e-economy), handel elektroniczny

(e-commerce), gospodarka oparta na wiedzy (knowledge based

economy), technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT-information

and communication technology)

3

Teorie klasyczne

Teoria kosztów absolutnych
Podstawy klasycznej teorii korzyści wymiany międzynarodowej stworzył A. Smith- podstawą wymiany są

absolutne różnice w kosztach wytwarzania

 Teoria kosztów komparatywnych
D. Ricardo i R. Torrens, -twórcy teorii
Założenie braku mobilności zasobów produkcyjnych, kapitału i pracy w skali międzynarodowej.
Podstawowe twierdzenie- możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją nie tylko wtedy, gdy

kraj może wytworzyć określone towary taniej niż inne kraje, ale także wtedy, gdy wytwarza wszystkie

towary drożej od innego lub innych krajów. Podstawą do wzajemnie korzystnej specjalizacji i wymiany są

bowiem według Ricarda i Torrensa względne różnice kosztów wytwarzania różnych towarów w

poszczególnych krajach. Uważali oni, że każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji dla siebie i na

eksport tych towarów, które może wytworzyć stosunkowo taniej, tzn. tych w przypadku których jego

względna przewaga kosztów wytwarzania (mierzona nakładami pracy) nad innym krajem lub krajami jest

stosunkowo największa lub różnica kosztów na jego niekorzyść, jest stosunkowo najmniejsza.

Wada teorii-jej statyczny charakter związany z przyjęciem założenia o niezmienności skali produkcji, uproszczony model

świata jako przedmiot rozważań (2 kraje, 2 towary), założenie doskonałości konkurencji w skali międzynarodowej i

doskonałej podzielności, mobilności krajowych czynników z jednej gałęzi do innych, a w skali międzynarodowej brak

podzielności i przenośności pracy i kapitału. Teoria ta nie tłumaczy również przyczyn różnic

relacji kosztów

wynikających z rozwoju jednego z parametrów handlowych w warunkach silnego protekcjonizmu, a nawet autarkii

4

Teorie neoklsyczne--

neoczynnikowe

Teoria obfitości zasobów
Teoria Heckschera-Ohlina- zwraca uwagę na fakt nierównomiernego rozmieszczenia

czynników produkcji w skali światowej, przy braku ich swobodnej przenośności

między krajami. Autorzy jej stali na stanowisku, że określone czynniki produkcji

są tanie w krajach, w których znajdują się w obfitości, a drogie w krajach, w

których są stosunkowo rzadkie. Kraje obficie wyposażone w kapitał i posiadające

dostateczną ilość kwalifikowanej siły roboczej będą taniej wytwarzać towary

przemysłowe, natomiast kraje obficie wyposażone w ziemię – produkty rolno-

spożywcze.

Paradoks Leontiefa
Próbę weryfikacji empirycznej teorii obfitych zasobów jako pierwszy podjął

W. Leontief, który analizując handel zagraniczny Stanów Zjednoczonych stwierdził,

te kraj ten uważany powszechnie za relatywnie bogatszy w kapitał niż w pracę

eksportuje głównie wyroby pracochłonne, natomiast w imporcie dominują towary

zawierające relatywnie więcej kapitału niż pracy (słynny paradoks Leontiefa).
Teorie neoczynnikowe-dwu i trzy- i cztero-czynnikowe –uwzględniają: różnice

między krajami w wyposażeniu w zasoby naturalne, kapitał rzeczowy, pracę prostą

i kapitał ludzki.  

Teoria przewagi z tytułu dysponowania produktami i czynnikami wytwórczymi-

J.B.Kravisa- o przewadze decyduje dysponowanie wynikające

z wyposażenia w

produkty przetworzone i czynniki wytwórcze

5

Teorie neotechnologiczne

 

Teoria korzyści ze wzrostu skali produkcji i zbytu

Teoria korzyści ze wzrostu skali produkcji (aut. G. Hufbauer,

D. Keesing,

J. Dreeźe)

wyjaśnia

strukturę

handlu

międzynarodowego korzyściami wynikającymi z pogłębienia

specjalizacji i wydłużenia serii produkowanych wyrobów.

