Natalia Kyc, Klasa IIIC

Temat: Motyw mogił i cmentarzy. Omów temat na wybranych przykładach literatury i sztuki

1. Wstęp

Mogiła jest ważnym motywem występującym w literaturze i sztuce. Bycie pochowanym w oddzielnej mogile było zawsze jednym z dążeń ludzkich. Grób jest symbolem pamięci po zmarłych, szacunku dla nich a także ich doświadczeń. Symbolika mogiły w utworach na przełomie wieków jest bardzo różna. Może przedstawiać ważne idee, poświęcenie, pamięć, żałobę, cierpienie lub nawet miłość.

2. Rozwinięcie

a) Mogiła jako symbol pamięci

W utworze Elizy Orzeszkowej pod tytułem „Nad Niemnem” występuje zbiorowa mogiła czterdziestu powstańców walczących w powstaniu styczniowym. Jest to miejsce symbolizujące ostatnią, heroiczną i przegraną walkę o wolność. Stosunek bohaterów do tego miejsca wiele o nich mówi, są oceniani na podstawie tego, czy szanują pamięć o poległych. To właśnie obecność mogiły powstrzymuje Benedykta Korczyńskiego przed sprzedażą lasu. Powstanie styczniowe bardzo wpłynęło na losy wielu bohaterów w powieści. W mogile spoczywają Andrzej Korczyński, brat Benedykta oraz Jerzy Bohatyrowicz, brat Anzelma i ojciec Janka co nadaje jej symbol jedności, wspólnych dążeń ponad podziałami oraz zjednoczenia się narodu w imię wielkiej sprawy. Spotkanie z mogiłą wywołuje zmiany w Justynie, przestaje myśleć o sobie (2). Grób znajduje się w lesie i jest to niewielki pagórek otoczony roślinnością, który wygląda na zaniedbany i zapomniany. Orzeszkowa w ten sposób podkreśla wagę patriotyzmu i zjednoczenia narodu, to czy człowiek jest przydatny dla kraju decyduje o jego wartości. Należy zauważyć, ze bohaterowie egoistyczni, bez poczucia patriotyzmu są znudzeni zgorzkniali i nieszczęśliwi, jak Zygmunt Korczyński czy Teofil Różyc.

Mogiła jako symbol pamięci po poległych w powstaniu styczniowym jest także przedstawiona na obrazie Artura Grottgera „Na grobie powstańca”. Autor przedstawiał cierpienie i tragedie jakie spotkały wiele polskich rodzin po upadku powstania. Na swoich obrazach malując wdowy w czerni, osierocone dzieci, żołnierzy wspartych na kulach. Obraz Grottgera jest dobrym przykładem „pieśni bez słów” opowiadającej o pogrzebanych nadziejach i utracie bliskich. Na obrazie widać kobietę w czerni klęczącą przy grobie. Take wyobrażenie Polki powstało po powstaniu styczniowym, klęczącej przy grobie bohatera kobiety w żałobie.

b) Mogiła jako symbol tragicznej miłości

Ta symbolika mogiły pojawia się w utworze Josepha Bediera „Tristan i Izolda”. Genezą książki jest prastary mit o Tristanie i Izoldzie, który zrodził się prawdopodobnie wśród plemion celtyckich zamieszkujących wybrzeża kanału La Manche. Jest to opowieść o miłości której nie niszczy nawet śmierć. Dwoje ludzi przypadkiem wypija miłosny napój, zakochują się w sobie bez pamięci i są świadomi nieszczęścia jakie to na nich sprowadzi. Zakochani spotykają się potajemnie w sadzie, niestety zostają wydani królowi przez dworaków. Król skazuje mężczyznę na stos, a kobietę rozkazuje oddać trędowatym. Para jednak ucieka do puszczy, co wzrusza króla bo dostrzega wielkość ich uczucia. Zakochani jednak czują wyrzuty sumienia, Izolda postanawia wrócić do pałacu, a Tristan udaje się na tułaczkę. Ranny wzywa Izoldę jednak umiera nie zobaczywszy ukochanej ale ona przychodzi do niego, kładzie się i umiera z żalu za ukochanym. Król Marek rozkazuje zrobić dwie trumny: z chalcedonu dla Izoldy i z Berylu dla Tristana oraz pochować po różnych stronach kaplicy. W nocy z grobu Tristana wyrasta głóg, który zanurza się w grobie Izoldy, nic nie daje ścinanie go, ponieważ wyrasta ciągle na nowo.(1) Jest on symbolem niezniszczalności uczucia jakie unieszczęśliwiło dwoje ludzi. Jego siła jest widoczna nawet po ich śmierci, kiedy groby łączy głóg. Grób kojarzy się z końcem ziemskiego życia, rozdzieleniem i smutkiem, jednak miłość łącząca Tristana i Izoldę okazuje się silniejsza, a ich groby stają się inspiracją dla artystów oraz dowodem siły miłości. Uczucie, które na ziemi skazane było na porażkę, triumfuje po śmierci.

