Andrzej Czyżewski, Aleksander Grzelak
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej

Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model

gospodarki; Zastosowanie do oceny pozycji rolnictwa w

gospodarce rynkowej

*

1. Idea tablicy przepływów międzygałęziowych

Gospodarka

narodowa

składa się z wielu różnych gałęzi wzajemnie ze sobą powiązanych.

Stąd produkty jednych zużywane są jako nakłady w innych, które bez nich w ogóle nie mogłyby
prowadzić działalności produkcyjnej. Na przykład przemysł odzieżowy nie może obyć się bez
bawełny, hutniczy bez koksu, farmaceutyczny bez odczynników. Istnienie przepływów produktów
między gałęziami tworzy zapotrzebowanie na analizę nakładów i wyników w skali poszczególnych
gałęzi (grup przedsiębiorstw) oraz całej gospodarki. Zazwyczaj traktuje się ją jako model ustalania
ilościowych związków między różnymi gałęziami produkcji, prowadzących do ogólnej równowagi
gospodarczej. Równocześnie przepływy międzygałęziowe, poprzez analizę związków typu dostawca –
odbiorca, konkretyzują idee funkcjonowania mechanizmu gospodarczego, jego wewnętrzne
powiązania i zależności. Pierwszym, który zauważył i wykorzystał ten sens analizy przepływów, był
F. Quesnay

1

(1758), nadworny lekarz Ludwika XV, który w formie tablicy ekonomicznej przedstawił

przepływy dóbr między trzema działami gospodarki: rolnictwem (klasa produkcyjna), sferą
pozarolniczą (klasa jałowa) i właścicielami (władza świecka i duchowna). Na tej podstawie
przedstawił współzależności sfery wytwórczej gospodarki, podziału wytworzonego produktu
społecznego oraz sfery dochodowej, odpowiadając na pytanie: kto i jakiego rodzaju otrzymuje
dochód. W języku przepływów międzygałęziowych przedstawiana jest także marksowska analiza
procesów reprodukcji (1855)

2

. Wskazuje ona na zależności pomiędzy dwoma działami gospodarki:

produkcją środków wytwórczych (I) i produkcją środków spożycia (II) i na tej podstawie formułuje
zasadnicze równania ogólnej równowagi w gospodarce. Ideę prezentacji teorii równowagi ogólnej,
przez przedstawienie powiązanych układów równań, skonkretyzował także L. Walras

3

(1874). W

czterech układach równań produkcji, w warunkach cen wolnokonkurencyjnych, przedstawił model
równowagi ogólnej w stosunkowo pełnej formie. Najbardziej jednak przejrzystym modelem związków
typu dostawca – odbiorca jest zapis szachownicowy przepływów rzeczowo - finansowych
W.W.Leontiefa

4

(1936), który przyjęto za podstawę dalszych rozważań (por. tabele 1 i 3). Jego istota

sprowadza się do założenia, iż gospodarka narodowa stanowi agregat zasobów i strumieni
składających się z kilku sprzężonych ze sobą układów: produkcyjnego i usług oraz zagranicy,
gospodarstw domowych, budżetu i banków, które opisano metodą nakładów i wyników (input-output)
w formie tabelarycznej (szachownicowej). W I części (lewa górna część tabeli) przedstawiono
poszczególne stadia produkcji, określające zaspokojenie popytu pośredniego gałęzi produkcyjnych. W
II części (prawa górna) znalazł się popyt końcowy wraz z restytucyjnym. Odbiorcami jego są:
konsument indywidualny i zbiorowy (społeczeństwo), a także inwestor zakupujący środki trwałe i

*

Opracowano na podstawie A.Czyżewski, Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model

gospodarki, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2005r. oraz A.Grzelak, Powiązania rolnictwa z otoczeniem z
perspektywy bilansów przepływów międzygałęziowych w warunkach transformacji systemowej, „Polityka
Gospodarcza”, 2006/13

1

F. Quesnay, Pisma wybrane (tłum. B.J. Pietkiewiczówna), Gebethnber i Wolf, Warszawa 1928, s.303.

2

K. Marks, Kapitał, t.II, KiW, Warszawa 1955, s. 418, 540, 568.

3

L. Walras, Elements d`economie politique pure, Paris 1926, s. XX, 491.

4

W.W. Leontief, Quantitative input and output relations in the economic system of the United States, „The

Review of Economics and Statistics”, vol. XVIII, August 1936, s. 105-125.

obrotowe. W części tej może także wystąpić eksporter, jeśli „zagranicy” nie potraktuje się jako gałęzi
produkcyjnej. Część III (lewa dolna) pokazuje dochody tworzone w gałęziach produkcyjnych. Jeżeli
w II części występuje „zagranica”, jako końcowy odbiorca produkcji krajowej, to w III części trzeba
wykazać również import. Część IV tabeli dotyczy podziału wytworzonych dochodów. W warunkach
gospodarki centralnie sterowanej, zazwyczaj nie wypełniana