Teoria luki technologicznej

Podstawą teorii luki technologicznej M. Y. Posnera jest twierdzenie

o różnicach poziomów rozwoju wiedzy technicznej między

krajami, mających wpływ na strukturę i kierunki handlu

międzynarodowego zwłaszcza artykułami przemysłowymi. W

modelu luki technologicznej dzieli się kraje na innowacyjne i

imitacyjne. Kraj innowacyjny czerpie korzyści z monopolu w

eksporcie nowego produktu, w okresie tzw. luki imitacyjnej,

czyli czasu, który jest niezbędny do uruchomienia produkcji

takiego wyrobu w innych krajach. Koncepcja ta, choć nie

wyjaśnia do końca przyczyn wyprzedzania bądź opóźniania

technologicznego

badanych

krajów

czyli

czynników

określających luki imitacyjne, była podstawą koncepcji

wyjaśniania handlu Wschód-Zachód i Zachód-Południe.

6

Teorie neotechnologiczne

• Teoria cyklu życia produktu- R. Vernon

W teorii tej zakłada się że każdy produkt przechodzi kolejne fazy swojego życia:
•

1) fazę innowacyjną,

•

2) fazę dojrzewania,

•

3) fazę standaryzacji.

•

Zgodnie z tą teorią w pierwszej fazie każdy artykuł przemysłowy wytwarzany jest jedynie na rynek wewnętrzny

kraju innowatora w małych ilościach po wysokich kosztach oraz niejednolitą technologią. Pod wpływem sygnałów

płynących z rynku wewnętrznego następuje stopniowe doskonalenie technik produkcji i samego wyrobu oraz

podejmuje się działania prowadzące do wzrostu skali produkcji i obniżki kosztów (np. różnicowanie wyrobu,

eliminacja gorszych odmian).

•

Dopiero po pewnym czasie podejmuje się eksport już ujednoliconego i znormalizowanego towaru – nowości, który

początkowo kierowany jest głównie do krajów o zbliżonym poziomie rozwoju, w których rynek i popyt odznaczają

się podobnymi cechami jak w kraju innowatora. Stopniowo na rynku pojawiają się producenci – imitatorzy, którzy

wprowadzają na rynek podobne towary. Następuje proces upowszechniania się nowej technologii produkcji.

Produkt wchodzi w fazę dojrzałości charakteryzującą się lokowaniem na rynku coraz doskonalszego i tańszego

wyrobu, którego właściwości dostosowane są do preferencji użytkowników. Nasila się pozacenowa (marketingowa)

konkurencja oparta na różnicowaniu cech towaru przez akcję promocyjną, zmianę opakowań, dodanie do towaru

pakietu dodatkowych usług (serwis, kredyty itp.) świadczonych przy sprzedaży. Stopniowo rosną możliwości

zwiększenia korzyści skali w sferze produkcji i zbytu (efekty automatyzacji i organizowania sieci sprzedaży).

•

Włączenie się do walki konkurencyjnej większej liczby wytwórców oraz powolna utrata wrażliwości konsumentów

na poszczególne znaki firmowe zmusza do konkurencji cenowej. W miarę upływu czasu powiększa się bowiem

grono krajowych i zagranicznych producentów, których produkcja charakteryzuje się na ogół mniejszą

nowoczesnością, ale oparta jest na lepszych warunkach wytwarzania standardowego wyrobu (np. niższe koszty

siły roboczej, dysponowanie źródłami surowców, uzyskanie stosunkowo taniej licencji). Produkcję dóbr

standardowych podejmują również filie firmy lidera mające siedziby w krajach słabiej rozwiniętych gospodarczo.

Zwiększa się zatem stopień nasycenia rynków oraz konkurencji cenowej. Produkcja i eksport są podejmowane

przez coraz większą liczbę krajów będących jednak na niższym poziomie rozwoju gospodarczego i wiedzy

technicznej niż kraj pionierski. Produkt wkracza w fazę pełnej standaryzacji. W związku z tymi zmianami kraje o

wysokiej innowacyjności wycofują się powoli z produkcji i eksportu dobra standaryzowanego i starają się

zapoczątkować produkcję i eksport nowych dóbr ponownie o dużej zawartości myśli technicznej.

7

8

Teorie neotechnologiczne

• Teoria cyklu życia gałęzi produkcji przemysłowej

• Pewną odmiana teorii cyklu życia produktu jest teoria cyklu

życia gałęzi produkcji przemysłowej, którą sformułował

S. Hirsch. Wyróżnił on również trzy fazy cyklu życia gałęzi:

początkowa, wzrostową i schyłkową. Jego zdaniem, im bardziej

rozwinięta jest gospodarka kraju, tym większą może on mieć

przewagę w zakresie produktów wytwarzanych przez gałęzie

znajdujące się w fazie pierwszej i drugiej czyli w gałęziach

dynamicznych.

