Btuszkowski Jan Struktura społeczna

Jan Btuszkowski

Struktura społeczna

DOM

WYDAWNICZY

Warszawa 1996

Projekt okładki: Andrzej Kalinowski

IBSN 83-7151-176-0

Dom Wydawniczy ELIPSA

Publikacja ta zawiera omówienie podstawowych pojęć, założeń i twier-

dzeń teorii struktury społecznej. Przedstawia najważniejsze schematy jej

opisu - funkcjonalny, dychotomiczny i gradacyjny. Ujmuje też zagadnie-

nie zróżnicowania i sprawiedliwości społecznej. Analizuje zjawisko ru-

chliwości. W drugiej części została scharakteryzowana struktura poszcze-

gólnych typów społeczeństw - pierwotnego, niewolniczego, feudalnego,

kapitalistycznego i postindustrialnego. Zarysowano również tendencje

przemian struktury społecznej w Polsce w warunkach transformacji ustro-

jowej.

Opracownie przeznaczone jest dla uczniów szkól średnich i nauczy-

cieli wiedzy o społeczństwie. Może być też przydatne w nauczaniu so-

cjologii ogólnej w szkołach wyższych.

ani życia codziennego, anii historii: tylko struktura ma historię, bowi^

tylko struktura trwać może dłużej niż życie i dokonania tych, śmierrtel.

nych przecież osobników, którzy się na nią składają, którzy ją fabry/]^.

ją sami będąc przez nią poddawani obróbce... Ale struktura dokoi^me

owego niebywałego wyczynu olbrzymim kosztem dławienia sił twórczych

tych właśnie osobników, którym zapewnia (lub przynajmniej obiecuje)

ciągłość dziejów zbiorowych"2.

Kształt struktury społecznej zależy od różnego rodzaju czynników.

Bezpośrednio determinują ją warunki ekonomiczne - poziom rozwoju^ go-

spodarczego, techniki wytwarzania dóbr materialnych, proporcje miedzy

sektorami gospodarki, społeczny podział pracy, zasoby siły roboczej,

stosunki własnościowe, rozmiary i struktura wytworzonego dochodu ioraz

zasady jego podziału. Struktura społeczna kształtuje się także na podłożu

demograficznym, obejmującym potencjał ludnościowy społeczeństwa glo-

balnego, skład ludności ze względu na płeć, wiek oraz typ miejsca za-

mieszkania. Ponadto wpływ na strukturę społeczną wywierają czynniki

geograficzne - takie, jak rozmiary i ukształtowanie powierzchni kraju,

wyposażenie w bogactwa naturalne, klimat. Pośrednie znaczenie w proicesie

kształtowania struktury społecznej mają czynniki ustrojowe i ideologicz-

ne (np. sposób rozumienia równości i sprawiedliwości społecznej) oraz

kulturowe (np. poziom wykształcenia ogólnego i stylu życia ludnośici).

Teoria struktury społecznej traktuje społeczeństwo jako całość iobej-

mującą zbiorowość ludzi połączoną siecią stosunków społecznych wy-

znaczającą jego granice i charakter. Społeczeństwo nie jest mechanicz-

nym zbiorem jednostek, lecz układem grup, instytucji i różnorodinych

form skupienia ludzi. Używany w naukach społecznych termin społeczeń-

stwo globalne oznacza najszerszą przestrzennie i ilościowo, złożoną z kom-

pleksu grup społecznych, ogólną zbiorowość ludzi zintegrowaną wszech-

stronnie - na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej, administracyjnej,

instytucjonalnej, kulturowej, religijnej, osobowościowej itp.

W socjologii stosowany jest podział struktury społecznej na makro-

strukturę i mikrostrukturę3. Makrostruktura jest cechą społeczeństwa

2 Z. Bauman, Etyka ponowoczesna. Warszawa 1996, s. 178-179.

3 J. Turowski, Socjologia, Matę struktury społeczne, Lublin 1993; tegoż Socjologia.

Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994; J. Szmatka, Matę struktury spocznę,

Warszawa 1989.

lobalnego i wielkich grup społecznych. Makrostrukturę tworzą klasy

. .yarstwy społeczne, grupy społeczno-zawodowe, wielkie społeczności

terytorialne, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz wzajemne zależno-

ści między nimi. Makrostruktura nie stanowi prostej sumy mikrostruktur,

tworząc nadrzędne całości społeczne podlegające specyficznym dla nich

prawidłowościom. Całości te mają charakter złożony, obejmując wiele

poziomów organizacyjnych i szczebli zależności między różnymi rodza-

jami grup i instytucji społecznych. Wielkie struktury składają się i opie-

rają swoje funkcjonowanie na małych strukturach społecznych. Wielkie

i małe struktury społeczne wzajemnie się przenikają.

Mikrostruktura jest właściwością małych grup społecznych tworzących

ponadindywidualne całości typu wspólnot rodzinnych, społeczności lo-

kalnych i sąsiedzkich oraz kręgów rówieśniczych, przyjacielskich i towa-

rzyskich4. Małe struktury oparte są na interakcjach bezpośrednich zacho-

dzących między ich członkami. Na przykład rodzina ma swoją strukturę

będącą układem osób oraz podgrup (rodzice i dzieci), zajmujących okre-

ślone pozycje i odgrywających wyznaczone im role społeczne w celu

funkcjonowania jej jako całości.

Cechą konstytutywną małych grup jest więź osobista i bezpośrednie

oddziaływanie na siebie osób będących ich członkami. Między biegunem

jednostki a biegunem grupy występuje wielka gama pośrednich form orga-

nizacji społecznej takich, jak pary, osobiste sieci powiązań, układy dzia-

łaniowe, grupy interakcyjne, kręgi przyjacielskie, frakcje, kliki, „orszaki

osobiste" oraz stosunki patron - klient5. Szczególne znaczenie w proce-

sie powstawania grup mają związki dwuosobowe, czyli diady. Struktura

dwuczłonowa nie jest ponadindywidualną jednością; każdy jej członek

określa się w stosunku do drugiego, a nie w stosunku do szerszej zbio-

rowości. Mikrostruktura opiera się w tym przypadku bezpośrednio na

związku dwóch osobników; wystarczy, aby jeden z nich wystąpił ze związ-

ku, a całość przestaje istnieć. Odwrotnie jest w każdej grupie wieloczło-

nowej; wytwarza się w nich ponadindywidualne życie całości, które każ-

dy z członków uważa za niezależne od siebie6.

4 F. Tonnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Warszawa 1988, rozdz. pt. Teoria wspólnoty,

s. 27-66.