5

, przeznaczona była na informacje co do

wtórnego podziału dochodu narodowego. W gospodarce rynkowej wykazuje podział dochodów brutto
(z uwzględnieniem amortyzacji) konsumentów indywidualnych, budżetu oraz banków. Po stronie
dochodów budżetu obejmuje głównie wpływy z opłat i podatków, ale także z innych tytułów, np.
zysków przedsiębiorstw. Po stronie wydatków – środki przeznaczone na konsumpcję społeczną,
inwestycje nieprodukcyjne, dotacje i subwencje dla przedsiębiorstw, budżetów terenowych, a także
ewentualny podział wpływów z innych tytułów. W odniesieniu do banków zawiera ona informacje o
wpływach z racji otwieranych rachunków i emisji pieniądza oraz wydatków z tytułu kredytów
obrotowych i inwestycyjnych. Taka konstrukcja tabeli gwarantuje możliwość obserwacji zarówno
strony rzeczowej, jak i finansowej przepływów. Po tych wyjaśnieniach pora na szczegółową
prezentację Leontiefowskiego modelu przepływów międzygałęziowych.

2. Bilans pieniężnych przepływów międzygałęziowych

Oznaczenia schematu (tab.1):

w

ij

– przepływ dóbr i usług „i” wytworzonych w danej gospodarce bądź pochodzących z

importu uzupełniającego produkcję tej gospodarki (wraz z marżami handlowymi), a zużytych przez
gałąź „j”;
w

ij

= x

ij

+y

ij

+m

ij;

x

ij

– wartość przepływu dóbr i usług „i” wytworzonych w danej gospodarce, a zużytych przez

gałąź „j”;

y

ij

– wartość przepływu dóbr i usług pochodzących z importu uzupełniającego produkcję „i”

danej gałęzi, a zużytych przez gałąź “j”;

m

ij

– wartość marż handlowych zrealizowanych na dostawach dóbr i usług „i”

wyprodukowanych w danej gospodarce bądź pochodzących z importu „uzupełniającego” produkcję tej
gospodarki, a zużytych przez gałąź „j”;

V

i

(n+1) – płace pracowników (konsumentów);

B

i

(n+2) – dochody poszczególnych gałęzi z tytułu dotacji budżetowych;

A

i

(n+3) – przychody poszczególnych gałęzi z tytułu amortyzacji (w tym nadwyżka

amortyzacyjna);

Z

i

(n+4) – dochody poszczególnych gałęzi z tytułu nadwyżki ekonomicznej;

m

i

(BA) – dochody poszczególnych gałęzi z tytułu zmiany ilości pieniądza pozostającego do

ich dyspozycji (głównie z tytułu kredytów, a także emisji);

C

i

’

(I) – struktura popytu końcowego (wydatków) konsumentów indywidualnych na dobra „i”;

C

i

’’

(II) – struktura popytu końcowego budżetu (wydatków) na dobra „i” (z wyłączeniem

funduszów celowych);

F

i

’, F

i

’’(IIa i Iib) – struktura popytu końcowego (wydatków) na dobra „i” w ramach

przykładowych funduszów celowych (IIa i IIb);

k

i

(III) – zakupy bankowe; struktura popytu sektora bankowego na dobra „i”;

I

i

(IV) – struktura popytu końcowego sfery inwestycji na dobra „i” (zakupy inwestycyjne);

p

i

(V) – struktura popytu restytucyjnego podmiotów gospodarczych (wydatki na rzecz

amortyzacji).

7

5

Wykorzystywano ją jedynie sporadycznie dla koordynacji strony finansowej planów gospodarczych. Ostatnie publikowane

dane z tego zakresu dotyczą bilansu gospodarki polskiej za 1957 r. Opracowanie Biura Ekonomicznego NBP, Warszawa
1958.

6

W oznaczeniach poszczególnych składników drugiej, trzeciej oraz czwartej ćwiartki tabeli przepływów użyto tylko jednego

indeksu – „i”. Drugi indeks – „j” – zastąpiony został odpowiednim zróżnicowaniem liter (np. C

i

’, C

i

’’, F

i

’ itd.).

Komentarz:

Tabela 1 Bilans pieniężnych przepływów międzygałęziowych (międzysektorowych)

Część I

Popyt pośredni

Część II

Popyt końcowy podmiotów gospodarczych (wydatki)

i

j

Gałęzie

(Sektory)

Razem

popyt

pośre-

dni

Konsumenci

indywi-

dualni

Budżet

Banki

Inwes-

torzy

Popyt

restytucyj-

ny

Razem

popyt

końco-

wy

Razem

produkcja

globalna i

eksport

1

..........

n

Σ I

II

III IV V

Σ

ΣΣ

Koszty

materia-

łowe

i usługi

1

.

.

.

n

w

11

.

.

.

w

n1

...........

...........

...........

...........

....

w

1n

.

.

.

w

nn

Σ

.

.

.

Σ

C

1

’

.

.

.

C

n

’

C

1

’’

.

.

.

C

n

’’

k

1

.

.

.

k

n

I

1

.

.

.

I

n

p

1

.

.

