JASIEŃSKI BRUNO, nazwisko pierwotne Wiktor Bruno Zysman, ur. 21 VII 1901 w

Klimontowie k. Sandomierza, zm. 17 IX 1938 w Moskwie, poeta, prozaik i dramatopisarz.

Syn małomiasteczkowego lekarza, 1914-18 przebywał z rodziną w Moskwie, gdzie ukończył

gimn. polskie i zetknął się z rewol. awangardą literacką. Od 1918 w Krakowie, studiował na

UJ, 1919 założył w Klimontowie amatorski zespół teatr. (wystawił Wesele Wyspiańskiego we

własnej przeróbce). Należał do gł. inicjatorów pol. futuryzmu, m.in. jako współzałożyciel

klubu Katarynka (1919), autor programowych wypowiedzi Do narodu polskiego manifest w

sprawie natychmiastowej futuryzacji życia i Manifest w sprawie poezji futurystycznej (w

Jednodniówce futurystów 1921), współtwórca głośnej jednodniówki Nuż w bżuhu (1921),

współpracownik pism awangardowych „Zwrotnica“ (artykuł Futuryzm polski — bilans, 1923

nr 6) i „Almanach Nowej Sztuki“. Od 1923 związany z lewicą komunist., był red. działu lit. w

lwow. „Trybunie Robotn.“ i współpracował z „Nową Kulturą“. Szykanowany przez policję i

cenzurę, wyjechał 1925 do Francji, gdzie działał w szeregach FPK i w środowisku pol.

emigracji zarobkowej (1927 założył w Paryżu agitacyjny zespół teatr. Polska Scena Robotn.).

Wydalony przez władze franc. (po ogłoszeniu w „L'Huma-nite“ 1928 przekładu powieści

Palę Paryż), przybył 1929 do ZSRR, gdzie osiadł na stałe i rozpoczął twórczość w języku

rosyjskim. Przyjął obywatelstwo sowieckie, wstąpił do WKP(b), działał w RAPP, od 1934 był

czł. zarządu gł. Zw. Pisarzy Sowieckich; 1929-30 red. czasopisma pol. „Kultura Mas“, od

1930 czł. kolegium red. czterojęzycznej „Literatury Międzynarodowej“. Oskarżony 1937 o

„obcość ideol.“ oraz działalność kontrrewolucyjną i usunięty z WKP(b) oraz Zw. Pisarzy

Sowieckich, został po ciężkim śledztwie rozstrzelany i pochowany na zbiorowym

cmentarzysku w Butowie pod Moskwą. W 1956 zrehabilitowany.

We wczesnej liryce J. (zbiór But w butonierce 1921), bliskiej manierze ros.

egofuturyzmu (I. Siewierianin), sentymentalno-dekadencka proza łączyła się z fascynacją

przedmiotami cywilizacji urbanistyczno-technicznej i prowokacyjnym anty-tradycjonalizmem

obycz. i estetycznym. W twórczości późniejszej (poemat Pieśń o głodzie 1922, zbiór Ziemia

na lewo 1924) uwidocznił się wpływ Majakowskiego, a nastroje buntowniczo-anarchiczne i

pacyfistyczne skonkretyzowały się w idei rewolucji społecznej. Jego styl poet. widoczny

zrazu gł. w biegłej imitacji tradycyjnych form wersyfikacyjnych i w ekscentrycznej

metaforyce, wyraził się najpełniej w upodobaniu do brutalnego dysonansu estet. i

hiperbolicznego obrazowania, w charakterystycznych dla futuryzmu próbach adaptacji

pozalit. form wypowiedzi — narracji film., notatki reporterskiej, zapisu telegraficznego

(głośny z estradowych recytacji Marsz), a wreszcie — w odkrywczym wykorzystaniu poetyki

pieśni lud. (poemat Słowo o Jakubie Szeli 1926). Jako prozaik — autor mikropowieści Nogi

Izoldy Morgan (1923), opatrzonej przedmową, w której wyłożył swoją teorię prozy

awangardowej, oraz głośnej antyutopii społ. Palę Paryż (1929) — rozwinął formę fantast.

groteski o charakterze ekspresjonistyczno-katastroficznym. Twórczość J. w języku ros.,

realizująca programowo aktualne cele polityczno-propagandowe, zaliczana jest do literatury

sowieckiej: groteska scen. Bal manekinów (1931, przedm. A. Łunaczarskiego, wyst. pol.

