Symbolizm w literaturze i sztukach plastycznych.
Symbolizm odmiennie wykorzystywał dotychczasowy język sztuki. Miał być swoistym odwetem przeciwko wizji epoki pozytywizmu. Ponieważ wcześniejsze widzenie świata nie było pełne, symboliści szukali jego nieznanych aspektów i poznawali odmienny świat, odrzucając idee kapitalistyczne i sztywne założenia parnasizmu. Zdecydowanie przeciwstawiali się mimetyzmowi, naśladującemu rzeczywistość. Zanurzali się w głąb znaczeń świata przedmiotowego i słowa. Za pomocą symbolu, dwupłaszczyznowego znaku lub pojęcia użytego dla oznaczenia innego przedmiotu, dążyli do ukazania świadomych i nieświadomych stanów psychicznych, mistycyzmu uczuć i zamglonych doznań. Symbolizm jest zatem sztuką wieloznaczności czy, jak uważał Rimbaud, halucynacją zmysłów przedstawioną za pomocą halucynacji słów. Dzięki lubowaniu się symbolistów w synestezyjnych łączeniach efektów wizualnych, dźwiękowych i stosowania zasady zaplanowanego nieładu, słowo zyskiwało tajemniczą magię. Nazwa „symbolizm” pochodzi od manifestu J. Moreasa „Le symbolisme”. Powstał on we Francji w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Szybko upowszechnił się także w Polsce. Jego elementy przejęli m.in. Stanisław Wyspiański, Bolesław Leśmian i Leopold Staff. Obecny był także w sztuce. Munch, Malczewski czy Gauguin często w swych dziełach odwoływali się do tej tendencji.
Właśnie ten ostatni był jednym z czołowych przedstawicieli symbolizmu na świecie.. „Skąd przychodzimy? Czym jesteśmy? Dokąd zmierzamy?” to tytuł jednego z jego dzieł, pełnego symbolicznych znaczeń, mających źródło w osobowości malarza. Kompozycja przedstawia ludzi, odpoczywających w zacienionym miejscu. Od początku dostrzec możemy symbole odwołujące się do chrześcijaństwa. Mężczyzna z jabłkiem przywodzi na myśl Adama. Obnarzone postacie i ich bajeczne otoczenie także kojarzą się z biblijnymi motywami. Ciemne uwydatnienie postaci ludzkich może ukazywać rolę czlowieka i wyjątkowość istot ludzkich na świecie. Dwie młode kobiety, czuwające nad śpiącym dzieckiem symbolizują nowe życie. Tematyką dzieła jest powstanie i los człowieka. Płótno jest spokojne, statyczne. Dla przedstwionych istot świat zatrzymał się. Gauguin stworzył nowy świat, gdzie panują jego zasady: egzotyka, symbolika i tajemniczość
W Polsce, w sztuce symbolizmu, przodował Jacek Malczewski. Najwięszym marzeniem młodego malarza było zostanie uczniem Jana Matejski. Marzenie to spełniło się, jednakże sztuka Malczewskiego i tematy jakie podejmował były zupełnie inne niż sztuka jego mistrza. Chociaż tworzył kompozycje pełne faunów, nimf, aniołów i innych postaci fantastycznych, to często odnosiły się one do aktualnych wydarzeń. W jego dziełach przejawiały się skłonności patriotyczne i mesjanistyczne. Tworząc w konwencji symbolicznej odnosił się do kilku tematów, ujmując je wciąż inaczej i ukazując ich odmienne aspekty. W latach 1890-1897 symbolizm na stałe zagościł u Malczewskiego. Wtedy to powstały takie obrazy jak „Melancholia”, „Muza w zaścianku” czy „Błędne koło”. W „Błędnym kole”malarz przedstawił samego siebie jako małego chłopca. Wokół niego wiruje, jakby w obłąkaniu, mnóstwo wyimaginowanych postaci. Wszystkie są wizjami małego malarza, uosabiają jego marzenia i obawy, przeżycia i przemyślenia Malczewskiego. Dzieło jest kompozycją zamkniętą. Jego lewa strona jest jasna, symbolizuje upojenie, natomiast prawa- ciemna, przedstawia lęki i niepokoje. Podobnie jak w „Weselu” można dostrzec w nim podział postaci i świata na realistyczny i fantastyczny. Ważnym elementem łączącym oba dzieła jest topos tańca. Ludzie pędzą w nieznanym celu, mają wykrzywione twarze..„Błędne koło” ma ukazywać współistnienie świata rzeczywistego i nierzeczywistego. Może być też symbolicznym zapytaniem „Jakie jest zadanie artysty?” Albowiem czym jest sztuka jeżeli nie zmaganiem się z samym sobą?