.

p

n

Σ

.

.

.

Σ

Σ

.

.

.

Σ

Razem koszty

materiałowe i

usługi

Σ

..........

Σ

ΣΣ

Σ

Σ

Σ

Σ

Σ

ΣΣ

ΣΣ

Część III

Dochody

n+1

n+2

n+3

n+4

BA

V

1

B

1

A

1

Z

1

m

1

..........

..........

..........

..........

V

n

B

n

A

n

Z

n

m

n

Σ

.

.

.

Σ

V

c

’

B

c

’

-

Z

c

’

m

c

’

V

c

’’

B

c

’’

-

Z

c

’’

m

c

’’

V

k

B

k

-

Z

k

m

k

V

I

B

I

-

Z

I

m

I

-

-

A

p

-

-

Σ

.

.

.

Σ

Razem dochody

brutto

Σ

..........

Σ

ΣΣ

Σ

Σ

Σ

Σ

Σ

ΣΣ

Razem produkcja

globalna i import

(koszty i dochody

brutto

Σ

..........

Σ

ΣΣ

Część IV

Źródło: A.Czyżewski, Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model gospodarki, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2005r.

3. Interpretacja schematu pieniężnych przepływów międzygałęziowych

Wartość poznawcza schematu pieniężnych przepływów międzygałęziowych niepomiernie

rośnie w gospodarce rynkowej, gdzie relacje popytowo-podażowe określają funkcje informacyjne i
dystrybucyjne cen (wszystkie przepływy wyrażone są w cenach mających charakter rynkowy).
Wyznaczają one weryfikowalne efekty nakładów. Stąd obliczane na podstawie tego bilansu
współczynniki nabierają wagi rzeczywistych miar ponoszonych nakładów i osiąganych efektów.

Część I tabeli 1 określa popyt pośredni zgłaszany przez gałęzie gospodarki. Zostały tu

przedstawione wzajemne transakcje między gałęziami. Występuje jednak kilka cech odróżniających
tabelę pieniężnych przepływów międzygałęziowych od tabeli materialnych przepływów. Po pierwsze,
brak rozdzielenia produkcji materialnej od usług nieprodukcyjnych (niematerialnych), co przy
rozpatrywaniu strony finansowo-pieniężnej przepływów międzygałęziowych daje ich pełen obraz,
umożliwiając stosowanie metody liczenia dochodu narodowego według zasad SNA (System of
National Accounts). Po drugie, racjonalne staje się wypełnianie IV ćwiartki tabeli, dzięki czemu
uzyskuje się pełne informacje o wtórnym podziale dochodu narodowego. Dodajmy iż dla celów
analizy przyjęto założenie, że każda z gałęzi (przedsiębiorstw) wytwarza jedno dobro. Mówiąc więc o
produkcie pierwszym i o produkcji gałęzi pierwszej ma się faktycznie na myśli to samo. Powoduje to,
iż pierwsza ćwiartka tabeli jest kwadratowa. W przypadku gdyby każda z gałęzi produkowała więcej
niż jeden wyrób, część ta stałaby się macierzą prostokątną.

W wierszach przedstawiony został strumień popytu pośredniego. Dla określenia numeru

wiersza użyto (podobnie jak w tabeli materialnych przepływów) litery „i”. Wiersz pierwszy (i = 1)
można zinterpretować w ten sposób: Na etapie popytu pośredniego produkcja gałęzi 1 (wraz z
importem „uzupełniającym” i marżą handlową) została rozdysponowana pomiędzy poszczególne
gałęzie w sposób następujący: gałąź 1 dostarczyła sobie produkty (i/lub usługi) o wartości w

11

, gałęzi

2 – o wartości w

12

, gałęzi 3 – o wartości w

13, ... ,

gałęzi n – o wartości w

1n

. Gałąź 2 dostarczyła

produkty (i/lub usługi) gałęzi 1 o wartości w

21

, sobie – o wartości w

22

, gałęzi 3 – o wartości w

23, ... ,

gałęzi n – o wartości w

2n

. Analogicznie należy interpretować pozostałe wiersze. W kolumnach

przedstawiono strukturę kosztów poszczególnych gałęzi. Litera „j” oznacza numer kolumny. W
kolumnie pierwszej (j = 1) czytamy, iż na wytworzenie produkcji gałęzi 1 (powiększonej o import
„uzupełniający” produkcję „i” oraz marże handlowe) zużyto dobra (i/lub usługi) zakupione z gałęzi 1,
o wartości w

11

, z gałęzi 2 – o wartości w

21

, z gałęzi 3 – o wartości w

31

, ... , z gałęzi n – o wartości w

n1

.

