Dwa
eposy Homera – Iliada i Odyseja –
to lektury oznaczone gwiazdką w Podstawie Programowej. Oznacza
to, że z wielkim prawdopodobieństwem mogą pojawić na teście.
Spodziewajmy się pytań, a
może pracy pisemnej w oparciu o nie. Dlatego nie można ich
pominąć.
Dlaczego
to ważne dzieła?
Iliada i Odyseja to
pierwsze epickie utwory naszej cywilizacji – Iliada jest
pierwszym znanym zapisem literackim, czyli najstarszą lekturą.
Pokazują
świat starożytny, poglądy ludzi tamtych czasów, ich ideały,
obyczajowość.
Poruszają
zagadnienia uniwersalne, nieprzemijające – jak temat
przyjaźni, wojny, miłości, prawości, zdrady.
Kształtują
typ bohatera – rycerza starożytnego.
Od
nich bierze początek rodzaj literacki zwany epiką. Eposy Homera
dają początek gatunkom epickim – pisanym na wzór
starożytnych eposów, potem powieści.
Czym
jest epos?
Epos
to pierwszy przez wiele lat najważniejszy gatunek epiki, dopiero
w XVIII wieku zastąpi go powieść i powoli zaniknie.
Jest to rozbudowany utwór – rytmiczny, wierszowany – wielki
poemat o czynach bohaterów, który ukazuje ich dzieje na tle
przełomowych wydarzeń, zmieniających życie danej
społeczności.
Źródłem
eposu są mity i podania, np. Iliada wywodzi
się z mitu o jabłku niezgody. Stworzył go Homer, tym
samym raz na zawsze ustalił wzorzec gatunku.
Istotą
eposu są dzieje przełomowe dla danego narodu (np. wojna). Epos
opiewa ważne wydarzenia, a na ich tle dzieje i czyny
bohaterów: herosów, bogów, rycerzy.
Opowieść
musi być opisana podniosłym, pełnym patosu stylem, opiewać
czyny rycerskie, bitwy – stąd specjalnością eposu są sceny
batalistyczne.
Cechy
gatunkowe eposu:
Inwokacja
–
rozbudowana apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana
do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła.
Równoległość
dwóch płaszczyzn
Bohaterowie
eposu to bogowie, herosi, rycerze i osoby z wielkich rodów. Dwa
światy: ludzki i boski współistnieją i nakładają
się na siebie. Oznacza to, że w fabule oba światy
współistnieją, bogowie kierują pzynaniami ludzi, a z drugiej
strony są wyposażeni w ludzkie cechy. Obecność świata bogów
i ludzi – ich równoległość, powoduje przemieszanie świata
realnego z fantastycznym.
Narrator
eposu
ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest
obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń, a
jego wiedza nie podlega żadnym ograniczeniom.
Podniosły
styl
Wydarzenia
są opisane stylem podniosłym, patetycznym, pełnym powagi i
patosu, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków.
Szczegółowy,
realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm
szczegółu)
Taki
zabieg stylistyczny powoduje spowolnienie toku opowieści i
odejście od wątku zasadniczego.
Opisy
scen batalistycznych
Porównanie
homeryckie
–
jest to porównanie, którego drugi człon jest tak rozbudowany,
że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę.
Epitety
stałe
Charakterystyczne
jest występowanie epitetów na stałe związanych z imionami,
np. Zeus
Gromowładny.
Epizodyczność
akcji, retardacje
Epizod to
odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia lub
rzeczy, przedmiotu mniej istotnego, pobocznego, nie związanego
bezpośrednio z fabułą. Jedno z zadań epizodów
polega na pokazywaniu tła wydarzeń.
Retardacja –
zabieg polegający na celowym wstrzymaniu akcji poprzez
wprowadzenie partii opisowych. Ma na celu wzbudzenie napięcia u
czytelnika.
Układ
wierszy musi zachować stały rytm.
Miarą
wierszową eposu homeryckiego jest heksametr.
Heksametr –
wiersz oparty na iloczasie (istnienie samogłosek długich i
krótkich), jest miarą rytmiczną, płynną, znakomicie
dostosowaną do długich poematów epickich. Jest to wers, który
składa się z sześciu (heks = 6) stóp metrycznych: daktyli
lub spondejów.
Opisywane
wydarzenia powinny być przełomowe,
na ich tle rozgrywają się losy bohaterów.
Temat
jest zawsze poważny dlatego
epos należy do tzw. gatunków wysokich.
Eposy
starożytne
lliada
Homer
Opiewa
czterdzieści dni z ostatniego, dziesiątego roku
oblężenia Troi przez Greków.
U
źródła wojny tkwi intryga bogini Eris, która wymyśliła
jabłko dla najpiękniejszej – a Parys przyznał je
Afrodycie. Ta obdarowała go w zamian miłością
najpiękniejszej kobiety – Heleny. Parys porywa Helenę do
Troi. Mąż Heleny zbiera wojska i atakuje
miasto. Iliadaprzybliża
zdarzenia ostatniego roku:
gniew
i odejście Achillesa po odebraniu mu branki Bryzeidy;
powrót
na wieść o śmierci przyjaciela Patroklosa;
pojedynek
z Hektorem (zabójcą Patroklosa, a synem króla
Troi);
zbeszczeszczenie
zwłok Hektora, oddanie ich Priamowi, pogrzeb.
Iliada –
opowieść o Ilionie, czyli Troi.
|
Odyseja
Homer
Opowiada
o tułaczce Odyseusza, który wraca do domu (do Itaki) po
zakończeniu wojny trojańskiej. Wraca dziesięć lat –
przeżywa liczne i niezwykłe przygody.
