Anatol Stern (ur. 24 października 1899 w Warszawie, zm. 19 października 1968 tamże) – poeta, prozaik, krytyk filmowy i literacki, scenarzysta, tłumacz. Wraz z Brunonem Jasieńskim jest autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.
Urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej jako syn dziennikarza. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum studiował polonistykę na Uniwersytecie Wileńskim, której nie ukończył[1]. W 1919 r., w wieku 20 lat, opublikował swój pierwszy tomik poetycki Nagi człowiek w śródmieściu, a w 1920 r. Futuryzje[2]. W 1924 r. opublikował obszerny tomik wierszy Anielski cham, tego samego roku powziął decyzję wydania nowych przekładów (przede wszystkim Jasieńskiego) wierszy rosyjskich w Antologii Nowej Poezji Rosyjskiej ze wstępem krytycznym. Praca ukazała się jednak dopiero w 1927 r. pod postacią jednego tomu ograniczonego do poezji Majakowskiego.
W latach 1921-1923 redagował wraz z J. Iwaszkiewiczem czasopismo "Nowa Sztuka", publikował w jednodniówkach futurystycznych (Tak, Gga, Niebieskie pięty), a także w czasopismach "Skamander", "Wiadomości Literackie" (w których zamieszczał recenzje filmowe) oraz w "Zwrotnicy". W 1924 r. został redaktorem dwutygodnika "Wiadomości Filmowe". Ponadto był członkiem Rady dla Spraw Kultury Filmowej; zajmował się pisaniem scenariuszy.
Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lwowa, gdzie 23 stycznia 1940 został aresztowany (wraz z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem, Tadeuszem Peiperem[3]) przez władze sowieckie. Przebywał w więzieniu, na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do Armii Polskiej, z którą udał się na Bliski Wschód. W latach 1942-1948 przebywał w Palestynie, gdzie publikował swoje utwory w przekładach na język hebrajski, współpracował również z "Biuletynem Wolnej Polski". Po powrocie do Polski w 1948 r. zamieszkał w Warszawie. Swoją twórczość drukował w czasopismach "Kuźnica", "Nowiny Literackie", "Odrodzenie", "Nowa Kultura", "Po prostu", "Przegląd Kulturalny". Zmarł w stolicy 19 października 1968 r.
Twórczość Sterna kilkakrotnie stała się obiektem zainteresowania cenzury. 15 i 16 listopada 1919 r. w Wilnie podczas wieczorów poetyckich "Rumak uśmiechnięty" poeta wygłosił wiersz Uśmiech Primavery. Jego fragment:
Kiwnie mi głową uśmiechnięta
Wystrojona Panna Święta,
Na Jej twarzy drgają fiołki -
A na tacy złocistej
Z ukłonem Bożek, jak lokaj,
Aromatyczny, soczysty
W kieliszku poda mi tokaj.
wzbudził oburzenie i oskarżenie poety o bluźnierstwo. 11 grudnia w Warszawie Sterna aresztowano i przewieziono do Wilna[4]. Na początku 1920 r. warszawskie gazety opublikowały opracowany przez Antoniego Słonimskiego list protestacyjny pisarzy, głoszący, że wiersz Uśmiech Primavery nie zawiera bluźnierstwa, a jedynie pewne niezręczności formy, które mogą skutkować takim nieporozumieniem. Pod listem podpisali się m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff, Juliusz Kaden-Bandrowski oraz skamandryci[4]. Protest nie odniósł skutku - Stern po trzymiesięcznym areszcie stanął przez wileńskim sądem, który zasądził wysoki wyrok rocznego więzienia. Poeta odwoływał się od wyroku, do czasu jego uprawomocnienia pozostając na wolności. Uniewinnił go dopiero sąd trzeciej instancji 14 stycznia 1922 r.[4]. Uśmiech Primavery znalazł się w tomiku Sterna Futuryzje w wersji zmienionej, jednak w przypisie podana była jego pierwotna treść.
Cenzura interweniowała również w sprawie wydanego w 500 egzemplarzach przez Sterna i Aleksandra Wata almanachu Gga. 10 lutego 1921 r. cały nakład został zatrzymany z powodu nieobyczajności zamieszczonych w piśmie wierszy. Był to pierwszy przypadek konfiskaty futurystycznego wydawnictwa[5]. W tej sprawie interweniował bezskutecznie "Kurier Polski", w, pisanym prawdopodobnie przez Słonimskiego, artykule domagając się oddzielenia dwóch tak pożytecznych rzeczy jak policja i literatura[6] oraz zapytując czy nowe kierunki poetyckie godzą w interesy państwa[6].