5 J. Tarkowski, Socjologia świata polityki, t. 2 Patroni i klienci. Warszawa 1994, s. 39.

6 G. Simmel, Socjologia, Warszawa 1975, s. 157-160.

turalne i religijna Wed^8, Ossowskiego, struktura społeczna Jest

systemem stosunków, k10^ ^ ^ gadzie do trzech kategorii:

stosunków zależności wz^""^11 ^"^J^ych ze społecznego podzia-

łu pracy i funkcji, sto-5""^ zaleznos" Jednostronnych wynikają-

cych z grupowych prz^^ ' "P^^eń oraz stosunków hierar-

chii i gradacji Te trzy ^^g01"16 stosunków odnajdujemy w strukturze

wielkich grup społeczny^ oraz strukturze społeczeństwa globalnego. Od-

powiednio więc w socjol.5811 stosowane sa tey schematy ujmowania struk-

tury społecznej: funkcjo,1'11^' dychotomiczny i gradacyjny^.

Każdy schemat - fun]^0"'11^' dy^tomiczny czy gradacyjny - pre-

feruje określony typ ^sunk6w społecznych, którym wybór schematu

nadaje rangę stosunków ^minujących w opisywanej rzeczywistości. Wy-

bór ten determinuje prze^. ^Y5^ ^P i charakter grup społecznych,

które w ramach danej te01"" ^oleczenstwa uznawane są za podstawowe

człony podziału tworząc6 strukturę SPOle^• Warto zaznaczyć, ze do

każdego społeczeństwa ,"ozna jednocześnie odnosić schemat funkcjonal-

ny, schemat dychotomie^ l schemat ^dac^ ale można ten sam s;che-

mat stosować w różny si08013' wprowadzając inne kryteria podziału funk-

cjonalnego, dychotonu2"^0 czy tez gradacyjnego. Zastosowanie

określonego schematu f symptomatyczne dla poglądów autora, które

on wyznaje lub chce ^ować w ^^d" na Przyjmowane cete po-

znawcze lub praktyczne.^y schemat "wydatnia specyficzny typ imię-

dzygrupowych zależność ktore dany autor uważa za najważniejsze19.

J. Turowski, Socjologia. rielkie struktury Społeczne, jw., s. 53-54.

S. Ossowski, O strukturz5?01^2"^' Warszawa 1986, s. 14 i 120-175.

Ibid.. s. 295-297.

8 S

9 Ibid., s. 295-297.

2. Funkcjonalny schemat struktury społecznej

W schemacie funkcjonalnym struktura społeczna ujmowana jest jako

system stosunków zależności wzajemnych, wynikających z podziału funk-

cji i wymiany usług. Stosunki zależności wzajemnych mają charakter sy-

metryczny. Występują między grupami w zasadzie równorzędnymi, wza-

jemnie sobie potrzebnymi. Dysponują one różnymi kwalifikacjami oraz

wypełniają zadania niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania całego

społeczeństwa.

Funkcjonalne ujęcia społeczeństwa posługują się analogiami biologicz-

nymi, traktując społeczeństwo jako organiczną całość złożoną z zależ-

nych od siebie, zróżnicowanych części o wysokiej funkcjonalnej specja-

lizacji. Zakładają nadrzędność całości wobec części. Realizacja celu, czyli

funkcja pełniona przez nie w ramach całości, potrzeba jaką zaspokoją, są

racją ich istnienia. To założenie wyznacza sposób i cel analizy funkcjo-

nalnej. Zmierza ona do identyfikacji potrzeb systemu, wymagającego ich

zaspokojenia, a w konsekwencji do odsłonięcia roli poszczególnych czę-

ści w zapewnieniu jego funkcjonalności i równowagi. Stanem normal-

nym jest społeczeństwo osiągające równowagę i sprawność funkcjonal-

ną, stanem patologicznym - społeczeństwo o zachwianej równowadze

i zakłóconej funkcjonalności.

W funkcjonalnej koncepcji struktura społeczna jest układem ról spo-

łecznych związanych z podziałem i organizacją pracy w skali całego spo-

łeczeństwa. Ze względu na te role wyodrębnia się w społeczeństwie kla-

sy i warstwy; są one sobie potrzebne i zmuszone do współdziałania.

Jednakże na gruncie różnych ról mogą kształtować się odmienne ich in-

teresy o charakterze konfliktowym. „Zarówno wtedy, gdy się uwydatnia

harmonię zadań, jak i wtedy, gdy nacisk pada na konflikty interesów,

w schemacie funkcjonalnym - stwierdza S. Ossowski - widzimy splot

zależności wzajemnych"10. Jednocześnie podkreśla, że klasy i warstwy

społeczne wyróżnione na podstawie kryteriów funkcjonalnych mogą two-

rzyć układ hierarchiczny, jeżeli jedne role są uprzywilejowane pod pew-

nymi względami w stosunku do innych".

10 Ibid., s. 164.

" Ibid., s. 168.

nym zbiorem określonych praw i obowiązków. Każda osoba w społe-

czeństwie w nieunikniony sposób posiada zróżnicowane statusy i każdy

z nich ma przypisane sobie role. Natomiast pojęcie roli społecznej doty-

czy takiego zachowania osoby posiadającej dany status, które jest ukie-

runkowane na spełnienie oczekiwań innych jednostek akceptujących pra-

wa i egzekwujących obowiązki tej osoby. Takie ujęcie struktury społecznej

ma u swych podstaw teorię zespołu ról, czyli całokształtu stosunków spo-

łecznych, w które jednostki są uwikłane ze względu na zbiór posiada-

nych statusów społecznych17.

W analizie funkcjonalnej stosunków między jednostką i społeczeń-

stwem R. K. Merton wyróżnia pięć typów indywidualnego przystosowa-

nia18. Dotyczą one sposobu, w jaki struktura społeczna skłania jednostki

do określonych zachowań i odnoszą się do utrwalonych ról społecznych.

Najbardziej typowym i szeroko rozpowszechnionym typem indywidual-

nego przystosowania jest konformizm, zapewniający równowagę i cią-

głość społeczeństwa. Konformizm wyraża się w zachowaniach zoriento-

wanych na podstawowe wartości społeczne. Silne dążenie do sukcesu

skłania jednostki do przystosowania typu innowacji. Wielkie emocjonal-

ne zaangażowanie w cel wytwarza gotowość podjęcia ryzyka związane-

go z wykorzystaniem instytucjonalnie zakazanych, lecz skutecznych środ-

ków jego realizacji. Trzecim typem przystosowania jest rytualizm. Polega

on na odrzuceniu celów osiągnięcia wielkiego sukcesu i szybkiego awan-

su społecznego albo też na zaniżeniu aspiracji do poziomu, na którym

mogą być łatwo zaspokojone. Ostra konkurencja wywołuje niepokój

o utrzymanie statusu, stwarza potrzebę bezpieczeństwa i powoduje za-

chowania zrutynizowane. Czwarty typ przystosowania wyraża się w odrzu-

ceniu celów kulturowych i środków instytucjonalnych. Oznacza on reak-

cję wycofania. Jednostki takie pozostają w społeczeństwie, ale są w nim

ludźmi autentycznie obcymi. R. K. Merton zalicza do nich ludzi dotknię-

tych autyzmem (skrajną obojętnością wobec kultury), wyrzutków, włó-

częgów, wagabundów, trampów, alkoholików i narkomanów. Piąty typ

przystosowania przejawia się w postaci buntu. Prowadzi do negacji ce-

lów i wartości uznawanych w społeczeństwie. Wyprowadza jednostki po-

za strukturę społeczną oraz skłania je do tworzenia wizji i wdrażania

struktury społecznej zasadniczo przekształconej.

