Liberalizm - pogląd skupiający się na relacjach państwo - społeczeństwo. Istotne znaczenie zajmuje w nim polityka wewnętrzna, indywidualne prawa jednostek oraz zapewnienie własności prywatnej. Ogranicza użycie siły dla własnego interesu, opowiadając się za stosowaniem standardów etycznych i prawa międzynarodowego publicznego w polityce zagranicznej. Liberalizm zwraca uwagę na sposoby harmonizacji interesów między państwami. Uważa, że celem państwa jest zagwarantowanie praw jednostki jako członka społeczeństwa. Liberalizm uznaje istnienie międzynarodowej anarchii, czyli braku instytucji regulujących stosunki między państwami. Zdaniem liberałów rozwój świata ma charakter liniowy i stopniowy oraz następuje na skutek kulminacji międzynarodowej współpracy. Liberalizm jest postępowy, kładzie nacisk na wzmocnienie edukacji, rozwój społeczeństwa obywatelskiego i gospodarczego oraz reformy instytucjonalne. Neoliberalizm - nurt w historii myśli ekonomicznej, poddający krytyce dominujące od czasu wielkiego kryzysu teorie keynesowskie, postulujący powrót do zasad wolnego rynku i ograniczonej do minimum ingerencji państwa w gospodarkę. Neomarksizm - kierunek filozoficzny, odrzucający leninowską interpretację marksizmu, popularny w drugiej połowie XX wieku w krajach zachodnich. Starał się interpretować marksizm w duchu Hegla. Inspirował ruchy alternatywne, anarchistyczne i lewicowe. Marksizm - system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, stworzony przez K. Marksa i F. Engelsa w połowie XIX w. Stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917). W byłym Związku Radzieckim, a także państwach bloku socjalistycznego, był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną. Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że świat jest materialny i rządzi się prawami dialektyki. Punktem wyjścia była dla nich idealistyczna dialektyka F. Hegla. Celem marksizmu jest zbudowanie "społeczeństwa bezklasowego". Warunkiem tego jest obalenie politycznej władzy kapitalistów przez proletariat ("dyktatura proletariatu"). Drogą zaś osiągnięcia go jest rewolucja, która powinna objąć cały świat. Kapitalizm - system ekonomiczny oparty na prywatnej własności środków produkcji, czyli kapitału, który jest maksymalizowany przez właściciela. System kapitalistyczny opiera się na zasadach: wolnego obrotu towarami i usługami, wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami, wolnego obrotu kapitałem oraz środkami produkcji. Nigdzie na świecie nie ma systemu w pełni kapitalistycznego. Kapitalizm jest ograniczany m.in. przez: monopole państwowe - według zwolenników kapitalizmu, prywatne monopole praktycznie nie występowałyby przy całkowicie wolnym rynku, ograniczenia obrotu kapitałowego, np. przez kontrolę państwa nad systemem bankowym, interwencjonizm i protekcjonizm (cła) państwowy, nierówne traktowanie podmiotów przez prawo, w szczególności różne opodatkowanie, różne ograniczenia w wolnym obrocie towarami i usługami, koncesje, zezwolenia, władzę biurokracji. Kapitalizm, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata. Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie. Eugenika - pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa Galtona, kuzyna Karola Darwina, które dotyczyło selektywnego rozmnażania zwierząt (w tym ludzi), aby ulepszać gatunki z pokolenia na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy dziedziczone. W ciągu następnych lat Galton poprawił swoją definicję, aby uwzględnić specyfikę eugeniki pozytywnej, zachęcającej do częstszego reprodukowania się najlepszych osobników oraz eugeniki negatywnej, zniechęcającej do reprodukcji osobników mniej wartościowych. Współcześnie jest to bardziej neutralny ideowo system poglądów zakładający możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka, którego celem jest tworzenie warunków pozwalających na rozwój dodatnich cech dziedzicznych i ograniczenie cech ujemnych. W zakres eugeniki wchodzą m.in. poradnictwo genetyczne i świadome rodzicielstwo. Negatywne konotacje pojęcia wiążą się przede wszystkim z nadużyciami eugeniki narodowo socjalistycznej. Dedukcja - idzie od ogółu do szczegółu (stosowane bardziej w teorii) - tworzymy koncepcję i ją sprawdzamy; jej fakty i szczegóły. Indukcja - od szczegółu do ogółu - mamy fakty i budujemy koncepcję.