Są
to między innymi:
spotkanie
z jednookim cyklopem;
wizyta
u nimfy Kirke, która poczęstowała gości ziołami
zapomnienia;
zejście
do Hadesu – krainy umarłych;
podróż
przy niebezpiecznym, choć pięknym śpiewie Syren;
przepłynięcie
między Scyllą a Charybdą – potworami morskimi;
siedem
lat u nimfy Kalipso;
spotkanie
z królewną Nauzykaą;
powrót
do Itaki – do żony Penelopy, symbolu wierności
i przemyślności kobiecej.
Odyseja zawiera
wszystko: zdradę, namiętności, poszukiwanie drogi życia,
wierność, walkę siły z podstępami i przebiegłością,
strach i odwagę człowieka. Odyseusz pozostał symbolem
bohatera przebiegłego, stosującego fortele (to on wymyślił
podstęp z koniem trojańskim).
|
Eneida
Wergiliusz
To
epos rzymskiego twórcy, napisany na wzór eposów homeryckich.
W dwunastu księgach relacjonuje dzieje Eneasza, który
uciekł z płonącej Troi. Eneasza także czekała
tułaczka. Trafił do Afryki, był gościem królowej Kartaginy
– Dydony, która pokochała go i zabiła się, gdy ją
opuścił. Eneasz miał inny cel, ujawniony przez wyrocznię –
było nim założenie Rzymu. Ten bohater uosabia cnoty
obywatelskie i poświęcenie dla misji
dziejowej.
Eneida –
opowieść o Eneaszu.
|
Kto
pisał eposy w czasach późniejszych?
W
średniowieczu powstał epos
rycerski (chansons
de geste) – który jest potomkiem eposu homeryckiego. Politeizm
występujący w eposie starożytnym zastąpiono monoteizmem
– wiarą w jednego Boga. Przykładem może być cykl
opowieści O królu
Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu oraz
francuska Pieśń
o Rolandzie.
W literaturze
XIX wieku jedynie Mickiewicz w Panu
Tadeuszu zachował
wyraźne właściwości gatunku i tak epopeja szlachecka
jest ostatnim eposem w polskiej literaturze.
|
Uwaga!
Wzorzec
gatunkowy, jakim stały się oba eposy (Iliada, Odyseja)
Homera, na długie wieki stanie się panującym wzorcem epickim,
kontynuatorzy, wierni ustaleniom Homera, zaczynać będą od
inwokacji, rozbudowywać rozlewne opisy, pracować nad ekspresją
scen batalistycznych.
Co
pamiętać o Homerze?
Żył
w VIII wieku p.n.e. i jest najstarszym, pierwszym twórcą
literatury w naszej kulturze. Ojciec europejskiej literatury nie
pisał, tylko śpiewał – był aojdem, wędrownym pieśniarzem.
Opowiadając swoje historie, grał na lutni. Jego pieśni
przekazywano ustnie, a spisali je dopiero potomni.
Był
prawdopodobnie niewidomy, o czym świadczy imię (Homer =
ślepiec). Stworzył dwa wielkie
eposy: Iliadę i Odyseję. Iliadajest
pierwszym znanym zapisem literackim naszej cywilizacji. Sam Homer
był autorytetem już w starożytności. Pozostał nim dla
potomnych. Utrwalił w swoich poematach świat starożytnej,
archaicznej Grecji.
Ważny
termin
Mimesis (naśladowanie
rzeczywistości przez sztukę) to kategoria estetyczna oznaczająca
zasadę twórczego naśladownictwa natury w dziele sztuki bądź
utworze literackim. Zasadę tą przejął renesans, dla którego
wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna.
Mimetyczną
funkcję literatury,
czyli jej funkcję naśladowczą przypisywał Arystoteles eposowi.
Miał on, jego zdaniem, odzwierciedlać świat, dawać jego opisy,
trzymać się zasad prawdopodobieństwa i logiki.
Pamiętaj
Poemat
o Gilgameszu – to słynny epos starobabiloński o czynach i
losach króla sumeryjskiego miasta Uruk – Gilgamesza. To ten
utwór jest najstarszym poematem epickim
w
literaturze: przyjąwszy datę powstania na ok. 2000 lat p.n.e. –
dzieła Homera i Wergiliusza to przy nim młodziki.
Co
ciekawe: wiele historii zawartych
w
tym poemacie przypomina znane nam z innych źródeł, późniejsze
opowieści o potopie, o Noem, o człowieku utworzonym z gliny
(Enkidu – przyjaciel Gilgamesza).
Pamiętaj
Epitet –
wyraz będący określeniem rzeczownika, np.:
•
przymiotnik (dzień),
•
imiesłów (opadłe liście).
Porównanie –
opisanie jednego zjawiska poprzez wskazanie na podobieństwo do
zjawiska innego. Charakterystyczne są tu
zwroty: jak, jakby, niby,podobnie,
na kształt itd.
Piękna
jak obrazek.
Głodny
jak wilk.
Epos
Iliada Homera
– o wojnie trojańskiej;
Odyseja Homera
– o tułaczce Odyseusza;
Teogonia Hezjoda
– o bogach;
Eneida Wergiliusza
– o ucieczce Eneasza z Troi i jego misji
założenia Rzymu.
Terminy,
które trzeba zapamiętać:
Dlaczego
niektóre powieścinazywa się epopejami?
Epos
był najważniejszym gatunkiem epiki do czasu, kiedy zdominowała
ten rodzaj literacki powieść (wiek XVIII i XIX). Te powieści,
które odgrywały szczególnie ważną rolę w życiu narodu,
dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych albo przemian nazywano
„epopejami”
– na przykład epopeja chłopska Reymonta,
czyli – C
|