" Ibid, s. 62-63.

"8 Ibid., s. 204-223.

Według R. K. Mertona powszechną funkcją struktury społecznej jest

zapewnienie podstaw przewidywalności i regularności zachowań społecz-

nych. Jeżeli elementy struktury społecznej ulegają rozpadowi, przewidy-

walność i regularność zostają zminimalizowane. Pojawia się stan nazy-

wany przez autora anomią, czyli chaosem społeczno-kulturowym.

Funkcjonalną teorię struktury społecznej w rozwiniętej postaci sformu-

łował T. Parsons. Najogólniejsze twierdzenie tej teorii głosi, że społeczeń-

stwa globalne w dążeniu do utrzymania równowagi dzielą się na podsy-

stemy wyspecjalizowane w wypełnianiu czterech podstawowych funkcji.

Pierwszy podsystem stanowi ekonomika wyspecjalizowana w pełnieniu

funkcji adaptacyjnej społeczeństwa. Celem ekonomiki jest wytwarzanie

dochodu oddanego do dyspozycji społeczeństwa. Drugi podsystem tworzy

polityka. Spełnia ona funkcje mobilizacyjne. Jej celem jest tworzenie wa-

runków koniecznych dla osiągania celów społeczeństwa jako systemu.

Trzeci podsystem spełnia funkcje integracyjne. Wiąże on wartości kultu-

rowe z motywacjami ludzi. Dzięki temu system społeczny może funkcjo-

nować bez konfliktów wewnętrznych. Czwarty podsystem wypełnia funk-

cje kultywowania wzorów i usuwania napięć wewnątrz jednostek systemu19.

Funkcjonalny schemat struktury społecznej jest wytworem iiifc^r-acyj-

nej teorii społeczeństwa. Teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako zin-

tegrowany system utrzymywany w równowadze i harmonii przez ustalo-

ne i powtarzające się procesy. Według R. Dahrendorfa teoria ta przyjmuje

następujące założenia: l) każde społeczeństwo jest względnie trwałą i sta-

bilną strukturą elementów; 2) każde społeczeństwo jest zintegrowaną struk-

turą tych elementów; 3) każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny,

zapewniając utrzymanie społeczeństwa jako sprawnie funkcjonującego sy-

stemu; 4) każda struktura społeczna opiera się uznawaniu przez jej człon-

ków wspólnych wartości20. Te cztery elementy - stabilność, integracja,

koordynacja funkcjonalna i konsensus (porozumienie) - występują we

wszystkich funkcjonalnych ujęciach struktury społecznej. Opozycyjny cha-

rakter wobec integracyjnej teorii społeczeństwa ma konfliktowa teoria

społeczeństwa, która przeciwstawia równowadze i stabilności społeczeń-

stwa jego chwiejność i ciągłe zmiany, integracji - konflikty, koordyna-

cji - dezintegrację, wspólnie uznawanym wartościom - rozbieżne intere-

sy, konsensusowi - przymus.

T. Parsons, Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa, w: Elementy teorii

socjologicznych, wyb. W. Derczyński i inni. Warszawa 1975, s. 219-240.

R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: Elementy teorii

socjologicznych, wyb. W. Derczyński i inni, Warszawa 1975, s. 430-432.

TT"

3. Dychotomiezir schemat struktury społecznej

Schemat dychotorriiizny przyjmuje z reguły postać dwuczłonowego

podziału biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych ce-

chach: uprzywilejowanych - upośledzonych, posiadających - nie posia-

dających, nie pracując^h - pracujących, wyzyskujących - wyzyskiwa-

nych, bogatych - bie*nych, rządzących - rządzonych. Między tymi

członami podziału zacrpdzą jednostronne zależności typu władzy lub de-

cydowania o czyichś l>sach. Pan ma władzę nad niewolnikiem, feudał

nad chłopem pańszczyźnianym, kapitalista wpływa na położenie robotni-

ka. Na tym tle kształtije się negatywna zależność interesów - korzyści

i powodzenie jednej tfasy są stratami i niepowodzeniem drugiej. Ta

sprzeczność interesów odzi walkę między klasami. W historii przejawia-

ła się ona w różnych p)Staciach: buntów niewolników, wystąpień plebe-

juszów przeciw patrycjiszom w starożytnym Rzymie, wojen chłopskich

w średniowieczu, starć mieszczaństwa ze szlachtą w nowożytnych rewo-

lucjach, wystąpień rew»lucyjnych robotników przeciwko kapitalistom.

W teoriach struktura społecznej posługujących się schematem dycho-

tomicznym stosowane ą różne kryteria podziału społeczeństwa na anta-

gonistyczne klasy. Wedug Arystotelesa są to dwa kryteria: pierwsze do-

tyczy stanu zamożności będącego źródłem podziału na bogatych i ubogich,

drugie - posiadania cri)ty i wykształcenia, stanowiącego podstawę roz-

różnienia tzw. znakomych i ludu. A. Smith dzieli dychotomicznie spo-

łeczeństwo kapitalistyizne wedle posiadanego bogactwa na bogatych

i biednych. Marksistowski sposób ujmowania struktury klasowej jest wy-

nikiem skrzyżowania tfech przeciwstawnych atrybutów klas: posiadają-

cy środki produkcji - ie posiadający środków produkcji, nie pracujący

- pracujący, korzystajmy z pracy najemnej - nie korzystający z pracy

najemnej. Wyodrębnicie ze względu na te trzy pary przeciwstawnych

cech klasy pozostają w>bec siebie w stosunkach antagonizmu. Klasa po-

siadających środki prolukcji, nie pracujących i korzystających z pracy

najemnej pozostaje w przecznych interesach z klasą nie posiadających

środków produkcji, plujących i nie korzystających z pracy najemnej.

W schemacie dychoomicznym strukturę społeczną ujmuje się jako sy-

stem zależności jednosronnych, wynikających z grupowych przywilejów

i upośledzeń, przede wzystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej

stałych środków przyrusu względem innych członków społeczeństwa.

3JL

Zależności jednostronne rozumiane są zazwyczaj jako podleganie czyjeś

władzy ekonomicznej lub politycznej.