Należy dodać, iż w analizie tej przyjęto założenie, że strumienie przychodów poszczególnych gałęzi
(„j”) uzyskiwanych z tytułu realizacji popytu pośredniego na dobra „i” są równe kosztom materialnym
tych gałęzi, określając zarazem ich strukturę. Zatem na etapie popytu końcowego (II część) występują
produkty „nieobciążone” kosztami materialnymi. Jest to tzw. produkcja czysta brutto. Przy takim
założeniu suma przychodów gałęzi z tytułu realizacji popytu końcowego konsumentów (II część)
będzie równa dochodom uzyskanym przez te gałęzie, III część; suma produkcji czystej brutto jest
równa wytworzonemu dochodowi narodowemu brutto.
Jak

już powiedziano, w II części przedstawiono popyt końcowy, który obrazują poniesione

wydatki: konsumentów indywidualnych, budżetu na rzecz konsumenta zbiorowego (zadania budżetu i
fundusze celowe), sektora bankowego, a także sfery inwestycji oraz związane z popytem
restytucyjnym, tj. odtworzeniowym zużytego majątku. Sektor bankowy przez system kredytowania
wyraża popyt na środki pieniężne. Banki wiążą swoje dochody ze zmianami w ilości pieniądza na
rachunkach, a także w wyniku emisji oraz w relacji do tego określają możliwości udzielania kredytów.
Interpretacja poszczególnych wierszy i kolumn jest podobna do interpretacji w pierwszej części. W
wierszach przepływa strumień popytu końcowego. Dla i = 1 można odczytać, iż realizując popyt

końcowy konsumentów dostarczono produkty (i/lub usługi) odpowiednio: konsumentowi
indywidualnemu – o wartości C

1

’, budżetowi państwa (z wyłączeniem funduszów celowych) – o

wartości C

1

’’, na zadania przykładowych funduszów celowych (IIa i IIb) – o wartości F

1

’ i F

1

’’ ,

sektorowi bankowemu – o wartości k

1

, sferze inwestycji – o wartości I

1

oraz na odtworzenie majątku

trwałego w gospodarce, tj. na rzecz popytu restytucyjnego – o wartości p

1

. W kolumnach została ujęta

struktura zakupów (wydatków) podmiotów będących wyrazicielami popytu końcowego. Na przykład
konsument indywidualny zakupił część produkcji „i” gałęzi 1 o wartości C

1

’, gałęzi 2 – o wartości C

2

’,

gałęzi n – o wartości C

n

’

8

. Analogicznie wygląda interpretacja struktury wydatków pozostałych

podmiotów.
Część III tabeli, tak jak w tabeli 1, ilustruje proces tworzenia dochodów brutto. Dotyczy ona
nie tylko gałęzi (sektorów), ale także dochodów otrzymywanych za pośrednictwem budżetu państwa i
banków. W wierszach wyróżniono poszczególne elementy produkcji czystej brutto, jak: płace (V

i

),

akumulację (Z

i

) oraz amortyzację (A

i

). W oddzielnych wierszach zapisano wpływ budżetu państwa i

banków na dochody przedsiębiorstw, poprzez m.in. dotacje, subwencje, ulgi oraz zmianę ilości
pieniądza w przedsiębiorstwach za pośrednictwem kredytów oraz emisji pieniądza. Suma dochodów
uwzględnianych w przepływach czynników wytwórczych tworzy dochód narodowy brutto. Warto
zauważyć, iż może być on liczony zarówno od strony dochodów czynników wytwórczych, jak też jako
suma popytu końcowego (wydatków ponoszonych na produkcję finalną; por. II i III
ćwiartkę).
Część IV poświęcona jest podziałowi dochodu narodowego (brutto). W procesie tym dochód
zostaje rozdzielony pomiędzy podmioty występujące w gospodarce zgodnie z aspiracjami podmiotów
tworzących popyt końcowy. Uzyskują one środki (dochody z różnych źródeł oraz przychody z
amortyzacji) na pokrycie wydatków składających się na ich popyt finalny, zaprezentowany w II części
tabeli przepływów (por. część II i III tabeli 1). W części tej poszczególne symbole oznaczają:

V

c

’– płace zatrudnionych poza sferą budżetową, sektorem bankowym oraz sferą

przedsięwzięć inwestycyjnych;

V

c

’’– płace zatrudnionych w sferze budżetowej ;

V

f

’ i V

f

’’ – płace finansowane ze środków funduszy celowych (przykładowo - IIa i IIb);

V

k

– płace zatrudnionych w sektorze bankowym;

V

I

– płace zatrudnionych w sferze przedsięwzięć inwestycyjnych;

B

c

’ – środki budżetowe przekazane konsumentowi indywidualnemu bezpośrednio, a także

przez transfery (zasiłki, dopłaty, stypendia itp.);

B

c

’’– środki budżetowe na rzecz konsumenta uczestniczącego w konsumpcji zbiorowej;

B

f

’ i B

f

’’ – środki budżetowe na wydatki z funduszów celowych;

B

k

– środki budżetowe przeznaczone na sfinansowanie zobowiązań budżetu wobec banków;

B

I

– środki budżetowe przekazane inwestorom w formie dotacji, subwencji, a także przez

transfery;

Z

c

’ – udział konsumentów indywidualnych w dochodach pochodzących z zysku

przedsiębiorstw;

Z

c

’’ – środki budżetowe przeznaczone na akumulację przedsiębiorstw sfery publicznej;