• Teoria luki menedżerskiej

• Oryginalną

koncepcję

mającą

związek

z

teoriami

neotechnologicznymi sformułował J. G. Diebold, który źródło

przewagi

konkurencyjnej

krajów

wysoko

rozwiniętych

gospodarczo dostrzega nie tylko w luce technologicznej, lecz w

luce menedżerskiej wynikającej z braku dostatecznych

umiejętności w dziedzinie zarządzania.

9

Teorie popytowo-

podażowe

•

Teoria podobieństwa preferencji-S. Lindera

Autor wychodzi z założenia, te różnice w zasobach

czynników produkcji determinują handel produktami

nieprzetworzonymi.

Natomiast

w

kształtowaniu

struktury wymiany towarami przemysłowymi decydującą

rolę odgrywa popyt.

S. Linder formułuje dwie podstawowe tezy:
• 1.     

Intensywność

handlu

międzynarodowego

artykułami przemysłowymi jest tym większa im bardziej

zbliżone są do siebie struktury popytu krajów partnerów.

• 2.      Handel międzynarodowy jest tym bardziej

intensywny, im mniejsze są różnice przeciętnych

dochodów indywidualnych w krajach partnerach.

10

Teorie popytowo-podażowe

• Teoria

handlu

wewnątrzgałęziowego

(intra-

industry-trade)

-aut. H. G. Grubel, H. P. Gray, P., J. L. Loyd,

B. Balassa) jest efektem dążenia do wyjaśnienia faktu

szczególnie intensywnych i szybko rozwijających się obrotów

między krajami o wysokim i zarazem zbliżonym poziomie

rozwoju społeczno-gospodarczego.

• Rozwój handlu wewnętrzgałęziowego tłumaczony jest

zbliżonym poziomem dochodów i podobieństwem struktur

konsumpcji

w

poszczególnych

krajach,

jakościowym

zróżnicowaniem analogicznych bądź podobnych produktów

przemysłowych, a także różnicami w kosztach transportu

oraz w stopniu trudności dostępu do poszczególnych rynków.

• Teoria handlu wewnątrz-firm (intra-firm-trade)-wyjaśnia

dynamicznie rozwijający się handel między firmami macierzystymi a

ich zagranicznymi filiami.

11

Stan badań teoretycznych w zakresie

określenia wpływu BIZ na

konkurencyjność

• Modele teoretyczne: Wpływ bezpośrednich inwestycji

zagranicznych (BIZ) na przyspieszenie „przechodzenia”

przez kraje etapów w ich rozwoju ekonomicznym :

• od etapu sterowanego przez czynniki wytwórcze, tzn.

pracę, surowce (stage factor-driven) w kierunku

• etapu sterowanego inwestycjami (stage investment-driven)

a następnie do

• etapu sterowanego innowacjami (stage innovation-driven

(1)

•

M. Porter, Competitive Advantage of Nations, 1990

•

T. Ozawa, Whatever Happened to Japan’s “Flying-Geese” Model of Growth?, referat

zaprezentowany na konferencji IT&FA w Uniwersytecie w Vaaza (2003)

•

T. Ozawa, Foreign Direct Investment and Economic Development, Transnational

Corporations, 1992, Vol. 11, No 1.

•

F.Masataka, TNCs from Developing Countries, „The CTC Reporter” 1990, No. 30, s.42-45.

•

J.A.Cantwell, E.T.Paz Estrella, Technological Accumulation and Third World Multinationals,

„Discussion Paper” 1989, No. 139

•

J.H.Dunning, Multinationals, Technology and Competitivens, London 1988.

T.Ozawa, Can Market Alone Manage Structural Upgrading? A Challenge Posed by

Interdependence, [in:] Structural Change Economic Interdependence and World

Development, eds J.H.Dunning, M.Usui, Macmilian, UK 1987.

•

[1]

Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu

technologiami, PWN, Warszawa, 2001.

12

13

14

Paradygmat OLI –eklektyczna teoria J.