Władza ekonomiczna jest rodzajem stosunków społecznych wyrażają-

cych się w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przewa-

ga ta wynika z władania środkami produkcji, pozwalając stosować przy-

mus ekonomiczny wobec tych, którzy tych środków nie posiadają. Przejawia

się on w konieczności podejmowania pracy w celu zdobycia środków do

życia na warunkach określanych przez pracodawcę. Według poglądów

myślicieli liberalnych władzę ekonomiczną mają ci, którzy posiadają do-

bra umożliwiające pozyskiwanie usług innych ludzi. S. Ossowski rozróż-

nia władzę ekonomiczną, która jest przywilejem posiadania kapitału, od

władzy ekonomicznej, będącej przywilejem wyższego udziału w docho-

dzie społecznym, czyli przywilejem większego zakresu możliwości kon-

sumpcyjnych21. „Rozróżnienie przywilejów władzy kapitału i przywile-

jów władzy poprzez dochód społeczny jest ważne z punktu widzenia

celów, którym służy władza ekonomiczna, tzn. z punktu widzenia celów

jednostek, którym ta władza przysługuje; przywilej kapitału to przywilej

kierowania procesami produkcji, procesami, których celem jest dochód

posiadacza; przywilej wyższego udziału w dochodzie społecznym to przy-

wilej władzy ekonomicznej, przez którą uzyskuje się usługi osobiste"22.

Władza ekonomiczna może rozciągać się na ludzi, którzy jej bezpo-

średnio nie podlegają. Na przykład większy wpływ polityczny w społe-

czeństwie mają grupy społeczne, które są zdolne finansować politykę,

dysponują wydawnictwami, środkami propagandy, lokalami, transportem,

bronią. Stosowanie środków działania politycznego wiąże się z dużymi

wydatkami. Władza ekonomiczna warunkuje więc treść i formę realiza-

cji polityki. Presja ekonomiczna klasy posiadającej z reguły uzależnia od

siebie władzę polityczną. Znacznie rzadziej grupa rządząca uzyskuje nie-

zależność od władzy ekonomicznej. W idealnym państwie Platona obo-

wiązuje całkowity rozdział między władzą polityczną a władzą ekono-

miczną. Władza ekonomiczna nie ma jednak charakteru samoistnego; musi

być wspierana -przez władzę polityczną dysponującą środkami przymusu.

Przez władzę polityczną rozumie się możność podejmowania i reali-

zowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których ona dotyczy. Władza

polityczna oznacza zatem zdolność narzucania i wykonania decyzji, czyli

21 S. Ossowski, O strukturze społecznej. Warszawa 1986, s. 44-47.

22 Ibid.,s.48.

wpływa na ludzi tak, aby zachowali się w sposób pożądany i oczekiwa-

ny. Władza jest więc przywilejem panowania nad wolą innych ludzi. In-

stytucje państwa będące bezpośrednimi podmiotami władzy dysponują

środkami działania politycznego - mobilizacji, koordynacji, kontroli, przy-

musu, przemocy, sankcji i represji. Stosowanie tych środków, zwłaszcza

przymusu fizycznego i ekonomicznego, jest zalegalizowane w systemie

norm prawnych i uzasadniane ideologicznie.

Dychotomiczny schemat struktury społecznej jest elementem konflik-

towej teorii społeczeństwa, według której spójność i porządek w społe-

czeństwie opiera się na dominacji jednych i podległości drugich. Teoria

ta ujmuje strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez

siłę i przymus23. Konfliktowy charakter ma marksistowska koncepcja

struktury klasowej społeczeństwa. K. Marks utrzymywał, że między kla-

są posiadającą środki produkcji i klasą pozbawioną tych środków wystę-

puje sprzeczność interesów rodząca konflikty. Walka klas jest źródłem

zmian społecznych. Kulminacyjnym przejawem tej walki jest rewolucja

prowadząca do obalenia panowania klasy posiadającej.

Konfliktową teorię społeczeństwa można sprowadzić, zdaniem R. Dah-

rendorfa, do kilku podstawowych założeń: l) każde społeczeństwo w każ-

dym momencie podlega zmianom; 2) w każdym społeczeństwie, w każ-

dym momencie występuje niezgoda i konflikt; 3) każdy element

społeczeństwa przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany; 4) każde

społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych wo-

bec innych24.

R. Dahrendorf przyjmuje, że strukturę społeczną tworzą różnego ro-

dzaju organizacje społeczne, które nazywa związkami opartymi na pano-

waniu. Przykładowo wymienia takie związki, jak państwo, Kościół, przed-

siębiorstwo, partię polityczną, związek zawodowy, a także klub szachowy.

Ludzie muszą zrzeszać się w związki, aby zaspokoić potrzeby i osiągać

cele. Każdy związek jest układem ról opartych na dominacji jednych i ule-

głości drugich; w każdym z nich istnieją stosunki władzy i zwierzchnic-

twa. Są one źródłem sprzeczności i konfliktów. Zajmujący pozycje pa-

nowania mają interes utrzymania się przy władzy, a podlegający im

pozostają wobec nich w opozycji, dążąc do poprawy swych warunków.

23 R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: Elementy teorii

socjologicznych, jw., s. 430. i

M Ibid„ s. 433. -

'1. ł

Funkcjonowanie społeczeństwa i zapewnienie mu niezbędnej stabilizacji

wymaga regulacji konfliktów. R. Dahrendorf wymienia trzy typy regula-

cji: pojednanie, pośrednictwo i arbitraż. Zmniejszają one natężenie kon-

fliktu lub też nadają mu taką postać, która zabezpiecza jednostki przed

fizyc/nym zagrożeniem25.

Konfliktowa teoria społeczeństwa posługująca się modelem przymusu

w opisie stosunków społecznych pozostaje w sprzeczności z teorią inte-

gracyjną społeczeństwa stosującą model konsensusu (porozumienia). R. Dah-

rendorf podkreśla, że żaden z tych modeli nie może być przyjęty jako je-

dynie słuszny lub jedynie stosowalny26. Ujmują one uzupełniające się

aspekty zarówno struktury społeczeństw globalnych, jak i poszczególnych

jej elementów. Autor, głosząc tezę o dwu obliczach struktury społecznej

- integracyjnym i konfliktowym - uznaje, że decyzja o przyjęciu jednej

teorii i odrzuceniu drugiej jest nie tylko niepotrzebna, lecz i niepożąda-

na. Jedyne problemy bowiem mogą być wyjaśnione na gruncie teorii in-

tegracyjnej. a inne - na gruncie teorii konfliktowej. Wszystkie społeczeń-

stwa bowiem podlegają jednocześnie wpływom jednoczącym

i dośrodkowym, wynikającym ze wspólnych interesów tworzących je grup

społecznych i jednostek oraz wpływom dezintegracyjnym i odśrodkowym,

których źródłem są interesy partykularne tych grup i jednostek. Różnice

interesów mogą powodować napięcia i konflikty oraz sprzeczne dążenia

prowadzące do walki.

