Wykład 10: Przełom cywilizacyjny XI-XIII w., cz. 2: Przemiany w sztuce

Sztuka w okresie średniowiecza miała nie tylko wpływ na aferę duchową ale także istotnie przyczyniła się do zmian cywilizacyjnych na kontynencie. Zwyczaj masowego budowania olbrzymich gotyckich katedr wpływał stymulująco na gospodarkę obszarów, gdzie istniał: przyczyniał się bowiem do zwiększenia cyrkulacji pieniądza i transferu kapitału od ludzi zamożnych do ludzi pracy.

Il. 1: Architektura romańska.

Najważniejszą cechą stylu (odróżniającą go od gotyku) był fakt dźwigania ciężaru budowli jedynie przez mur, który musiał być masywny – nie było zatem w nim miejsca na duże okna (inaczej osłabiałyby mur). W okresie wcześniejszym do schyłku XI w. wnętrza, zwłaszcza szersze i obszerniejsze, wieńczył strop drewniany oraz takie poszycie dachowe. O taki wyborze decydowała lekkość drewna. Jedynie węższe przestrzenie można było przesklepić: albo kolebką albo sklepieniem krzyżowym (połączenie dwu kolebek o krzyżujących się osiach). W XII w. umiano już nakrywać i szersze przestrzenie naw kościołów sklepieniem krzyżowym.

Il. 2: tak jest np. w katedrze mogunckiej – miejsca, gdzie dochodziło do spiętrzenia sił ciężaru sklepienia wzmacniano trochę grubszym murem, takim jakby pasem wertykalnymi, zwanym lizeną. Pomiędzy lizenami umieszczano już większe okna a gzyms dekorował fryz arkadkowy, dodającyni nie tylko budowli gracji, ale również wzmacniający obrzeże muru pod okapem.

Il. 3: katedra w Pizie udowadnia, że styl romański (nazwa pochodzi od Rzymu – Roma) wcale nie musiał być ciężki, co pojawia się jak mantra we wszystkich podręcznikach.

Il. 4-8: przykłady a4rchitektury romańskiej w Polsce.

Il. 9: Kościół klasztorny w St Denis (dziś w obrębie Paryża) jest hybrydą romanizmu i gotyku, który najmocniej pojawił się w prezbiterium, gdzie po raz pierwszy w dziejach zastosowano żebro w miejscu styku dwu kolebek sklepienia krzyżowego. Żebro wzmacniało konstrukcję i w efekcie sklepienie mogło być szersze i można je było umieścić wysoko, jeśli się je odpowiednio podparło: służyły do tego filary oraz tzw. łuki jarzmowe, wspierające filary, by się ono nie złamały pod wpływem ciężaru sklepień. W efekcie mur w gotyku przestał pełnić rolę konstrukcyjną – zastąpiły go odpowiednio umieszczone (w systemie, który obliczano matematycznie) żebra, filary i ich wsparcie – łuki jarzmowe (zwane też oporowymi), ryglowane masywnymi przyporami.

Mur można było zastępować olbrzymimi oknami, z witrażami które wpuszczały różnokolorowe światło.

W St. Denis system ten zastosowano w połowie XII w. świadomie, bo ówczesny opat Suger zafascynowany był teologią, wedle której Chrystus był Słońcem i aby wpuścić słońce do wnętrza budowli (zwłaszcza na ołtarz stojący w prezbiterium) wymyślono gotyk .

Il. 10 – świetliste prezbiterium kościoła St. Denis

Il. 11 - witraże St Chapelle w Paryżu (niemal nie ma muru!) gdzie Ludwik IX Święty umieścił uzyskane w trakcie wypraw krzyżowych relikwie Korony Cierniowej Chrystusa.

Il. 12-16 przykłady architektury gotyckiej

Il. 17 największy gotyckie ceglany kościół Europy – bazylia NMP w Gdańsku. Cegłę zaczęto stosować od schyłku XII w. (chociaż znali ją Rzymianie i Bizantyjczycy), wcześniej budowano tylko z kamienia.