Z

f

’ i Z

f

’’ – środki z funduszów celowych wspierające akumulację przedsiębiorstw

publicznych;

Z

k

– zyski sektora bankowego z akumulacji (np. podniesienie kapitału własnego);

Z

I

– udział inwestorów w dochodach pochodzących z zysku przedsiębiorstw (z tytułu

zainwestowanego kapitału, zyski nierozdzielone);

m

c

’ – udział konsumentów indywidualnych w dochodach przedsiębiorstw wynikających ze

zmiany ilości pieniądza pozostającego do ich dyspozycji (z tytułu zaciągniętych kredytów i emisji);

m

c

’’ – wydatki budżetu pokrywane w wyniku zmiany na rynku ilości pieniądza kredytowego i

emisyjnego;

7

Należy tu pamiętać, iż konsument indywidualny część swoich dochodów poświęca również na zakupy od

pozostałych podmiotów gospodarczych: państwa (przez budżet), banków i inwestorów; por. interpretację
przykładu liczbowego (tabela 1).

m

f

’ i m

f

’’ – wydatki z funduszów celowych pokrywane w wyniku zmiany na rynku ilości

pieniądza kredytowego i emisyjnego;

m

k

– dochody sektora bankowego z tytułu zmiany na rynku ilości pieniądza kredytowego i

emisyjnego;

m

I

– udział inwestorów w dochodach przedsiębiorstw (gałęzi) wynikających ze zmiany na

rynku ilości pieniądza kredytowego i emisyjnego;

A

p

– skumulowane środki wydatkowane na amortyzację równe popytowi restytucyjnemu z

części II tabeli 3 (por. interpretację IV części w przykładzie liczbowym; punkt 3).

Należy także zwrócić uwagę, iż IV ćwiartka została przedstawiona zarówno od strony

podziału dochodów (konsumenci indywidualni, banki, inwestorzy), jak i od strony zamierzonych
wydatków budżetowych. Uzasadnieniem takiego ujęcia jest rola, jaką pełni budżet państwa. W
przeciwieństwie do pozostałych podmiotów, które wydatkują środki po to, aby konsumować i
reprodukować dochody, pełni on przede wszystkim funkcję służebną w państwie. Zapewnia sobie
przychody (dochody), aby móc wydatkować je głównie na cele społeczne. Można przeto powiedzieć,
iż jego priorytetem są wydatki. Jeżeli więc założymy, że dochody budżetowe są równe jego wydatkom
(tzn. nie występuje deficyt budżetowy), to jest sprawą oczywistą, że przedstawiona w tabeli struktura
wydatków budżetowych (V

c

’’, B

c

’’, Z

c

’’, m

c

’’ oraz V

f

’, B

f

’, Z

f

’, m

f

’ i V

f

’’, B

f

’’, Z

f

’’, m

f

’’) jest równa

co do wartości dochodom budżetowym uzyskiwanym z podatków, ceł, opłat, wpłat zysków NBP,
dywidend wpłacanych przez przedsiębiorstwa państwowe itp. wpłat

9

. Ponadto należy zaznaczyć, iż w

efekcie końcowym dochody konsumentów indywidualnych zostają uzupełnione (powiększone) o
płace finansowane z budżetu (V

c

’’, V

f

’, V

f

’’), płace pracowników sektora bankowego (V

k

) oraz płace

w sektorze przedsięwzięć inwestycyjnych (V

I

), tak że sumaryczna wielkość dochodów wszystkich

konsumentów jest większa, niżby wynikało to z prostego sumowania składników kolumny
poświęconej konsumentowi indywidualnemu (tu: V

c

’, B

c

’, Z

c

’, m

c

’). Wielkość ta jest bowiem w

praktyce powiększana o sumę składników V

c

’’, V

f

’, V

f

’’ V

k

i V

I

. W tym miejscu warto więc jeszcze

raz spojrzeć na II część tabeli przepływów pieniężnych. Konsument indywidualny swoje dochody
przeznacza nie tylko na zakup produktów finalnych z poszczególnych gałęzi (przedsiębiorstw), ale
zakupuje także dobra od pozostałych podmiotów gospodarki, w tym przypadku od państwa (przez
budżet) i banków. Z analizy wynika także, iż dochód narodowy brutto wytworzony (w tym przypadku
równy podzielonemu) może być liczony jako:

♦ całkowita wartość zaspokojonego popytu końcowego (finalnego) przez wszystkie gałęzie, a więc

jako suma wydatków wszystkich odbiorców popytu końcowego (por. część II tabeli 4);

♦ suma produkcji czystej brutto, którą należy rozumieć jako przyrost wartości dóbr w wyniku

określonego procesu produkcji; ponieważ zostało przyjęte założenie, iż wszelkie koszty produkcji
gałęzi (przedsiębiorstw) pokrywane są na etapie popytu pośredniego, wartość produkcji czystej
brutto można w tym przykładzie utożsamiać z wielkością popytu końcowego (por. część II
tabeli 4);

♦ suma dochodów zaangażowanych czynników wytwórczych (por. część III tabeli 4)