Dunninga- najbardziej kompleksowa teoria

przepływów kapitału

(zawierająca elementy składowe innych teorii

przepływów kapitału wymienionych niżej)

• Przedsiębiorstwa wchodząc w etap

umiędzynarodowienia produkcji, czyli dokonując

inwestycji zagranicą powinny cechować się

posiadanym układem przewag konkurencyjnych w

postaci:

• technologii produktowych bądź procesowych,

• finansów opartych na własnej bazie kapitałowej,

łatwiejszym i bardziej korzystnym dostępie do

kapitału na rynkach krajowych i na rynku

międzynarodowym,

• skuteczniejszego od konkurentów marketingu oraz

metod zarządzania, lepszej pozycji negocjacyjnej,

korzystniejszego dostępu do surowców oraz

lepszego dostępu do zasobów pracy

15

Paradygmat OLI prof. J.

Dunninga

ownership, location, internalization

3 warunki dla przepływu kapitału w formie

BIZ zagranicę

• gdy firma posiada specyficzne przewagi własnościowe z tytułu

posiadanych aktywów i przewagi pozwalające jej na obniżanie

kosztów transakcyjnych, powstających w wyniku wspólnego

zarządzania siecią aktywów ulokowanych w różnych krajach;

• dla firmy musi być bardziej opłacalne transferowanie wyżej

wymienionych przewag zagranicę wewnątrz własnej

organizacji (internalizacja posiadanych przewag przez

rozszerzenie własnej aktywności zagranicę) niż sprzedaż lub

wydzierżawienie firmom zagranicznym (eksternalizacja przez

licencjonowanie lub inne kontrakty).

• dla firmy musi być opłacalne zastosowanie posiadanych

przewag w połączeniu z nakładem czynników produkcji poza

ich krajem macierzystym, tzn. muszą zaistnieć przewagi

lokalizacyjne, skłaniające do umiejscowienia produkcji w

danym obszarze geograficznym, takie jak: przestrzenne

rozmieszczenie produkcji i rynków ceny czynników produkcji,

ich jakość i wydajność, koszty transportu i komunikacji, zakres

interwencji państwa, kontrola importu przez rząd, " klimat'

inwestycyjny, infrastrukturę kraju lokaty, czynniki kulturowe,

bariery językowe i in

16

Motywy przepływu BIZ

•

Niższe koszty czynników produkcji zagranicą, głównie koszty pracy w tym również

•

pracy o wyższych kwalifikacjach, jak również niższe koszty opłat gruntowych

oraz

•

kosztów związanych z uruchomieniem przedsiębiorstwa zagranicą,

•

Zapewnienie dostępu do źródeł surowców i zasobów naturalnych o podstawowym

•

znaczeniu dla produkcji,

•

Wielkość rynku w kraju lokaty kapitału i możliwości ekspansji,

•

Możliwości „ obejścia” przeszkód handlowych o charakterze taryfowym lub

•

pozataryfowym przez ulokowanie kapitału w tym kraju, w którym one występują,

•

Możliwości eksportu z rynku kraju lokaty na inne rynki zagraniczne ( platforma

•

eksportu) w tym na rynek własny kraju, z którego pochodzi kapitał zagraniczny

(stopień liberalizacji handlu).

•

Zróżnicowane ceny towarów w kraju własnym i kraju lokaty kapitału oraz

•

zróżnicowane tendencje cenowe przewidywane w przyszłości,

•

Polityka rządu kraju lokaty kapitału (względy podatkowe, np. specjalne ulgi

•

stosowane wobec inwestorów zagranicznych, pozwolenia na transfer

•

zysków zagranicę),

•

Stabilność polityczna i ekonomiczna i prawna, klimat inwestycyjny, stabilne przepisy

•

prawne, stabilne funkcjonowanie administracji publicznej oraz niski stopień

ryzyka dla inwestycji zagranicą,

•

Poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej w kraju lokaty kapitału ( sieć

•

telekomunikacyjna, drogi, hotele, restauracje itp.)

•

Względy technologiczne oraz innowacje, pozwalające firmom lokującym kapitał na

wykorzystanie przewagi technologicznej, jaką posiadają one w stosunku do firm

słabiej zaawansowanych pod względem technologicznym w kraju lokaty kapitału i

na wyższe zyski zagranicą ,

•

Względy spekulacyjne,

•

Różnice w poziomie i przewidywaniach wysokości stóp procentowych na rynkach

•

pieniężnych i kapitałowych między krajem macierzystym a krajem lokaty

kapitału,

•

Różnice kulturowe, dystans językowy.