25 Ibid.,s.458.

26 Ibid., s. 430-433.

4. Gradacyjny schemat struktury społecznej

W schemacie gradscyjnym struktura społeczna ujmowana jest jy^y „y.

stem stosunków porządkujących opartych na zasadach klasyfikacyjiiy^y

Społeczeństwo dzielimy wówczas na grupy wyodrębnione ze względu na

stopień posiadanej przez nie cechy, stanowiącej kryterium podziała Q-„

py te nazywane są w :eoriach stratyfikacji warstwami społecznymi ^y^

stwa w sensie stratyfikacyjnym jest grupą ludzi, którzy zajmują tb ssana

pozycję na określonej skali pionowej. Struktura społeczna w tym ujęciu

ma postać stratyfikacji społecznej, będącej układem warstw społe^ych

rozmieszczonych jedna nad drugą.

Pionowy układ warstw w społeczeństwie wydaje się czymś natural-

nym i oczywistym. Jest zjawiskiem powszechnie doświadczany!^ gpg.

łeczeństwo postrzegane jest jako porządek hierarchiczny obejmujący g^_

ty społeczne, warstwy średnie oraz warstwy niższe. W krajach angloi^g^^

rozróżnia się cztery klasy tworzące stratyfikację pionową: wyższą (.lipne,-)

wyższą średnią (upper middle), średnią {middle} i niższą (Zower)2?

Teorie stratyfikacji społecznej posługują się - za Maxem Web^rem -

pojęciem pozycji społecznej (statusu społecznego). Pojęcie to oznaka po-

łożenie społeczne jednostek lub grup w społeczeństwie, wynikające ^ przy-

pisanych im praw i przywilejów, stylu życia i poważania społec^pggy

Istnieje więc w społeczeństwie hierarchiczny „porządek statusowy ^yy.

znaczą on stratyfikację grup według posiadanego statusu społec^ggp

w której każda usytuowana jest względem innej niżej lub wyżej.

W schemacie gradacji klasą podstawową jest klasa średnia. Zajmuje

ona średnią pozycję w systemie stratyfikacji społecznej. Według Arysto-

telesa bogaci i biedni tworzą klasy marginalne. W schemacie d^oto-

micznym klasami podstawowymi są klasy przeciwstawne, mieszczce się

na biegunach struktury społecznej.

S. Ossowski rozróżnia dwie wersje schematu gradacji: gradacg pro-

stą i gradację syntetyczną29. Przez gradacja prostą rozumie on ;ystem

warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej obieky^^g

27 s. Ossowski, O strukturze społecznej'. Warszawa 1986, s. 144-145.

28 Ibid., s. 21.

29 Ibid., s. 145.

wyniierzalnej cechy. Może to być stratyfikacja ekonomiczna wynikająca

ze stopnia zamożności (bogaci, średnio zamożni, biedni) lub ze stopnia

udziału w dochodzie społecznym (warstwy o dużych, średnich i małych

dochodach). Niekiedy idzie o poziom konsumpcji (warstwy o wysokim,

średnim i niskim poziomie konsumpcji). Drugim rodzajem stratyfikacji

prostej jest gradacja społeczna według stopnia wykształcenia, która obej-

muje układ warstw ludzi z wykształceniem wyższym, średnim i podsta-

wowym. Istnieje też stratyfikacja prosta, wynikająca ze zróżnicowania

przywilejów politycznych i stopnia udziału we władzy. Jedną z postaci

tej stratyfikacji jest wyodrębnienie warstw ludzi zajmujących stanowiska

kierownicze, samodzielne i wykonawcze.

Gradacja syntetyczna ma charakter złożony, obejmując jednocześnie

kilka kryteriów gradacji (ekonomiczne, edukacyjne, polityczne). Badania

socjologiczne zmierzające do odtworzenia stratyfikacji złożonej ujawnia-

ją często rozbieżność pozycji zajmowanych przez różne grupy społeczne

na poszczególnych skalach uwarstwienia. Zjawisko to nazywane jest de-

kompozycją czynników statusu społecznego, wywołującą niezadowolenie

i napięcia społeczne. Dotyczy to zwłaszcza inteligencji zajmującej wyso-

ką pozycję na skali wykształcenia i niską na skali dochodów.

Syntetycznym ujęciem stratyfikacji funkcjonującym w świadomości

społecznej jest uwarstwienie według kryterium prestiżu, czyli szacunku

okazywanego poszczególnym zawodom i stanowiskom. Prestiż jest su-

biektywnym kryterium stratyfikacji opartym na podstawach emocjonal-

nych i wartościujących związanych z obiektywnymi czynnikami stratyfi-

kacji - wykształceniem, zawodem, dochodami, zamożnością, rozmiarami

konsumpcji czy stylem życia. Badania nie wykazują jednak prostej za-

leżności między prestiżem a obiektywnymi czynnikami stratyfikacji. Gra-

dacja społeczna według kryterium prestiżu wykazuje wysoki stopień au-

tonomii. W gradacjach syntetycznych niewspółmierne czynniki pozycji

społecznej mogą się w pewnych granicach wzajemnie kompensować. Brak

wykształcenia lub gorsze pochodzenie mogą być równoważone wysoki-

mi dochodami, natomiast niski stopień zamożności wysokim wykształce-

niem lub zaszczytnym stanowiskiem. W tego rodzaju sytuacjach ustala

s!? gradacja syntetyczna na podstawie intuicyjnego sumowania pozycji

jednostek i grup dokonanego wedle osobistych odczuć ludzi. Gradacja

syntetyczna wyraża w ten sposób stan świadomości społecznej danego

środowiska.

Socjologowie wiążą genezę gradacji syntetycznej z likwidacją przywi-

lejów stanowych30. Po rozpadzie ustroju stanowego ukształtowały się no-

we hierarchie, a pojęcie sfer wyższych przestało być utożsamiane z za-

mkniętymi kręgami rodowej arystokracji. Przywileje stanowe ustąpiły

miejsca zależnościom ekonomicznym w społeczeństwach przemysłowych.

Jednakże utrzymują się w nich nadal pewne tradycje stanowe. Pochodze-

nie jako czynnik wyznaczający pozycję społeczną należy właśnie do te-

go typu tradycji. Nie przestało ono odgrywać roli czynnika stratyfikacji.

Dziedzictwem stanowym jest styl życia będący nadal czynnikiem grada-

cji syntetycznej. Pozostały także tradycje stanowej izolacji towarzyskiej.

„Równocześnie ideologia klasy zwycięskiej przeciwstawia prestiżowi

pochodzenia kwalifikacje osobiste i daje prymat ekonomicznym kryte-

riom pozycji społecznej. W ten sposób powstaje skala syntetyczna, uwzglę-

dniająca w jednym szeregu stopień zamożności, budżet wydatków, sto-

pień wykształcenia, stanowisko zawodowe, pochodzenie. Prosta gradacja

ekonomiczna wchodzi w syntezę z tradycją hierarchii stanowej. W wy-

niku tej syntezy, którą ułatwia ekonomiczne uwarunkowanie nieekono-

micznych czynników prestiżu społecznego, na ocenę stylu życia także

składają się dwojakie, aczkolwiek w znacznej mierze zbieżne kryteria;

z jednej strony styl życia mierzy się wysokością kosztów: ten styl jest

wyższy, który świadczy o większej zamożności; z drugiej, w ocenie po-

ziomu życia odgrywają ważną rolę tradycje stanowe: ten styl jest wyższy,

który jest związany z tradycjami wyższego stanu"3'.