13

4. Podstawowe współzależności gałęziowe (sektorowe)

Bilans

przepływów międzygałęziowych (międzysektorowych) jest rozwiniętą formą

syntetycznego bilansu tworzenia i podziału produktu globalnego i dochodu narodowego. Pozwala nie
tylko ująć powiązania między poszczególnymi gałęziami (sektorami) gospodarki narodowej, ale
umożliwia dokonanie kompleksowych obliczeń podstawowych relacji ekonomicznych,
charakteryzujących strukturę badanych zjawisk i zachodzące między nimi współzależności. Na

8

W tabeli nie wyodrębniono przepływów podatków i innych opłat na rzecz budżetu. Założono, iż mają one

miejsce, a ich wielkość jest równa sumie wydatków budżetowych.

9

Warto zauważyć, iż zarówno w opracowaniu teoretycznym tematu, jak też w prezentowanym przykładzie

pominięto kwestię rent gruntowych związanych z wykorzystaniem czynnika ziemi. Włączenie tej kwestii do
rozważań nadmiernie skomplikowałoby jednakże analizę, utrudniając realizację zakładanych celów
dydaktycznych.

podstawie bilansu można zbadać strukturę bezpośrednich i pośrednich nakładów bieżących oraz
nakładów majątkowych, a przez odwrócenie współczynnika „chłonności” określić efektywność
poszczególnych rodzajów nakładów. Celowi temu służą m.in. współczynniki materiałochłonności, a
także majątkochłonności czy kapitałochłonności. Najczęściej stosowany jest współczynnik
bezpośredniej materiałochłonności, zwany technicznym współczynnikiem produkcji. Określa on
stosunek wartości dóbr zużytych bezpośrednio przez badaną gałąź (grupę przedsiębiorstw) do wartości
wytworzonej produkcji. Stanowi zatem relację bieżącego (rocznego) zużycia środków trwałych,
surowców, materiałów, części zamiennych, energii i usług do wartości wytworzonej produkcji
globalnej

14

:

w

ij

a

ij

=

⎯⎯

W

ij

gdzie:

n + h
i = 1, ... , n (dla w

ij

); W

ij

=

Σ

W

ij

.

i = 1

Materiałochłonność bezpośrednia odpowiada pojęciu kosztów materiałowych produkcji, tj.

bez uwzględnienia stopnia zużycia środków trwałych, ze względu na wydzielenie dla amortyzacji
odpowiedniego wiersza i kolumny w drugiej, trzeciej i czwartej części tablicy przepływów (por. tabelę
4). W podobny sposób co współczynniki materiałochłonności bezpośredniej można szacować
współczynniki pracochłonności w poszczególnych dziedzinach produkcji oraz majątkochłonności w
odniesieniu do czynnego majątku produkcyjnego poszczególnych gałęzi (sektorów).

Tabela przepływów międzygałęziowych umożliwia także obliczenie mierników sprawności

ekonomicznej poszczególnych gałęzi (grup przedsiębiorstw) na tle innych bądź wydzielonych z
najbliższego otoczenia. Mamy tu m.in. na myśli takie mierniki efektywności ekonomicznej
przepływów strumieni materialnych, jak np.: relację dochodów w danej gałęzi (sektorze) do kosztów
własnych (materiałowych, osobowych i amortyzacji) poniesionych na ich wytworzenie, czy
przeliczenie produkcji czystej netto na tysiąc złotych zużytego majątku trwałego (efektywność
majątku trwałego), bądź na jednego zatrudnionego (wydajność pracy). Podstawowe współzależności
międzygałęziowe publikowane są w statystykach krajowych. Dotyczy to zarówno współczynników
materiałochłonności bezpośredniej, jak i różnych mierników efektywności produkcji danych gałęzi
bądź grup przedsiębiorstw.

3. Wykorzystanie modelu przepływów międzygałęziowych do oceny pozycji rolnictwa w
gospodarce

Bilans przepływów międzygałęziowych (międzysektorowych) jest rozwiniętą formą

syntetycznego bilansu tworzenia i podziału produktu globalnego i dochodu narodowego. Pozwala nie
tylko ująć powiązania między poszczególnymi gałęziami (sektorami) gospodarki narodowej, ale
umożliwia dokonanie kompleksowych obliczeń podstawowych relacji ekonomicznych,
charakteryzujących strukturę badanych zjawisk i zachodzące między nimi współzależności.
Spróbujmy wobec tego wykorzystać omawiany model do oceny pozycji rolnictwa w gospodarce.
Mankamentem pomimo rozmaitych utrudnień z materiałami źródłowymi jest w tym przypadku brak
corocznych opracowań GUS w zakresie bilansów przepływów międzygałęziowych. Chodzi także o
porównywanie wyników z początku przemian ustrojowych w Polsce. Po publikacji bilansów
przepływów międzygałęziowych w gospodarce Polski za 1990r. kolejne opracowanie statystyczne
dotyczyło dopiero 1995r. Brakuje także opracowań statystycznych dotyczących ostatnich lat tj. po
2000r. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to, że pierwsze z wymienionych opracowań opierało
się na metodologii MPS, a kolejne SNA. Pomimo to z przedstawionych danych w tab. 2, opartych na
wynikach przepływów międzygałęziowych w gospodarce w Polsce w latach 1990-2000, dostrzeżono:

10

Por. tabelę 1.