17

Inne teorie przepływu

kapitału

Teoria inwestycji portfelowych

Zgodnie z teorią inwestycji portfelowych

główną przyczyną podejmowania

zagranicznych inwestycji typu

portfelowego (dokonywanych za

pośrednictwem rynku kapitałowego)

jest chęć osiągnięcia wyższej stopy

zysku.

W związku z tym zakupów papierów

wartościowych dokonuje się w krajach

oferujących wyższą przeciętną stopę

zysku, przy czym na ogół układem

odniesienia są nie tyle bieżące stopy

zysku, ile kształtowanie się tych stóp w

przyszłości

18

Teoria dywersyfikacji portfela
inwestycyjnego

Uznaje się, że inwestor w swojej strategii
inwestycyjnej kieruje się nie tylko
rentownością zastosowania kapitału, lecz
także uwzględnia element ryzyka.
Zgodnie z tą zasadą, inwestorzy będą
skłonni akceptować portfel aktywów
przynoszących stosunkowo niski zysk, jeżeli
za cenę tego będą mogli uzyskać

zmniejszenie ogólnych rozmiarów ryzyka

19

Teoria obszarów walutowych
Alibera

Punktem wyjścia tej teorii jest
założenie
o podziale gospodarki światowej na
różne strefy walutowe.
Zasadnicza jej teza głosi, że
inwestycje bezpośrednie są wynikiem
różnej siły poszczególnych walut na
międzynarodowym rynku walutowym,
a strumienie zagranicznych
inwestycji bezpośrednich płyną
głównie z krajów o silnej walucie do
krajów o słabszej walucie.

20

Teoria przewagi

własnościowej

•

(ang. theory of firm-specific advantage) sformułowana po raz

pierwszy przez S. Hymera, a rozwinięta m.in. przez

Ch. Kindlebergera i F. T. Knickerbrockera.

Istotną przesłanką podejmowania przez przedsiębiorstwa ekspansji

zagranicznej jest dysponowanie specyficzną przewagą oraz

możliwościami trwałego wykorzystywania tej przewagi.

Czynniki kształtujące przewagę własnościową

przedsiębiorstwa

:

•

(I) czynniki ogólne, nie związane z internacjonalizacją

działalności (rozmiary, zakres działalności, pozycja

przedsiębiorstwa w skali międzynarodowej, kierunki specjalizacji

i stopień dywersyfikacji produkcji, marka handlowa, sprawność

w sferze organizacji i zarządzania, potencjał badawczo-

rozwojowy, umiejętności w dziedzinie marketingu),

•

(II) czynniki specjalne, kształtujące przewagę filii zagranicznych

macierzystego przedsiębiorstwa nad przedsiębiorstwami

lokalnymi i nowopowstającymi (korzystny dostęp do różnych

zasobów i umiejętności przedsiębiorstwa macierzystego),

•

(III) czynniki wynikające z umiędzynarodowienia działalności

przedsiębiorstwa (lepszy dostęp do informacji, możliwości

rozproszenia ryzyka).

•

Dodatkowe przesłanki warunkujące rozpoczęcie przez

przedsiębiorstwo inwestycji zagranicznych polegają na

zaistnieniu sytuacji, gdy podjęcie produkcji jest korzystniejsze

niż przekazanie licencji lub produkcja lokalna jest korzystniejsza

niż eksport.

21

Teoria zawłaszczalności

(ang. appropriability theory),
Autor - S. P. Magee.
Zgodnie z teorią zawłaszczalności, istotnym problemem,

przed jakim stają przedsiębiorstwa-innowatorzy, jest

„zatrzymanie” innowacyjności, na której opiera się

ich przewaga konkurencyjna i przeciwdziałanie jej

przejmowaniu przez konkurentów.

Jest to działanie o tyle utrudnione, że wiedza techniczna

jest dobrem publicznym. Wykorzystanie jej przez

naśladowców wydatnie zmniejsza zyski innowatora.

Konflikt między publicznym charakterem wiedzy

technicznej (innowacji), a kształtowaniem się zysków

przedsiębiorstwa-innowatora nazywany jest właśnie

problemem zawłaszczalności.

Zawłaszczalność innowacji jest tym większa, im wyższe

zyski może czerpać innowator od wartości, jaką ma

ona dla społeczeństwa, w którym powstała.

Najbardziej efektywnym sposobem ochrony

(zawłaszczenia) zysków przy międzynarodowym

transferze techniki jest jej wykorzystanie w ramach

przedsiębiorstwa (internalizacja), nie zaś za

pośrednictwem rynku.