Nawiązania do dzieł Malczewskiego odnaleźć możemy w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Jest to jedne z najsłynniejszych dzieł symbolicznych. Dramat ten powstał po udziale Wyspiańskiego w weselu Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną. Niezwykłość kompozycji polega na połączeniu dwóch planów: realistycznego i symboliczno-fantastycznego. Oba plany przenikają się wzajemnie, a rzeczywistość i fantastyka mieszają się ze się ze sobą. W swoim utworze Wyspiański zmierzył się z pytaniem: czy Polacy mogą odzyskać niepodległość? Pokazał, że inteligencja i chłopstwo stanowią dwa oddzielne obozy, i że w tej sytuacji na wolność trzeba jeszcze poczekać. Wszystkie postacie z „Wesela” miały swoje odpowiedniki w rzeczywistości, natomiast postacie fantastyczne odwołują się do przeszłości Polski. Zjawy, budzą w bohaterach lęk, odsłaniają ich egzystencjalne niespełnienie i wewnętrzne konflikty. Największe znaczenie symboliczne ma Chochoł. Ukazuje się Isi, która nie boi się go i nazywa „głupim śmieciem”. Mimo tego, Chochoł przewodzi spotkaniom zjaw z Weselnikami Jest symbolem niemocy i uśpionego społeczeństwa, niezdolnego do czynu i odzyskania niepodległości. Na koniec wciąga weselników w obłędny, chocholi taniec, czyli symbol zniewolenia i apatii. Jest monotonny i usypiający. W takt muzyki chochoła tańczą wszyscy goście weselni. Inną zjawą jest Stańczyk, ukazujący się Dziennikarzowi i wypominający mu głoszenie beznadziei i niemożliwości odzyskania niepodległości , a także Zawisza Czarny, symbolizujący moc, odwagę i zwycięstwo. Widmo malarza symbolizuje odrzuconą miłość i niespełnione marzenia o lepszym życiu., Hetman natomiast jest symbolem hańby i magnackiej pychy. W „Weselu” znaczenie symboliczne mają nie tylko zjawy, ale także przedmioty. Czapka z pawich piór jest symbolem przywiązania do rzeczy błahych, a także egoizmu. Jasiek schylając się po nią gubi złoty róg- symbol walki. Jego dźwięki miały być sygnałem do boju o niepodległość. Do powstania nie doszło jednak, gdyż Gospodarz lekceważąco oddał róg Jaśkowi. Złota podkowa jest znakiem szczęścia. Odnaleziona i schowana przez Gospodynię może oznaczać chwiejność chłopską, lecz także szczęśliwe zakończenie walki o niepodległość.
Wyspiański, w swym utworze, ukazał mity narodowe i odsłonił bolesną rzeczywistość. Wymowa poszczególnych zdarzeń jest głęboka i skomplikowana.„Wesele” jest pełne aluzji, niedomówień, niejednoznaczne i bogate w symbolikę. .
Symbolizm jest doskonale widoczny także w powieści „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego. Powstała ona w latach 1898-1899. Podobnie jak „Wesele” zyskała miano dzieła epokowego i przyniosła pisarzowi wielką sławę. Stworzył on powieść nowego typu, z takimi elementami jak np.: dziennik intymny i symboliczny sposób przedstawiania.