• osłabienie pozycji rolnictwa w gospodarce. Obniżył się udział popytu końcowego i globalnego na

produkty rolne w całości popytu w gospodarce. Dotyczyło to także znaczenia exportu artykułów
rolnych.

• pogorszenie efektywności makroekonomicznej rolnictwa, co znalazło swoje odzwierciedlenie w

spadku udziału wartości dodanej tego sektora w wypracowanej produkcji globalnej. Zarysowane
tendencje w zakresie omawianego wskaźnika mogą także wskazywać na dominację pracochłonnych
technik wytwarzania w rolnictwie.

• spadek efektywności powiązań międzygałęziowych rolnictwa oraz współczynnika technicznej

transformacji produkcyjnej. Oznaczać to może mniej racjonalne wykorzystanie nakładów z innych
sektorów w odniesieniu do wartości produkcji końcowej rolnictwa w warunkach gospodarki
rynkowej.

• wzrost surowcowego znaczenia rolnictwa w gospodarce

6

. Spowodowało to z kolei zwiększenie

asymetrii nierównowagi podażowej i tym samym ponoszenia przez rolnictwo relatywnie wyższych
kosztów wzrostu efektywności w sektorach nierolniczych. Warto przy tym zwrócić uwagę na to, że
zmiany te wynikają m.in. z rozwarcia nożyc cen na niekorzyść rolnictwa w konsekwencji działania
procesów rynkowych. Stąd można z uproszczeniem stwierdzić, iż czynniki działające poza
rolnictwem decydują o pozycji tego sektora w przepływach międzygałęziowych.

• realne zmniejszenie wykorzystania w rozwoju rolnictwa strumieni zasilających pochodzenia

pozarolniczego przy jednoczesnym wzroście strumieni wewnętrznych oraz popytu pośredniego.
Zjawiska te znalazły swoje odzwierciedlenie także w zwiększeniu współczynnika bezpośredniej
produktochłonności (materiałochłonności) w rolnictwie

7

z 0,2894 (1995r.) do 0,3238 (2000r.).

Oznaczać to może, iż wzajemna dynamika i relacje strumieni input-output nie sprzyjały umacnianiu
się związków rolnictwa ze sferą zaopatrzenia rolnictwa.

• ograniczenie nakładów zewnętrznych w odniesieniu do produkcji końcowej, zużycia wewnętrznego,

popytu pośredniego. Nie stwarzało to impulsów prorozwojowych, dla efektywniejszego
wykorzystania potencjałów wytwórczych. Może to także świadczyć o kapitałooszczędnej ścieżce
rozwoju rolnictwa w Polsce w okresie transformacji, co wynikało ze znacznych zasobów pracy na
wsi.

• obniżenie efektywności powiązań rolnictwa z innymi gałęziami. Przyczyniło się to do transferu

wypracowanych efektów w sektorze do otoczenia, głównie poprzez system cen, jak również do
ograniczenia kreacji dochodów w tym sektorze.

Efektem zaznaczonych tendencji było względne osłabienie pozycji rolnictwa w przepływach
międzygałęziowych i tym samym ograniczenie tego sektora w zakresie procesów reprodukcji oraz
przemian strukturalnych. Nie przekreśla to jednakże zróżnicowań pomiędzy różnymi grupami
gospodarstw oraz regionami. Można także sądzić, iż w Polsce po 1990r. czynniki strukturotwórcze
tkwiące w mechanizmie przepływów międzygałęziowych w niewielkim zakresie oddziaływały na
rozwój rolnictwa, czego wyrazem mogą być niewielkie zmiany zarówno w strukturze obszarowej,
zatrudnieniu, jak również w sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych do 2000r. Wynikało to m.in. z
niskiej mobilności zasobów produkcyjnych zaangażowanych w rolnictwie i w konsekwencji
ograniczonych możliwości wyrównywania się krańcowych wynagrodzeń czynników wytwórczych
zaangażowanych w rolnictwie. Do głównych przyczyn tego zjawiska należałoby zaliczyć: barierę
zatrudnienia, rozwarcie nożyc cenowych na niekorzyść rolnictwa, słabo rozwinięte procesy integracji
pionowej i poziomej w rolnictwie, barierę popytu na produkty żywnościowe w konsekwencji
względnie niskiego poziomu dochodów dyspozycyjnych ludności

8

. Należy także zauważyć, iż z uwagi

na to że mechanizm przepływów międzygałęziowych w coraz większym zakresie determinowany jest
przez procesy globalizacyjne, sytuacja w rolnictwie będzie coraz bardziej związana ze zjawiskami
globalnymi.