Posługiwanie się w badaniach i praktyce schematem gradacji spotyka

się z uwagami krytycznymi. Niektórzy socjologowie zastanawiają się nad

tym, czy uwarstwienie społeczne według kryterium prestiżu istnieje obiek-

tywnie, czy też jest wynikiem zastosowanej procedury badawczej. Licz-

ba wyróżnionych warstw może być różna, a granice między nimi płyn-

ne. Ponadto trudno określić, w jakim stopniu stratyfikacja społeczności

lokalnych odnosi się do społeczeństwa globalnego.

W teoriach stratyfikacji akcentuje się funkcjonalną konieczność pio-

nowego rozwarstwienia każdego społeczeństwa. Z tej racji nazywane są

one funkcjonalnymi teoriami stratyfikacji. Najszerzej założenia i twier-

30 ibid., s. 149.

31 Ibid., s. 156-157.

dzenia tego typu teorii sformułowali K. Davis i W. Moore32. Autorzy ci

utrzymują, że w społeczeństwie występuje funkcjonalne zróżnicowanie

ważności pozycji; jedne pozycje są ważniejsze od innych. Umiejętności

potrzebne do ich zajmowania nabywane są w toku kształcenia wymaga-

jącego wysiłku i pewnych wyrzeczeń. Odpowiednie wykształcenie otwie-

ra dostęp do stanowisk zapewniających uzyskanie atrakcyjnych wartości

oraz rzadkich i pożądanych dóbr. Konsekwencją zróżnicowanego dostę-

pu do tych wartości i dóbr jest stopniowanie szacunku i uznania przysłu-

gującego poszczególnym warstwom. Wykształcenie, przywileje dostępu

do wartości i dóbr oraz związany z nimi prestiż są źródłem ukształtowa-

nia się stratyfikacji społecznej. Jest ona niezbędna i pozytywna w każ-

dym społeczeństwie, ponieważ spełnia funkcje motywujące ludzi do zdo-

bywania umiejętności warunkujących osiąganie odpowiednich stanowisk

i korzyści.

32 K. Davis, W. Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Elementy teorii

socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975, s. 464-476.

5. Zróżnicowanie społeczne a idea sprawiedliwości

Znaczna część ujęć struktury społecznej posługuje się pojęciem zróż-

nicowania społecznego. Z reguły występuje ono w badaniach empirycz-

nych. W obrębie tej problematyki występują dwie płaszczyzny jej anali-

zy - podmiotowa i przedmiotowa.

Płaszczyzna podmiotowa zawiera odpowiedzi na pytanie: między kim,

czyli jakimi grupami społecznymi występują zróżnicowania? Badania z te-

go zakresu mają charakter socjograficzny. Ich celem jest odtworzenie

podziałów społeczeństwa na grupy według doniosłych społecznie kryte-

riów. Wyodrębnione w ten sposób grupy są właśnie podmiotami zróżni-

cowania społecznego.

Do najczęściej stosowanych kryteriów podziału społeczeństwa na gru-

py należą:

- kryterium typu miejsca zamieszkania; na jego podstawie wyróż-

nia się dwa segmenty: ludność miejską i ludność wiejską; niekiedy

stosuje się bardziej szczegółowy podział na mieszkańców dużych, śre-

dnich i małych miast oraz mieszkańców wsi;

- kryterium klasowo-warstwowe; pozwala wyodrębnić podstawowe

klasy i warstwy społeczne - robotników, chłopów i inteligencję;

- kryterium spoteczno-zawodowe; daje podstawę wyróżnienia grup

społeczno-zawodowych takich, jak urzędnicy, inżynierowie, nauczy-

ciele, prawnicy, pielęgniarki, górnicy, hutnicy, duchowni, wojskowi;

- kryterium aktywności zawodowej; na jego podstawie społeczeń-

stwo dzieli się na dwie podstawowe grupy - czynnych i biernych za-

wodowo. Spokrewniona z tym ujęciem jest trójdzielna segmentacja po-

pulacji generalnej kraju na: ludność w wieku przedprodukcyjnym,

ludność w wieku produkcyjnym i ludność w wieku poprodukcyjnym;

- kryterium płci; obejmuje podział społeczeństwa na mężczyzn i ko-

biety;

- kryterium wieku; jest podstawą wyróżnienia poszczególnych kate-

gorii wiekowych lub grup pokoleniowych (dzieci, młodzież, dorośli,

osoby w wieku podeszłym).

Płaszczyzna przedmiotowa obejmuje zagadnienia związane z odpo-

wiedzią na pytanie: pod jakimi wzglądami występują różnice między wy-

odrębnionymi według powyższych kryteriów grupami społecznymi? W ba-

daniach socjologicznych uwzględniane są następujące wymiary zróżnico-

wania społecznego: wykształcenie, dochody, poziom konsumpcji i styl

życia, aktywność kulturalna, partycypacja polityczna33.

Ważnym zagadnieniem mieszczącym się w obrębie problematyki zróż-

nicowania społecznego są rozmiary tego zjawiska i ich kwalifikacja aksjo-

logiczna34. Ten aspekt zagadnienia ma sens nie tylko empiryczny, ale tak-

że filozoficzny. Wiąże się bowiem z kwestią egalitaryzmu społecznego,

a konkretnie - z kwestią sprawiedliwości społecznej. Starożytni filozofo-

wie uważali, że sprawiedliwość polega na tym, żeby każdy miał to, co

jest jego własnością, i robił to, co do niego należy. Jasna i dokładna de-

finicja tego terminu nie wyczerpie nigdy zmiennej i różnej treści poję-

ciowej, która może się przejawiać w jego rozumieniu. Według Ch. Pe-

relmana35, można wyodrębnić pięć najczęściej występujących koncepcji

sprawiedliwości:

1. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu to samo. Zgodnie

z tą koncepcją wszyscy powinni być traktowani jednakowo, niezależnie

od właściwości szczególnych, którymi się różnią. Jest to zasada tożsamo-

ści, będąca faktycznym zaprzeczeniem samej idei sprawiedliwości. Ma

charakter utopijny i demagogiczny. Akceptacja tej zasady jest źródłem

skrajnych postaw roszczeniowych i dążeń do likwidacji wszelkich różnic

społecznych. Jej urzeczywistnienie oznaczałoby rozpad struktury społecz-

nej i utratę funkcjonalności społeczeństwa.

2. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego za-

sług. Zakłada ona traktowanie ludzi wedle ich zasług. Trudno jednak okre-

ślić i mierzyć te zasługi. Nie ma bowiem pewności, czy należy brać pod

uwagę rezultat działań, czy też intencje i poświęcenie. Jest to zasada

etyczna, premiująca przede wszystkim wysiłek, a mniej - sam efekt pra-

cy. Ma charakter subiektywny. Trudno ją stosować w praktyce.

3. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego

dzieł. Wedle tej zasady ludzie powinni być traktowani proporcjonalnie do

rzeczywistego wyniku ich działalności. Nie stawia ona żadnych wyma-

Zróinicowame społeczne, red. W. Wesolowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970;

K.. Słomczyński, Zróżnicowanie spoteczno-zawodowe i jego korelaty, Wroctaw-Warszawa-

^ Kraków-Gdańsk 1972.

35 Zaborowski, Postrzeganie społecznych nierównością Warszawa 1988.

Ch. Perelman, O sprawiedliwości. Warszawa 1959, s. 13-29.

gań etycznych osobie działającej. Ma charakter pragmatyczny. Doświad-

czenia rozwiniętych krajów pokazują, że można ją wykorzystywać z po-

zytywnymi skutkami w sferze praktycznych zastosowań. Dzięki jej sto-

sowaniu osiągnęły one wysoki stopień funkcjonalności i dużą dynamikę

rozwojową. Ukształtowały się w nich silne elity gospodarcze, polityczne

i intelektualne. Zasada ta zakłada zróżnicowanie społeczeństwa według

kryterium efektywności pracy. Za równe efekty przewiduje równy ekwi-

walent, a za nierówne efekty - nierówny ekwiwalent. Takie zróżnicowa-

nie jest uznawane za uzasadnione i słuszne, a więc za sprawiedliwe. Nie-

którzy autorzy odnoszą się jednak do tej zasady krytycznie. Zwracają

uwagę, że nie uwzględnia ona różnic w dziedzinie wrodzonych zdolno-

ści do pracy. Jedni bowiem mogą pracować długo i intensywnie, drudzy

krótko i powoli. Jedni są w stanie wykonywać ciężką pracę fizyczną, in-

ni są tej możliwości pozbawieni. Jedni wykazują wybitne zdolności twór-

cze, drudzy ich nie przejawiają w najmniejszym stopniu. Autorzy ci pod-

kreślają, że właściwie rozumiana zasada sprawiedliwości powinna brać

pod uwagę te biologiczne różnice, oczekując od każdego świadczenia pra-

cy według jego zdolności.

4. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według je-

go potrzeb. Kierowanie się tą zasadą ma przede wszystkim na celu zmniej-

szenie cierpienia wynikającego z niemożności zaspokojenia podstawo-

wych potrzeb. Trudno w praktyce określić zakres tego rodzaju potrzeb.

Z reguły bierze się pod uwagę pewne minimum życiowe obejmujące po-

trzeby mieszkaniowe, wyżywienie, ubranie, opiekę zdrowotną. Jest to za-

tem zasada oparta na miłosierdziu. Może powodować skrajne postawy

roszczeniowe i demagogiczne. Z drugiej zaś strony całkowite jej odrzu-

cenie miałoby antyhumanitarny charakter. W zasadzie wszystkie społe-

czeństwa w większym lub mniejszym stopniu stosują tę zasadę, zwła-

szcza wobec ludzi znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, chorych,

niezdolnych do pracy, czy potrzebujących pomocy wskutek nieszczęśli-

wych wydarzeń losowych. Wyraża się to w nowoczesnym prawodaw-

stwie socjalnym oraz koncepcji państwa opiekuńczego.

5. Sprawiedliwość oznacza realizację zasady: każdemu według jego po-

zycji. Jest to zasada arystokratyczna, wywodząca się z hierarchicznego

społeczeństwa stanowego, w którym każdy stan miał zagwarantowany sy-

stem przywilejów. W myśl tej zasady ludzi traktuje się na podstawie ich

przynależności do określonej kategorii społecznej. Zasada ta nie jest po-

'28" .

wszechna. Dzieli ludzi na grupy, które mają być traktowane w odmien-

ny sposób. Współcześnie zasada ta nabrała charakteru biurokratycznego

- nazbyt często wysokość wynagrodzenia zależy wyłącznie od pozycji

zajmowanej w hierarchii służbowej. Osłabia to motywację osiągnięć i unie-

zależnia wynagrodzenie od efektów pracy. W konsekwencji prowadzi do

powszechnego spadku aktywności zawodowej i stagnacji społeczeństwa.

6. Według niektórych autorów sprawiedliwość oznacza realizację za-

sady: każdemu według tego, co przyznaje mu prawo. Ta zasada dopu-

szcza w praktyce tyle jej wariantów, ile jest różnych prawodawstw. Jest

jednak zawodna, gdyż to, co przyznaje prawo może być niesprawiedliwe.

6. Ruchliwość społeczna a zamiana struktury

społecznej ^

Ruchliwość społeczna oznacza przechodzenie jednostek lub grup z jedne-

go miejsca struktury społecznej w inne. Występuje ona w społeczeństwach,

w których istnieje system zróżnicowanych pozycji społecznych, politycz-

nych, prawnych, gospodarczych, prestiżowych. Możliwość przemieszcza-

nia się jednostek z jednej grupy do drugiej w obrębie systemu jest cechą

rozwarstwionej struktury społeczeństw przemysłowych36. Jednak nawet

najbardziej sztywny system kastowy nie jest całkowicie zamknięty i nie-

zmienny bez względu na oficjalne przepisy. W systemie społecznym In

dii, na przykład, powstają od czasu do czasu nowe kasty w wyniku wtą

czania do nich grup po przejściu na hinduizm. Zdarza się też przesunięcie

kasty w obrębie systemu w górę lub w dół. W społeczeństwach feudalnych

w Europie dość częstym zjawiskiem były nobilitacje ludzi z niższyct

stanów, wyrażające się w nadawaniu im tytułów i przywilejów szlacheckich

Źródłem ruchliwości są przekształcenia struktury społecznej, zwłaszcz;

zmiany w społecznym podziale pracy, liczbie i rodzajach miejsc pracy

oraz strukturze zatrudnienia. Zmiany te powodują przesunięcia w dotych

czasowym układzie pozycji społecznych. Ten rodzaj przemieszczeń spo

łecznych określa się mianem ruchliwości strukturalnej. Występuje oni

w dużej skali w okresach przełomowych i rewolucyjnych; jest składni

kiem zmian globalnych zachodzących w społeczeństwie jako całości

Przejście od jednego do drugiego typu społeczeństwa dokonuje się w try

bie ruchliwości strukturalnej. Ustępują wówczas jedne klasy, a na ich

miejsce pojawiają się nowe. Powstanie społeczeństwa feudalnego obej

mowało zanikanie klas podstawowych społeczeństwa niewolniczego -

wolnych obywateli i niewolników - i kształtowanie się nowych klas pod

stawowych - feudałów i chłopów poddanych. Przechodzenie do społe

czeństwa kapitalistycznego wiązało się z powstaniem klasy kapitalistów

i klasy robotników. Obecnie w Polsce obserwujemy proces tworzenia się

klasy średniej będącej nowym segmentem struktury społecznej. Źródłem

ruchliwości strukturalnej mogą być wojny i kataklizmy wyniszczająct

znaczną część populacji lub zmuszające ludność do masowych emigracji

36 S. M. Lipset, R. Bendix, Ruchliwość społeczna w społeczeństwie przemysłowyn

Warszawa 1964, s. 33.