Na obrazie Anne-Louis Girodet de Roucy- Troison „Pochówek Atalii” widać młodą, piękną kobietę, składaną do grobu przez Indianina Czaktasa oraz zakonnika Aubry’ego. Młoda chrześcijanka popełniła samobójstwo aby nie ulec sile miłości i nie złamać ślubów czystości. Tragizmu nadaje wszystkiemu poza Czaktasa trzymającego dziewczynę za nogi, poważna mina oraz strój zakonnika i delikatne światło oświetlające postać Atalii. Dla Indianina grób ukochanej oznacza więcej niż cokolwiek innego.

c) Mogiła jako kolebka życia

W wierszu Marii Konopnickiej pod tytułem „Groby nasze” wspomnienie mogiły ma zachęcać żywych do działania, do podjęcia walki o dobro narodu i brania przykładu z poległych przodków, którzy oddali życie w imię niepodległości. Doświadczenie mogiły ma uczyć żywych szacunku dla życia oraz zmotywować do pracy nad jego poprawą zamiast zniechęcać do działań i przypominać o porażce. Motto wiersza zaczerpnięte jest z utworu Juliusza Słowackiego „Testament mój” chociaż symbolika mogiły u Konopnickiej jest przeciwna do symboliki romantycznej, gdzie autorzy przedstawiali mogiłę jako symbol żałoby i cierpienia. Tak samo jak Słowacki, Konopnicka tworzy dzieło, które ma być testamentem duchowym i zachęcać ludzi do podjęcia obowiązku walki za ojczyznę. Tytuł „Groby nasze” sugeruje, ze naród polski jest jednością, powinien razem walczyć o wolność, bo umarli powstańcy ale ich idee pozostaną żywe.

Tę tematykę porusza także Orzeszkowa w „Nad Niemnem”. Oprócz mogiły powstańców umieszcza w swoim utworze także grób Jana i Cecylii. Jest on symbolem pozytywistycznej idei takiej jak ciężka, heroiczna praca dla ojczyzny, która uszlachetnia i nadaje sens i wartość życiu człowieka. Praca jest wartością samą w sobie, daje wymierne efekty oraz ma terapeutyczną wartość- Justyna czuje się szczęśliwa dopiero gdy pracuje u boku Janka i poznaje życie w Bohatyrowiczach. Bohaterowie są oceniani przez stosunek do historii i do mogiły, Anzelm zaczyna doceniać Justynę, dopiero gdy zaczyna się ona interesować historią Jana i Cecylii, wcześniej była dla niego sympatyczną, ale niewiele warta panienką z dworu. Mogiła jest także symbolem poszanowania tradycji i scalenia narodu, zjednoczenia różnych warstw społecznych w imię wspólnego dobra, Jan pochodził z prostej rodziny, natomiast Cecylia najprawdopodobniej była szlachcianką. Orzeszkowa zwraca uwagę na to, że szlachta, jako warstwa najbardziej świadoma i obciążona największą odpowiedzialnością za naród powinna docenić wartość pracy fizycznej. Dodatkowo historia Jana i Cecylii przypomina jak ważna jest rodzina w życiu każdego człowieka. Daje wsparcie w najtrudniejszych momentach życia, jest ostoją.

3. Zakończenie

Mogiła, będąc miejscem złożenia ciała staje się łącznikiem między sferą sacrum i profanum dlatego wymaga szacunku i pamięci. Chowanie ludzi w grobach to oznaka poszanowania ciała, nie ważne jaki był człowiek za życia, w obliczu śmierci wszyscy są równi, wiec każdy powinien mieć swój oddzielny grób. Jest to także symbol kultu religijnego, obowiązkiem żywych jest grzebanie zmarłych. Mogiła jest miejscem spotkania zmarłych z żywymi, często świadkiem zwierzeń i wyznań.