11

Por. A.Woś, Rolnictwo w bilansie przepływów międzygałęziowych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnictwa”,

1973/1

12

Relacja wartości przepływu produktów z gałęzi produkującej „i” do zużywającej „j” w zestawieniu z

wartością globalną gałęzi zużywającej., a

ij

= x

ij

: X

j

. W powyższym przykładzie współczynnik bezpośredniej

materiałochłonności odnosi się do zużycia na potrzeby własne rolnictwa

13

Por. A.Woś, Rolnictwo polskie 1945-2000. Porównawcza analiza systemowa, IERiGŻ, Warszawa 2000

Tabela 2. Wybrane relacje międzygałęziowe w gospodarce w Polsce dotyczące rolnictwa (lata
1990, 1995, 2000; podano w %) opracowanie na podstawie bilansów przepływów
międzygałęziowych

Wyszczególnienie

1990 1995 2000

Udział popytu pośredniego na produkty rolne w

popycie globalnym na produkty rolne

60,3 64,7 69,5

Udział popytu końcowego na produkty rolne w

całości popytu końcowego w gospodarce

6,4 5,0 2,5

Udział produkcji globalnej rolnictwa w całości

produkcji globalnej w gospodarce

8,3 7,1 4,2

Udział eksportu produktów rolnych w popycie

globalnym na produkty rolne

7,0 3,1 2,4

Udział wartości dodanej brutto w produkcji globalnej

w rolnictwie (a)

34,2 41,8 32,9

Wskaźnik efektywności powiązań

międzygałęziowych (b)

80,5 64,8 59,4

Współczynnik technicznej transformacji

produkcyjnej (c)

179,9 142,3 116,4

Zmiany realne wartości popytu końcowego na

produkty rolnictwa

-

100

100

83,6

90,0
75,3

Zmiany realne produkcji globalnej rolnictwa

-

100

100

90,5

95,0
86,0

Zmiany realne wartości popytu pośredniego na

produkty rolnictwa

-

100

100

119,2

111,7
133,2

Zmiany realne wartości strumieni zasilających

rolnictwo -d

-

100

100

84,7

70,9
60,0

Zmiany realne zużycia na potrzeby własne (zasilanie

wewnętrzne w rolnictwie )

-

100

100

97,8

106,2

104

a) w 1990r relacja dotyczyła produkcji czystej brutto (w %)
b) relacja popytu końcowego na produkty rolne do wartości strumieni zasilających rolnictwo (w %)
c) relacja popytu końcowego na produkty rolne do wartości strumieni pochodzenia pozarolniczego, zasilających

rolnictwo (w %), por. A.Czyżewski, Determinanty struktury wewnętrznej gospodarki żywnościowej, [w:]
Gospodarka żywnościowa w Polsce i w regionie (red. A.Czyżewski), PWE, Warszawa 1992r., s.53

d) dotyczy wartości strumieni pochodzenia pozarolniczego, zasilających rolnictwo
- z uwagi na trudności z porównywalnością danych z 1990r. analizę dynamiki wybranych wielkości
zrealizowano dla lat 1995-2000 przyjmując za odniesienie rok 1995 (100). W tym celu poszczególne agregaty
zdeflowano wskaźnikiem wzrostu cen produktów nabywanych, bądź sprzedawanych przez rolników w
zależności od szacowanych wielkości

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bilansów przepływów międzygałęziowych za lata 1990 i 1995, GUS,
Warszawa 1992r oraz 1999r. oraz Rachunek podaży i wykorzystania wyrobów i usług w 2000r., Warszawa
2004r.

Bibliografia

Czyżewski A., Determinanty struktury wewnętrznej gospodarki żywnościowej,

[w:] Gospodarka żywnościowa w Polsce i w regionie (red. A.Czyżewski), PWE,
Warszawa 1992r

Czyżewski A., Helak K., Przekształcenia w kompleksie gospodarki żywnościowej w Polsce,

„Wieś i Rolnictwo”, 1991/3

Czyżewski A., Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model gospodarki, Wyd. AE w

Poznaniu, Poznań 2005r

Grzelak A., Powiązania rolnictwa z otoczeniem z perspektywy bilansów przepływów

międzygałęziowych w warunkach transformacji systemowej, „Polityka Gospodarcza”, 2006/13

Leontief W., Quantitative input and output relations in the economic system of the United

States, „The Review of Economics and Statistics”, vol. XVIII, August 1936

Marks K, Kapitał, t.II, KiW, Warszawa 1955
Quesnay F., Pisma wybrane (tłum. B.J. Pietkiewiczówna), Gebethnber i Wolf, Warszawa 1928

Walras L., Elements d`economie politique pure, Paris 1926, s. XX

Woś A., Rolnictwo polskie 1945-2000. Porównawcza analiza systemowa, IERiGŻ, Warszawa 2000r.
Woś A., Rolnictwo w bilansie przepływów międzygałęziowych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnictwa”,

1973/1

Zegar J., Dochody rodzin rolniczych na przełomie transformacji ustrojowej i integracji europejskie,

[w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej (red.
A.Woś), IERiGŻ, Warszawa 2004r