Anatol Stern (ur. 24 października 1899 w Warszawie, zm. 19 października 1968 tamże) – poeta, prozaik, krytyk filmowy i literacki, scenarzysta, tłumacz. Wraz z Brunonem Jasieńskim jest autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.
Urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej jako syn dziennikarza. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum studiował polonistykę na Uniwersytecie Wileńskim, której nie ukończył. W 1919 r., w wieku 20 lat, opublikował swój pierwszy tomik poetycki Nagi człowiek w śródmieściu, a w 1920 r. Futuryzje. W 1924 r. opublikował obszerny tomik wierszy Anielski cham, tego samego roku powziął decyzję wydania nowych przekładów (przede wszystkim Jasieńskiego) wierszy rosyjskich w Antologii Nowej Poezji Rosyjskiej ze wstępem krytycznym. Praca ukazała się jednak dopiero w 1927 r. pod postacią jednego tomu ograniczonego do poezji Majakowskiego.
W latach 1921-1923 redagował wraz z J. Iwaszkiewiczem czasopismo "Nowa Sztuka", publikował w jednodniówkach futurystycznych (Tak, Gga, Niebieskie pięty), a także w czasopismach "Skamander", "Wiadomości Literackie" (w których zamieszczał recenzje filmowe) oraz w "Zwrotnicy". W 1924 r. został redaktorem dwutygodnika "Wiadomości Filmowe". Ponadto był członkiem Rady dla Spraw Kultury Filmowej; zajmował się pisaniem scenariuszy.
Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lwowa, gdzie 23 stycznia 1940 został aresztowany (wraz z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem, Tadeuszem Peiperem) przez władze sowieckie. Przebywał w więzieniu, na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do Armii Polskiej, z którą udał się na Bliski Wschód. W latach 1942-1948 przebywał w Palestynie, gdzie publikował swoje utwory w przekładach na język hebrajski, współpracował również z "Biuletynem Wolnej Polski". Po powrocie do Polski w 1948 r. zamieszkał w Warszawie. Swoją twórczość drukował w czasopismach "Kuźnica", "Nowiny Literackie", "Odrodzenie", "Nowa Kultura", "Po prostu", "Przegląd Kulturalny". Zmarł w stolicy 19 października 1968 r.
Twórczość Sterna kilkakrotnie stała się obiektem zainteresowania cenzury. 15 i 16 listopada 1919 r. w Wilnie podczas wieczorów poetyckich "Rumak uśmiechnięty" poeta wygłosił wiersz Uśmiech Primavery. Jego fragment:
Kiwnie mi głową uśmiechnięta
Wystrojona Panna Święta,
Na Jej twarzy drgają fiołki -
A na tacy złocistej
Z ukłonem Bożek, jak lokaj,
Aromatyczny, soczysty
W kieliszku poda mi tokaj.
wzbudził oburzenie i oskarżenie poety o bluźnierstwo. 11 grudnia w Warszawie Sterna aresztowano i przewieziono do Wilna. Na początku 1920 r. warszawskie gazety opublikowały opracowany przez Antoniego Słonimskiego list protestacyjny pisarzy, głoszący, że wiersz Uśmiech Primavery nie zawiera bluźnierstwa, a jedynie pewne niezręczności formy, które mogą skutkować takim nieporozumieniem. Pod listem podpisali się m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff, Juliusz Kaden-Bandrowski oraz skamandryci. Protest nie odniósł skutku - Stern po trzymiesięcznym areszcie stanął przez wileńskim sądem, który zasądził wysoki wyrok rocznego więzienia. Poeta odwoływał się od wyroku, do czasu jego uprawomocnienia pozostając na wolności. Uniewinnił go dopiero sąd trzeciej instancji 14 stycznia 1922 r.[4]. Uśmiech Primavery znalazł się w tomiku Sterna Futuryzje w wersji zmienionej, jednak w przypisie podana była jego pierwotna treść.
Cenzura interweniowała również w sprawie wydanego w 500 egzemplarzach przez Sterna i Aleksandra Wata almanachu Gga. 10 lutego 1921 r. cały nakład został zatrzymany z powodu nieobyczajności zamieszczonych w piśmie wierszy. Był to pierwszy przypadek konfiskaty futurystycznego wydawnictwa. W tej sprawie interweniował bezskutecznie "Kurier Polski", w, pisanym prawdopodobnie przez Słonimskiego, artykule domagając się oddzielenia dwóch tak pożytecznych rzeczy jak policja i literatura oraz zapytując czy nowe kierunki poetyckie godzą w interesy państwa.