Il. 19 Przykładowy schemat wahań koniunktury w systemie kapitalistycznych (wolnego rynku). Taki system po raz pierwszy na dużą skalę zaistniał w Europie Zachodniej (pn. Francja, Niderlandy, obszary nad Renem, pd. Anglia, pn. Włochy) już w XII w. cechował go prymat pieniądza (zapłata) nad przymusem (typowym dla feudalizmu). Mówiąc prosto: jeśli się nie zapłaciło odpowiednio robotnikowi, rzemieślnikowi to nie pracował – tego rodzaju zasada rozsadzała system feudalny.

Sama w sobie wolność gospodarcza jest dobra i twórcza, ale dodatkowo w Europie zaistniały inne jeszcze stymulatory postępu ekonomicznego – mianowicie GOTYK lapidarnie sprawę określając.

Ssytem wymyślony w St Denis (Suger) spodobał się i w miastach chciano budować takie świetliste we wnętrzu i wysokie katedry. Czym większe tym lepsze – żeby przyćmić splendorem inne miasta. Budowle te przyciągały pielgrzymów, ci kupowali i nakręcali koniunkturę.

Nie można było jednak nikogo zmusić do pracy, trzeba było dobrze zapłacić: w efekcie bogaci (chcący przy okazji darem dla Boga – tak bowiem traktowano wspieranie budowli kościelnych – kupić sobie zbawienie) wyzbywali się pieniędzy. Nie dawali ich jednak próżniakom (tak jak często dzieje się obecnie w wypadku tzw. pomocy społecznej) tylko dawali je ludziom pracy (architektom i ich robotnikom tworzącym fabrica ecclesia/ po polsku: strzecha). Ci kombinowali jak zrobić rzecz tanio, choć porządnie (bo chodziło o Dom Boży) – to napędzało innowacyjność. Oczywiście swoje wynalazki (sposoby obliczania statyki budowli, nowe systemy dźwigów itp.) architekci chcieli trzymać w tajemnicy (tworzyli ze swoimi robotnikami tajne bractwa – początki masonerii) ale i tak nowości były w końcu ujawniane.

Masowy ruch budowalny generował zapotrzebowanie na żywność, drewno, odzież itp. dla murarzy. W efekcie popyt stale rósł i niwelował albo w ogóle likwidował zmorę gospodarki kapitalistycznej czyli bessę (nadwyżkę produkcji nad popytem i załamanie rynku) – aż do końca średniowiecza dominowała hossa, pomimo wojen, Czarnej Śmierci i innych nieszczęść.

Il. 20 przykład obrazu romańskiego: brak realizmu, przewaga ornamentyzacji. Obraz ma pokazywać treść i być ładny ale nie imitować rzeczywistości. Ale nie dlatego, że malarze tego nie potrafili, nie chcieli. W myśleniu Europejczyków dominował przecież (w różnych postaciach) platonizm, czyli przekonanie, że rzeczywistość doczesna jest ułudą, czymś nieważnym – po co ją więc naśladować w obrazach? Istotne są prawdy wiary a te można opowiadać w taki sposób jak widzimy na tym obrazku.

W XIII w.na południu Włoch żył św. Tomasz z Akwinu, który pomimo tego że był mnichem dominikańskim zainteresował się nauką zakazanego przez Kościół Arystotelesa. Ten chociaż był uczniem Platona twierdził, że świat jest wart zainteresowania filozofa, ponieważ nim właśnie odciska się boska forma, określająca kształt roślin, zwierząt i innych bytów.

Św. Tomasz w swoim dziele Summa teologii udowodnił, że tezy Arystotelesa nie są sprzeczne z nauką Kościoła. Po zaakceptowaniu twierdzeń Arystotelesa zmienia się sztuka stając się coraz bardziej eralistyczna, w XV w. w Niderlandach nawet naturalistyczna. Zmienia się też sposób podejścia Europejczyków do badania świata pojawiają się początki nauk przyrodniczych i eksperymentalnych.

Il.21 Przykład malowidła realistycznego, na którego kształt i charakter na pewno miały wpływ misteria.

Il. 22 najsłynniejszy obraz gotycki w zbiorach polskich (MN w Gdańsku), na którym widzimy scenę wprawdzie fantastyczną ale postacie ludzkie pokazane są realistycznie, nawet z elementami naturalizmu.

Il. 23 przykład coraz lepszego oddawania realizmu pejzażu.