W połowie marca 1921 skonfiskowano także cały liczący 500 egzemplarzy nakład wydanej przez Sterna i Wata jednodniówki Nieśmiertelny tom futuryz. Była to złożona na pół kartka papieru, na której wydrukowano okładkę i cztery krótkie utwory. Zastrzeżenia cenzorów wzbudził jeden z nich - Nimfy Sterna, zawierający śmiałą obyczajowo treść[7]. Według ówczesnych przepisów konfiskata powinna w ciągu trzech miesięcy zostać zatwierdzona lub uchylona przez sąd. Wobec braku jakiegokolwiek wyroku futuryści ogłosili w listopadzie 1921 r. (w Nożu w bżuhu), że interwencję cenzury uważają za anulowaną i rozpoczynają kolportaż swoich wydawnictw. Tak dzieje się z almanachem Gga, ale cały nakład Nieśmiertelnego tomu futuryz pozostaje w rękach cenzury i nigdy nie wraca do autorów, pomimo ich żądań[7].
Nagi człowiek w śródmieściu (poemat, 1919)
Futuryzje (1920)
Anielski cham, Ziemia na lewo (wraz z Jasieńskim) (1924)
Bieg do bieguna (1927)
Rozmowa z Apollinem (1938)
Wiersze i poematy (1956)
Pod gwiazdami wschodu (Czytelnik, 1957)
Widzialne i niewidzialne (1964)
Z motyką na słońce (1967)
Alarm nocny (Czytelnik, 1970)
Proza[edytuj]
Namiętny pielgrzym, 1933.
Maleńki człowiek z Wielkiej Doliny (opowiadanie)
Ludzie i syrena (powieść, Jerozolima 1944, wydanie krajowe 1955.)
Zaczarowana grządka (powieść dla dzieci)
Opowieść o żołnierzu i diable (1957)
Opowiadania starego szpaka (opowiadanie dla dzieci, 1975)
Zabawa w piekło (zbiór opowiadań)
Wspomnienia z Atlantydy (Wyd. Artystyczne i Filmowe, 1959)
Eseje[edytuj]
Poezja zbuntowana (szkice o poezji dwudziestolecia międzywojennego, 1964)
Bruno Jasieński (Wiedza Powszechna, 1969)
Legendy naszych dni (Wydawnictwo Literackie, 1967)
Historie z nieco innych wymiarów (Iskry, 1970)
Poezja zbuntowana: szkice i wspomnienia (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970)
Głód jednoznaczności i inne szkice (Czytelnik, 1972)
Dom Apollinaire'a: rzecz o polskości i rodzinie poety (przygotowała do druku Alicja Sternowa; oprac. i przypisami opatrzył Zygmunt Czerny, Wydawnictwo Literackie, 1973)
Opracowania i tłumaczenia[edytuj]
Włodzimierz Majakowski, Wybór satyr, pod red. Anatola Sterna; il. Jan Młodożeniec; [przekł. zbiorowy z ros.], Czytelnik, 1955
Włodzimierz Majakowski, Młodym: wybór wierszy, pod red. Anatola Sterna, Iskry, 1956
Aleksander Puszkin, Utwory dramatyczne; przełożyli Seweryn Pollak, Anatol Stern, Marian Toporowski; [red. t. Antoni Słonimski], Wyd. 2., Państwowy Instytut Wydawniczy; 1956
Bruno Jasieński, Utwory poetyckie; wyboru dokonał i wstępem opatrzył Anatol Stern, Czytelnik, 1960.
Mykoła Bażan, Mickiewicz w Odessie: 1825 rok: cykl poezji, przeł. Anatol Stern; il. Antoni Uniechowski, Iskry, 1962
Jurij Nagibin, Nocny gość: wybór opowiadań, przeł. Alicja i Anatol Sternowie, Państw. Instytut Wydawniczy, 1963
Eugeniusz Winokurow, Światło i inne wiersze; wybrał Anatol Stern; [tł.], Państ. Instytut Wydawniczy, 1964
Włodzimierz Majakowski, Liryka; oprac. i wstępem opatrzyli Seweryn Pollak i Anatol Stern, Państ. Instytut Wydawniczy, 1965
Mieczysław Szczuka. Oprac. Anatol Stern i Mieczysław Berman, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1965
Ziemia gorąca: antologia współczesnej poezji bułgarskiej. Wybór i oprac. Anna Kamieńska, Anatol Stern, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1968
Scenariusze filmowe
1929 - Szlakiem hańby, Grzeszna miłość
1930 - Na Sybir, Niebezpieczny romans, Kult ciała, Wiatr od morza, Uroda życia
1931 - Uwiedziona, Krwawy wschód, Serce na ulicy
1932 - Rok 1914
1934 - Co mój mąż robi w nocy..., Czarna perła, Młody Las
1936 - Barbara Radziwiłłówna, Róża, Wierna rzeka, Pan Twardowski, Jego wielka miłość
1937 - Znachor, Pani minister tańczy
1938 - Ostatnia brygada, Profesor Wilczur, Kobiety nad przepaścią, 'List do matki, Druga młodość, Gehenna, Moi rodzice rozwodzą się
1939 - Moi rodzice rozwodzą się, U kresu drogi, Kłamstwo Krystyny, Od Latrum do Gazali