W połowie marca 1921 skonfiskowano także cały liczący 500 egzemplarzy nakład wydanej przez Sterna i Wata jednodniówki Nieśmiertelny tom futuryz. Była to złożona na pół kartka papieru, na której wydrukowano okładkę i cztery krótkie utwory. Zastrzeżenia cenzorów wzbudził jeden z nich - Nimfy Sterna, zawierający śmiałą obyczajowo treść. Według ówczesnych przepisów konfiskata powinna w ciągu trzech miesięcy zostać zatwierdzona lub uchylona przez sąd. Wobec braku jakiegokolwiek wyroku futuryści ogłosili w listopadzie 1921 r. (w Nożu w bżuhu), że interwencję cenzury uważają za anulowaną i rozpoczynają kolportaż swoich wydawnictw. Tak działo się z almanachem Gga, ale cały nakład Nieśmiertelnego tomu futuryz pozostał w rękach cenzury i nigdy nie wrócił do autorów, pomimo ich żądań.
Tomiki wierszy
Nagi człowiek w śródmieściu (poemat, 1919)
Futuryzje (1920)
Anielski cham, Ziemia na lewo (wraz z Jasieńskim) (1924)
Bieg do bieguna (1927)
Rozmowa z Apollinem (1938)
Wiersze i poematy (1956)
Pod gwiazdami wschodu (Czytelnik, 1957)
Widzialne i niewidzialne (1964)
Z motyką na słońce (1967)
Alarm nocny (Czytelnik, 1970)
Namiętny pielgrzym, 1933.
Maleńki człowiek z Wielkiej Doliny (opowiadanie)
Ludzie i syrena (powieść, Jerozolima 1944, wydanie krajowe 1955.)
Zaczarowana grządka (powieść dla dzieci)
Opowieść o żołnierzu i diable (1957)
Opowiadania starego szpaka (opowiadanie dla dzieci, 1975)
Zabawa w piekło (zbiór opowiadań)
Wspomnienia z Atlantydy (Wyd. Artystyczne i Filmowe, 1959)
Poezja zbuntowana (szkice o poezji dwudziestolecia międzywojennego, 1964)
Bruno Jasieński (Wiedza Powszechna, 1969)
Legendy naszych dni (Wydawnictwo Literackie, 1967)
Historie z nieco innych wymiarów (Iskry, 1970)
Poezja zbuntowana: szkice i wspomnienia (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970)
Głód jednoznaczności i inne szkice (Czytelnik, 1972)
Dom Apollinaire'a: rzecz o polskości i rodzinie poety (przygotowała do druku Alicja Sternowa; oprac. i przypisami opatrzył Zygmunt Czerny, Wydawnictwo Literackie, 1973)
Scenariusze filmowe
1929 - Szlakiem hańby, Grzeszna miłość
1930 - Na Sybir, Niebezpieczny romans, Kult ciała, Wiatr od morza, Uroda życia
1931 - Uwiedziona, Krwawy wschód, Serce na ulicy
1932 - Rok 1914
1934 - Co mój mąż robi w nocy..., Czarna perła, Młody Las
1936 - Barbara Radziwiłłówna, Róża, Wierna rzeka, Pan Twardowski, Jego wielka miłość
1937 - Znachor, Pani minister tańczy
1938 - Ostatnia brygada, Profesor Wilczur, Kobiety nad przepaścią, 'List do matki, Druga młodość, Gehenna, Moi rodzice rozwodzą się
1939 - Moi rodzice rozwodzą się, U kresu drogi, Kłamstwo Krystyny, Od Latrum do Gazali
Manifesty, programy oraz twórczość literacka polskich futurystów – Anatol Stern.