Analiza - rozkład na składniki/czynniki (w sensie materialnym i niematerialnym); przeciwieństwo syntezy. Synteza - termin oznaczający tworzenie bardziej złożonego dzieła z prostszych elementów; może mieć charakter materialny (np. w chemii) jak i abstrakcyjny (w literaturze). Przeciwieństwem syntezy jest analiza (lub rozkład, rozpad). Abstrahowanie - jedna z podstawowych operacji myślowych polegająca na pomijaniu pewnych składników, cech lub relacji danego układu konkretnego (przedmiotu, stanu rzeczy), a wyodrębnianiu innych, uznanych za istotne. Analogia - orzekanie o pewnych cechach omawianego przedmiotu (rzeczy, osoby, pojęcia itp.) na zasadzie jego podobieństwa do innego przedmiotu (dla którego odpowiednie cechy są określone i znane) lub równoległości występujących pomiędzy nimi innych cech. Pojęcie analogii jest szeroko stosowane w filozofii, prawie, matematyce, statystyce itd. Pluralizm polityczny - w państwach demokratycznych jedna z zasad funkcjonowania parlamentarnych systemów partyjnych, polegająca na istnieniu dwóch lub więcej partii politycznych reprezentujących różne programy i orientacje, walczących o zdobycie władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania wielu organizacji w państwie. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest zatem legalność i swoboda działania opozycji politycznej. Realizm - jedna z perspektyw teoretycznych w badaniu stosunków międzynarodowych. Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska). Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw. Istotnym elementem teorii realistycznej jest też przekonanie o interesie narodowym jako nadrzędnym celu do jakiego dążą elity polityczne suwerennych państw. Według zwolenników tej teorii prowadzi to nieuchronnie do antagonizmu w celach różnych państw narodowych, co uniemożliwia realizowanie tych interesów za pośrednictwem uniwersalnych globalnych organizacji. W związku z tym, że dostęp do dóbr, o które rywalizują państwa jest ograniczony dochodzi do konfliktów między nimi, a jedyną drogą by ich uniknąć ma być dążenie do stanu równowagi sił. Zgodnie z założeniami tej koncepcji tylko w takich warunkach państwa zaniechają wzajemnego konfliktu w obawie przed odwetem i jego konsekwencjami. Realizm strukturalny, neorealizm - jedna z teorii stosunków międzynarodowych, główny przedstawiciel współczesnego realizmu. Założenia realizmu strukturalnego wyłożone zostały przez Kennetha Waltza w 1979 roku w jego książce "Theory of International Politics". Jest ona uważana za jedną z najważniejszych prac w teorii stosunków międzynarodowych. Zamierzeniem Waltza było przeformułowanie założeń klasycznego realizmu i stworzenie teorii odpowiadającej wymogom naukowości. Taka teoria powinna (według Waltza) być pewną reprezentacją i uproszczeniem rzeczywistości, a nie tylko opisem. Powinna pozwalać na dedukcyjne wyjaśnianie zachowań jednostek, przewidywanie ich działań, wysuwanie i testowanie hipotez. Klasyczny realizm w wydaniu Hansa Morgenthau czy Reinholdta Niebuhra krytykowany był za indukcjonizm oraz oparcie się na wielu nienaukowych założeniach. Przykładowo obecność wojen w systemie międzynarodowym wywodzono ze złej natury ludzkiej. Materializm historyczny, marksowska historiozofia, kierunek stworzony w filozofii przez K. Marksa i F. Engelsa, będący konsekwencją zastosowania materializmu dialektycznego do określenia praw rozwoju człowieka, społeczeństwa i przebiegu procesu historycznego. Do podstawowych warunków istnienia i rozwoju stosunków ludzkich, a przez to i historii, zaliczają oni m.in.: istnienie przyrody, rezultatem rozwoju której jest istnienie i możność istnienia ludzi, istnienie materialnych warunków życia ludzi i ich działania, możność zaspokojenia podstawowych potrzeb gwarantujących życie i rozwój. Do podstawowych czynników procesu historycznego zaliczali oni: 1) pojawienie się potrzeby nowego typu, tj., takiej, której nie można było zaspokoić dotychczasowymi środkami lub dotychczasowymi sposobami, lub też jej realizacja wymagała zarówno nowych środków, jak i nowych sposobów. 2) pojawienie się w wyniku realizacji tej potrzeby świadomości refleksyjnej, i, co za tym idzie, świadomej i celowej działalności - pracy. 3) zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby nowego typu, wytworzenie innych potrzeb nowego typu.