1957), nowele (np. Nos, Męstwo, Główny winowajca), ambitnie zamierzone powieści:

Człowiek zmienia skórę (1932-33, wyd. pol. 1934) — reportażowa opowieść o losach wielkiej

budowy socjalist. w Tadżykistanie, ujęta w ramy kryminalno-sensacyjnej intrygi, nie

ukończona Zmowa obojętnych (powst. 1937, wyd. 1956, przekł. pol. 1962) — próba diagnozy

sytuacji w ówczesnej Europie, ogarniętej atmosferą terroru i polit. prowokacji

STERN ANATOL, ur. 24 X 1899 w Warszawie, zm. 19 X 1968 tamże, poeta, prozaik,

komediopisarz, krytyk lit. i film., scenarzysta, tłumacz. Współinicjator pol. futuryzmu,

polemizował w jego obronie (m.in. z K. Irzykowskim), brał udział w skandalizujących

wystąpieniach publ. (1920 uwięziony pod zarzutem bluźnierstwa, zwolniony po zbior.

proteście pisarzy), był współautorem i red. jednodniówek i manifestów futuryst. wyd. 1920-

21 To są niebieskie pięty, które trzeba pomalować, z A. Watem: Gga (zamieścił tu

dadaizujący poemat Romans w Peru) i Nieśmiertelny tom futuryz, z B. Jasieńskim Nuż

wbżuhu; 1921-22 uczestniczył w redagowaniu mies. „Nowa Sztuka“, będącego próbą

integracji różnych nurtów pol. awangardy. Zajmował się filmem jako czł. Rady dla Spraw

Kultury Film., krytyk (szkice i recenzje, druk. 1924-30 w tyg. „Wiadomości Lit.“, wybór

wyd. w zbiorze Wspomnienie z Atlantydy 1959) i scenarzysta (ponad 30 adaptacji, m.in. wg

dzieł S. Żeromskiego, A. Struga, W. Sieroszewskiego, a także wg sensacyjno-romansowych

powieści T. Dołęgi-Mostowicza, A. Marczyńskiego i in.). Po wybuchu wojny 1939 znalazł

się we Lwowie, w styczniu 1940 aresztowany z grupą pol. literatów przez NKWD, spędził

dziewięć miesięcy w więzieniu. W 1942 wstąpił do armii pol. i wraz z nią przeszedł na Bliski

Wschód. Do 1948 przebywał w Palestynie, gdzie publikował utwory w przekł. na język hebr

(m.in. powieść Uczta w czasie dżumy. Rzecz o roku 1939, t. 1-2 1946), po powrocie do kraju

zamieszkał w Warszawie.

Wczesna poezja S. (Futuryzje 1919, poemat Nagi człowiek w śródmieściu 1919),

uderzająca żywiołową dynamiką i brutalnością wyrazu, pełna młodzieńczej bufonady i

kpiarskiego dowcipu, stanowiła charakterystyczną manifestację futuryst. biologizmu i

optymizmu: jej bohaterem lirycznym był człowiek wyzwolony z więzów tradycji i konwencji,

kierujący się naturalnymi instynktami, wiodący swobodne życie w urbanistyczno-

technicznym krajobrazie współcz. cywilizacji. Akcenty anarchicznego buntu skonkretyzowały

się w późniejszych wierszach poety w postawie radykalnego protestu społ. i

światopoglądowego, widocznej zwł. w programowym tomie ogł. z Jasieńskim Ziemia na lewo

(1924) i w skonfiskowanym poemacie Piłsudski (1934) — głosie sprzeciwu wobec

represyjnej polityki władz. W zbiorach Anielski cham (1924) i Bieg do bieguna (1927),

zawierającym m.in. poemat Europa (wyd. os. 1929 w języku pol. i franc. w oprac. graficznym

M. Szczuki, wznów. 1962 w przekł. ang., adaptacja film. S. Themersona 1932), doszło do

głosu rozczarowanie współcz. cywilizacją i tonacja katastroficzna. Po wydaniu zbioru

Rozmowa z Apollinem (1938), noszącego piętno depresji ideowej i artyst., w twórczości S.

nastąpiło zbliżenie ku formom tradycyjnej liryki opisowo-refleksyjnej i publicyst. (Wiersze i

poematy 1956, wybór Wiersze dawne i nowe 1957, zawierający m.in. cykl z lat wojny Pod

gwiazdami Wschodu), a miejsce dawnej fascynacji życiem zajął poet. rozrachunek z

„obumarłymi równinami minionego czasu“ (zbiory Widzialne i niewidzialne 1964, Alarm

nocny 1970). W dorobku powieściowym S. wysuwa się na czoło Namiętny pielgrzym (1933,

pierwotny tyt. Jeden z nas morderców), utwór łączący formę fantast. przypowieści filoz. z

sensacyjną fabułą, z bohaterem o cechach autobiogr., dążącym daremnie do samookreślenia i

wewn. niezależności w świecie skłóconych wartości i totalitarnej przemocy. Jako kronikarz,

apologeta i interpretator futuryzmu i międzywojennej awangardy lit.-artyst., pisał szkice

syntet. i wspomnieniowe, polemiki, portrety twórców pol., ros. i franc., wyd. w zbiorach

Poezja zbuntowana (1964, wyd. 2 rozsz. i popr. 1970), Legendy naszych dni (1969), Głód

jednoznaczności (1972). Najwięcej uwagi poświęcił Jasieńskiemu (zarys monogr. Bruno

Jasieński 1969), W. Majakowskiemu (liczne przekł., wyd. pierwszego pol. Wyboru poezji

1927) i G. Apollinaire'owi; wystąpił z głośną hipotezą n.t. jego pol. pochodzenia (studia wyd.

w zbiorze Dom Apollinaire'a. Rzecz o polskości i rodzinie poety 1973), nie potwierdzoną

jednak przez późniejsze badania. Tłumaczył gł. literaturę ros. i francuską. Pisał też

opowiadania dla młodzieży

CZYŻEWSKI TYTUS, ur. 28 XII 1880 w Berdychowie (obecnie wieś Przyszowa) k.