Manifest literacki zrewolucjonizowali dopiero futuryści. Stanowił on jeden z elementów ich strategii w walce o nową literaturę i nowego czytelnika. Strategii ogromnie agresywnej, posługującej się bronią moralnej i estetycznej prowokacji, totalnej drwiny, skandalu. Podobnie jak skamandryci, także i futuryści wychodzili publiczności naprzeciw, organizując w kawiarniach i salach odczytowych niezliczone wieczory poetyckie. Błazenady futurystów, a także wyzywający charakter czytanych przez nich utworów doprowadzały niejednokrotnie do awantur, a nawet bijatyk z widzami. Ta swoista karnawalizacja znalazła wyraz nie tylko w treści, ale także w formie futurystycznych manifestów. Najgłośniejsze spośród nich pisane były językiem pełnym obraźliwych wulgaryzmów, stylem dosadnym, skrótowym, imperatywnym i bezapelacyjnym, często parodiującym styl urzędowych obwieszczeń i wojskowych rozkazów. Futuryści lubowali się w obrazoburczych paradoksach i hiperbolach, tak już przesadnych, że aż nonsensownych. W połączeniu z prymitywistycznym programem wielu ich wypowiedzi – jak u Sterna i Wata – nadawały one w końcu ich manifestom charakter na pół zabawowy, utrudniały dotarcie do meritum ich programu, do jego elementów pozytywnych, takich jak dążenie do demokratyzacji życia i sztuki, ludyczna koncepcja literatury, pochwała nowoczesnej cywilizacji.
Głównymi programotwórcami polskiego futuryzmu byli Tytus Czyżewski, Anatol Stern, Aleksander Wat i Bruno Jasieński. Czyżewski i Jasieński reprezentowali grupę krakowską, zaś Stern i Wat byli przedstawicielami futurystycznej Warszawy.
Anatol Stern i Aleksander Wat poszli najdalej w kierunku przekory, zabawy i błazenady, jako współautorzy manifestu Prymitywiści do narodów świata i do Polski, zamieszczonego w Gga. Pierwszym polskim almanachu poezji futurystycznej (1920). Dotyczy to zarówno środków wyrazu, jakimi się posługiwali: „gga gąsiora” promując np. do rangi symbolu nowej sztuki, jak samej istoty programu, w którym wysyłali na śmietnik „cywilizację, kulturę z ich chorobliwością”, wybierając jednocześnie: „prostotę ordynarność, wesołość zdrowie, trywialność śmiech”, z taką oto motywacją: „od śmiechu dusza tyje i dostaje silne grube łydy”. Tak więc była to koncepcja sztuki ludyczna. Stern i Wat wyobrażali sobie literaturę jako wielki cyrk, gdzie nie było miejsca ani dla „ograniczonego” Mickiewicza, ani dla Słowackiego, który jest niezrozumiałym bełkotem.
U Anatola Sterna w Futuryzjach (1919) i niektórych wierszach Anielskiego chama (1924) oraz Biegu do bieguna (1927) ukazana jest prymitywistyczna po trosze patetyczność a reborus, jakiś iście rabelaisowski gigantyzm antywalorowej jurności, biologiczny i panseksualny ludyzm. U Sterna wystąpiła także moda na egzotyczność . W artykule zatytułowanym Emeryt merytoryzmu bronił prawa polskiej poezji do Murzynów i wyjaśniał, że są oni odpowiednikiem romantycznych rusałek… Sprawa ta dla futurystów była ważna, programowa.
Anatol Stern (J. Kwiatkowski ):
1899 – 1968 , poeta, prozaik, krytyk literacki i filmowy, tłumacz. Urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum studiował polonistykę na Uniwersytecie Wileńskim. Jako współtwórca polskiego futuryzmu brał udział w skandalizujących wystąpieniach publicznych (1920 uwięziony pod zarzutem bluźnierstwa, zwolniony po zbiorowym proteście pisarzy). W 1921 – 1922 redagował razem z Iwaszkiewiczem pismo „Nowa Sztuka”. Publikował w wielu jednodniówkach futurystycznych, w czasopismach: „Skamander”, „Formiści”, „Zwrotnica”, „Wiadomości Literackie” i innych. Zajmował się filmem jako członek Rady dla Spraw Kultury Filmowej, pisał scenariusze filmowe, publikował w czasopiśmie „Film” oraz innych pismach filmowych. Po wybuchu wojny 1939 udał się do Lwowa, aresztowany przez władze sowieckie, przebywał w więzieniu. W 1942 roku wstąpił do Armii Polskiej, przeszedł z nią na Bliski Wschód. Do 1948 przebywał w Palestynie, gdzie publikował swoje utwory w przekładzie na język hebrajski, współpracował z „Biuletynem Wolnej Polski” (1944-47). Po powrocie do kraju (1948) zamieszkał w Warszawie. Wiersze, prozę, publicystykę i tłumaczenia drukował m.in. w czasopismach: „Kuźnica”, „Nowiny Literackie”, „Odrodzenie”, „Nowa Kultura”, „Po prostu”, „Przegląd Kulturalny”. Pisał także opowiadania dla młodzieży. Zmarł w Warszawie.