Nadrzędnym wątkiem „Ludzi bezdomnych” są losy Tomasza Judyma, wcielenia typowego bohatera stworzonego przez pisarza. Judym jest lekarzem. W powieści ukazany jest w kluczowych momentach swojego życia, gdy podejmuje najistotniejsze decyzje.
W Paryżu Tomasz Judym przygląda się posągowi Wenus z Milo- symbolowi piękna i miłości. Posąg pokazuje piękno bogatego świata, którego Judym chciał być częścią. Przeciwnym symbolem jest „Rybak” uosabiający biedę i symbolizujący to, czego żaden człowiek nie chciałby doświadczyć: poniżenie, nędzę i krzywdę. Symbolika piękna i brzydoty, bogactwa i biedy jest wszechobecna w utworze. Bezużyteczne piękno ukazane jest za pomocą kwiatu tuberozy. Judym staje się świadomy nieubłagalności śmierci gdy odwiedza panią Daszkowską i słyszy wrzask ptaka. Krzyk pawia jest tu zwiastunem nieszczęścia i nieuniknionego zła. Judym dojrzewa do podjęcia ostatecznej decyzji i poświęceniu własnego szczęścia w imię walki ze złem ludzkiego świata. Możemy dostrzec anaologię między jego życiem,a symbolem rozdartej sosny. Ukazuje ona konflikt między miłością Judyma do Joasi i głosem obowiązku, jaki musi on spełnić.
Tytuł „Ludzie bezdomni” także ma znaczenie symboliczne. Zazwyczaj dom jest symbolem stablilizacji i bezpieczeństwa, w powieści tej jednak staje się oznaką nieczułości wobec krzywdy bliźniego. Dosłowne oblicze bezdomności ukazane jest na przykładzie głównych postaci: Judyma i Joasi. W znaczeniu przenośnym bezdomność uosabia samotność, wyobcowanie i odrzucenie przez społeczeństwo. Taka bezdomność egzystencjalna także dotyczy Judyma, Jest on nieakceptowany przez innych lekarzy i cisowych zarządców. W powieści obecny jest też aspekt bezdomności państwowej. Znaczenie symboliczne mają też same postacie: Judym jako symbol buntu i Joasia- symbol ciepła i uprzejmości. Symbolika Ludzi bezdomnych służy przede wszystkim ukazaniu sytuacji Tomasza Judyma. Świat przedstawiony ukazany jest na zasadzie kontrastu. Pisarz zestawia piękno z brzydotą i dzięki przeżyciom Judyma pokazuje blaski i cienie życia,
Nie tylko w powieściach czy sztukach plastycznych odnaleźć możemy symbolizm. Także wielu poetów było nim zafascynowanych. Tendencję tą w swoich dziełach przejawiał często Bolesław Leśmian, polski poeta, tworzący w dwudziestoleciu międzywojennym.
„Dziewczyna” jest to baśń o dwunastu braciach, którzy chca uwolnić uwięzioną za murem dziewczynę. Nie udaje im się to. Giną, a walkę podejmują ich cienie. Dopiero młotom udaje się przebić ścianę, jednak okazuje się, iż jest tam tylko pustka. Pomimo tego, utwór ma wydźwięk optymistyczny. Dziewczyna nie istnieje i nigdy nie istniała. Jest symbolem celu wszystkich dążeń, ostatecznym szczęściem. Do życia powołuje ją domysł i marzenie braci, którzy symbolizują uświęcenie wszelkiej aktywności życiowej, Jest ich dwunastu, tak jak i dwunastu apostołów. Są zaprzeczeniem pesymizmu. Leśmian podpowiada, że ważne jest tylko dążenie do celu. Sam cel jest nieosiągalny, jest jedynie wielkim złudzeniem. Pustka jest symbolem wiecznych, niezaspokojonych potrzeb człowieka, a mur przeszkód, przeciwności losu i ciekawości. Fabuła posiada sens ogólny i symboliczny. Jest przeciwstawieniem niedoskonałej materii doskonałej sferze duchowej. „Dziewczyna” może być nazywana balladą filozoficzną, gdyż bazuje na łańcuchu wydarzeń mających sens ogólny i symboliczny.