Idealiści: zwolennicy idealistycznej szkoły SM (utopiści), grupa filozofów, historyków, ekonomistów, głównie z okresu międzywojennego, zwolennicy liberalnej wizji SM - akcentują rozum - przydają mu znaczenie, tworzenie warunków do kooperacji, znaczenie rozwoju, współpracy, edukacji dla zapewnienia pokoju w SM, budowa gęstości SM przez budowę organizacji międzynarodowych (np. Liga Narodów) i innych płaszczyzn współpracy, idee liberalne - liberalizm, który wraca do Europy, „odbity w krzywym zwierciadle USA”, podkreślanie możliwości reformy SM, mówią jak być powinno, a nie jak jest . realizm polityczny: konstruuje się w opozycji do propozycji idealistów, nauka powinna być nastawiona na to, co jest, a nie jak być powinno , chcą dostarczyć wiedzy jakie są SM - skoro SM wynika z anarchii, systemem rządzi egoizm ludzi, by utrzymać pokój potrzeba równowagi sił, podstawowy aktor SM - państwo egoistyczne, dąży do realizacji własnych interesów, bezpieczeństwa - można je zapewnić powiększając swoją siłę - państwa dążą do zwiększania siły, pojawia się w czasie II WŚ (Hobbes, Machiavelli) , istota życia społecznego ma charakter konfliktowy tradycjonaliści: debata koncentruje się na 2 odmiennych sposobach budowania SM, debata metodologiczna badań nad SM, problematyka i podmioty zainteresowań są takie same behawioryści: proponują nowy sposób badania, empiryści , próbują nadać naukom społeczny bardziej naukowego charakteru, aby nauki społeczne dostarczały wniosków podobnych do nauk przyrodniczych, przemieszczanie metod badań przyrodniczych do nauk społecznych - indukcja, przyczyny, fizykalizm, empiryzm, nomotetyzm (Nomotetyzm (gr. nómos — prawo, thetós - ustanowiony), orientacja metodologiczno-teoretyczna Uznająca, że głównym celem poznania oraz wyjaśniania jest odkrywanie prawidłowości w otaczającym świecie i formułowanie na tej podstawie praw nauki. pozytywizm: koncepcja nauki - tak określa się zarówno neoliberalistów jak i neorealistów , ważny jest empiryzm, badanie tego, co obserwowalne, konstruowana wiedza i badania są obiektywne, można formułować informacje o danym wycinku rzeczywistości w postaci praw i uogólnień. postpozytywizm (łagodniej)/antypozytywism (radykalnie): zwolennicy różnych wersji społecznego konstruktywizmu (np. feminizm). Teoria systemów-światów perspektywa badawcza w naukach społecznych rozwijana przez szereg autorów m.in. Immanuela Wallersteina, Andre Gunder Franka, Samira Amina czy Giovanniego Arrighi. Cechuje ją historyzm, podejście systemowe oraz silne związki z myślą marksistowską. Dla teorii systemów-światów właściwą jednostką analizy nie są państwa czy społeczeństwa, lecz systemy historyczne, które dzielą się na: minisystemy; systemy-światy, będące imperiami-światami, albo gospodarkami-światami. Minisystemy były dominujące w społeczeństwach zbieracko-myśliwskich i charakteryzowały się samowystarczalnością ekonomiczną i kulturową homogenicznością, były również oparte na wzajemności. System-świat natomiast jest to pewna całość przestrzenna i czasowa (rozwijająca się w czasie), obejmująca różne jednostki polityczne i kulturowe, działająca na pewnych określonych zasadach. Imperia-światy cechowały się występowaniem pojedynczej władzy politycznej dla całego systemu-świata (przykładem może być starożytny Rzym). Gospodarka-świat jest to natomiast struktura, w ramach której istnieje znacząca wymiana dóbr oraz przepływ kapitału i pracy, nie występuje w niej jednak jednolita struktura polityczna, ale wiele jednostek politycznych, powiązanych ze sobą w ramach systemu międzypaństwowego. Istniejąca obecnie gospodarka-świat jest kapitalistyczną gospodarką-światem.

Internacjonalizacja - uznanie na mocy umowy prawa państw do korzystania na jednakowych warunkach. Odzwierciedla ciągły i podlegający intensyfikacji proces umiędzynarodowienia, tzn. wchodzenia poza granice narodowe rozmaitych elementów gospodarki, polityki, kultury, nauki, techniki itd. Funkcjonowanie internacjonalizacji powoduję najgłębszy ruch i zmienność stosunków międzynarodowych, wywołując skutki w postaci procesów transferu i transnacjonalizacji. Proces sprzyja twórczemu rozwojowi stosunków międzynarodowych, generując ujawnianie i rozpowszechnianie wartości materialnych i duchowych. Proces internacjonalizacji różni się od globalizacji, tym że więzi międzynarodowe nie muszą posiadać charakteru globalnego i mogą dotyczyć jedynie wybranego terytorium lub dziedziny. Proces internacjonalizacji w odniesieniu do poszczególnych dziedzin wyróżnia się na: strefę materialną i gospodarczą, strefę polityczną, strefę kultury i religii, strefę wymiany naukowej, kultury fizycznej, turystyki. Polemologia - to obszar badań nad wojnami. Studium zajmuje się wyjaśnianiem przyczyn, źródeł, uwarunkowań wojen i konfliktów zbrojnych. Głównym założeniem metodologicznym tej dyscypliny naukowej jest głęboka wiara w to, iż poznanie wojny (konfliktów) wiedzie bezpośrednio do poznania pokoju. Zalicza się do Badań nad Pokojem (Peace Research), a jej zadaniem jest badanie rytmów wojowniczości. Badania polemologiczne opierają się na wielu dziedzinach między innymi demografii, ekonomii, socjologii, etnografii czy stosunkach międzynarodowych. Imperatyw kategoryczny - zasada etyczna, którą można sformułować m.in. w sposób następujący: "należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze". Termin filozoficzny utworzony przez Immanuela Kanta jako skutek poszukiwań bezwzględnie ważnego prawa, dotyczącego każdej osoby, które nie musiałoby być usprawiedliwione przekonaniami religijnymi.

---