Limanowej, zm. 6 V 1945 w Krakowie, malarz, poeta, teoretyk i krytyk sztuki. Wychowanek

krak. Akad. Sztuk Pięknych (studiował m.in. u J. Mehoffera i S. Wyspiańskiego), 1908-09 i

1911-13 kontynuował studia w Paryżu, gdzie zetknął się z nowymi kierunkami artyst.

(kubizm). Współtwórca pol. awangardy lit.-artyst., założył 1917 w Krakowie z A. i Z.

Pronaszkami stow. Ekspresjoniści Pol., które wkrótce poszerzyło swój skład (m.in. o L.

Chwistka) i przyjęło nową nazwę Formiści Pol. (zob. formizm). Był też współzałżycielem i

współred. organu grupy, pisma „Formiści“ (1919-21), w którym publikował swoje

wypowiedzi programowe, z B. Jasieńskim i S. Młodożeńcem uczestniczył w pierwszych

wystąpieniach pol. futurystów, publikował w zbior. manifestach ruchu (np. Hymn do maszyny

mego ciała w Jednodniówce futurystów 1921). W 1922-25 pracował w ambasadzie pol. w

Paryżu, skąd nadsyłał korespondencje do „Zwrotnicy“ (autokomentarz Mój futuryzm 1923),

odbył kilka podróży zagr. (m.in. do Hiszpanii). Od 1930 w Warszawie, zajmował się krytyką

artyst.; utwory powst. w czasie okupacji niem. (m.in. zbiór poezji) uległy zniszczeniu w

powstaniu warszawskim.

Twórczość lit. rozpoczął od ironicznego poematu scen. Śmierć fauna (1907, wyst. 1934

w teatrze Cricot). Jego wczesna poezja ze zbiorów Zielone oko. Poezje formistyczne,

elektryczne wizje (1920, przedm. L. Chwistka i J. Hulewicza) i Noc — Dzień. Mechaniczny

instynkt elektryczny (1922) stanowiła swoistą interpretację założeń futuryzmu, część.

dadaizmu i innych kierunków awangardowych: głosiła ideał człowieka wyzwolonego z

więzów tradycji, wyrażała kult natury, żywiołu, instynktu, a zarazem nowoczesnej cywilizacji

urbanistycznej i tworów techniki — obdarzonych przez poetę cechami istot biol., budzących

jednocześnie podziw, grozę i katastroficzne przeczucia. Pozostałości modernist.

impresjonizmu łączyły się w niej z dążeniem do wydobycia słowa poet. z „niewolnictwa

logicznego zdania i składni“, poetyka mechanicznego kojarzenia odległych znaczeniowo

pojęć i wyrazów z symultanicznym montażem obserwacji i wrażeń na wzór techniki film.;

często stosowanym przez poetę-malarza chwytem były też eksperymentalne rozwiązania

typograficzno-rysunkowe. Dzieląc z futurystami zainteresowanie dla sztuki lud. prymitywu,

dał Cz. w zbiorze Pastorałki (wyd. 1925 w Paryżu z drzeworytami T. Makowskiego, wznów.

1982 w Krakowie z posł. J. Woźniakowskiego) jedną z najświetniejszych w poezji pol.

stylizację lud. opartą na tradycji obrzędowej Bożego Narodzenia. Przetwarzając motywy

podgórskiego folkloru kolędowego, staropol. kantyczek i jasełek z ich naiwnym wdziękiem i

humorem, dokonał zarazem oryginalnej syntezy słownictwa gwarowego, nawoływań

pasterskich i kołysankowych zaśpiewów z właściwą dadaizmowi tendencją do autonomizacji

warstwy brzmieniowej wypowiedzi. Pokrewny charakter ma poemat Lajkonik (wyd. w

zbiorze Lajkonik w chmurach 1936), odwołujący się do krak. folkloru miejskiego w poetyce

groteskowej fantastyki, absurdalnego dowcipu i kpiny. Obok tendencji futuryst. i

prymitywistycznych przez twórczość Cz. przewija się nurt liryki, w której dopatrzeć się

można odległej inspiracji A. Rimbauda i G. Apollinaire'a (poeta był jego tłumaczem), a także

poezji hiszp. baroku (w wierszach wyrażających fascynację pejzażem i kulturą Hiszpanii).

Ponadto Cz. ogłosił wizyjne poematy filoz.-historioz. Robespierre i Rapsod (wyd. łącznie

1927) wraz z programowym szkicem Od romantyzmu do cynizmu, kilka parodystyczno-

groteskowych żartów scen.: Wąż, Orfeusz i Euridika (1922), Osioł i słońce w metamorfozie i

Włamywacz z lepszego towarzystwa (wyd. łącznie 1922), należących do pierwszych prób pol.

dramatu awangardowego

[wg: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa : PWN : 2000]