'30' l

Proces zmiany pozycji może dokonywać się w ramach istniejącej struk-

tury społecznej. Ten rodzaj ruchliwości polega na wymianie jednostek

zajmujących określone pozycje w społeczeństwie. Wiąże się ona ze zmiana-

mi miejsca zamieszkania i zatrudnienia ludzi w całym okresie ich życia,

a przede wszystkim z następstwem pokoleń - rozpoczynaniem i kończe-

niem aktywności zawodowej przez kolejne roczniki. Ten rodzaj ruchliwo-

ści nazywa się ruchliwością wymienną. Nie wiąże się ona ze zmianami

struktury społecznej.

Ze względu na przestrzeń społeczną, w której odbywają się przemie-

szczenia jednostek, istnieją dwa zasadnicze typy ruchliwości społecznej:

pozioma i pionowa. Przez ruchliwość poziomą rozumie się przejście jedno-

stki z jednej grupy społecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym

poziomie stratyfikacji społecznej. Poziomy charakter ma ruchliwość tery-

torialna (zmiana miejsca zamieszkania), zawodowa (zmiana miejsca pracy)

oraz inne rodzaje ruchliwości, w których nie występuje ważniejsza zmiana

pozycji pionowej.

Ruchliwość pionowa obejmuje te typy przemieszczeń, które powodu-

ją zmianę pozycji społecznej jednostki. Zależnie od kierunku zmiany tej

pozycji, występują dwa rodzaje ruchliwości pionowej: awans społeczny

lub degradacja społeczna. Awans społeczny wyraża się w przepływie jed-

nostek z warstwy niższej do wyższej lub wytworzenie przez te jednost-

ki nowej grupy lokującej się na poziomie warstwy wyższej. Degradacja

społeczna polega na przechodzeniu jednostek z pozycji wyższej na niż-

szą. Ze względu na rodzaj skali, na której następuje ruchliwość pionowa

rozróżnia się awans albo degradację ekonomiczną, zawodową, politycz-

ną itp. Syntetyczną miarą awansu społecznego w świadomości społecz-

nej Polaków jest migracja ze wsi do miasta związana z poprawą warun-

ków cywilizacyjnych życia oraz przejście od pracy fizycznej do pracy

umysłowej. Ten drugi wymiar awansu społecznego występuje we wszy-

stkich społeczeństwach przemysłowych37.

Ruchliwość społeczna może być ujmowana w skali wewnątrzpokole-

niowej lub międzypokoleniowej38. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa okre-

ślona jest w obrębie tego samego pokolenia. Wyraża się w zmianach po-

A. Sarapata, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną w Polsce, Warszawa

1965, s. 16.

8 T. Remer, Niektóre aspekty psychologiczne struktury i ruchliwości społecznej, Wrociaw-

Warszawa-Krakow-Gdańsk 1980; Struktura i ruchliwość społeczna, red. K. M.

Slomczyński i W. Wesotowski, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 61-124.

zycji społecznej jednostki w całym okresie jej życia. Ruchliwość między-

pokoleniowa występuje między następującymi po sobie pokoleniami.

Wyraża się ona w różnicy pozycji społecznej rodziców i dzieci w analo-

gicznym okresie ich aktywności społeczno-zawodowej. Ruchliwość mię-

dzypokoleniowa może mieć charakter poziomy albo pionowy.

Ze względu na podmiot ruchliwości społecznej rozróżnia się ruchli-

wość indywidualną i zbiorową. Ruchliwość indywidualna polega na prze-

mieszczeniu się jednostek w strukturze społecznej. Ruchliwość zbiorowa

wyraża się w zaniku lub zmianie pozycji w społeczeństwie całych grup

zawodowych, warstw i klas społecznych. Na przykład reforma rolna i na-

cjonalizacja przemysłu w Polsce spowodowała likwidację klasy ziemiań-

stwa i klasy kapitalistów. Obok tego nastąpiła degradacja drobnotowaro-

wych producentów i warstwy inteligencji. Ruchliwość zbiorowa może się

też przejawiać w wytworzeniu przez jednostki nowych grup wyżej usy-

tuowanych w hierarchii społecznej od zbiorowości, do których poprze-

dnio należały. Taki charakter ma tworzenie się klasy średniej w Polsce

w wyniku napływu do niej osób wywodzących się z różnych środowisk

zawodowych. Ruchliwość zbiorowa powoduje zmiany charakteru klas

i warstw oraz przekształcania struktury społecznej.

Ruchliwość społeczna może mieć charakter wewnątrzgrupowy lub mię-

dzy grupowy. Pierwsza dokonuje się w obrębie danej grupy zawodowej,

warstwy czy klasy społecznej. Ruchliwość międzygrupowa wiąże się

z opuszczeniem przez jednostkę grupy, do której dotychczas należała (np.

przejście ze wsi do miasta, czy z jednej kategorii zawodowej do innej).

Ruchliwość międzygrupowa może doprowadzić do zaniku istniejących

segmentów struktury społecznej lub powstawania nowych.

Rozmiary ruchliwości społecznej zależą od charakteru struktury spo-

łecznej. Wszelkiego typu nierówności społeczne, bariery prawne i poli-

tyczne, uprzedzenia etniczne i religijne, podziały stanowe ograniczają,

a w skrajnych przypadkach blokują ruchliwość społeczną. Społeczeństwa,

w których zjawisko ruchliwości nie występuje, nazywają się społeczeń-

stwami zamkniętymi. Natomiast społeczeństwa, w których ruchliwość spo-

łeczna ma szeroki zasięg, określane są mianem społeczeństw otwartych.

Należą do nich społeczeństwa przemysłowe, w których istnieją szerokie

możliwości zmiany miejsca zamieszkania, zakładu pracy, podnoszenia po-

ziomu wykształcenia i kwalifikacji, wzrostu dochodów itp. Powszechny

charakter ruchliwości społecznej jest świadectwem demokratyzacji sto-

sunków społecznych.

II. Struktura społeczna poszczególnych

typów społeczeństw

Socjologiczno-historyczne podejście pozwala wyróżnić pięć typów ide-

alnych społeczeństw: społeczeństwo pierwotne, społeczeństwo niewolni-

cze, społeczeństwo feudalne, społeczeństwo kapitalistyczne i społeczeń-

stwo postindustrialne.

Typ idealny jest konstrukcją poznawczą obejmującą układ podstawo-

wych cech określonych przedmiotów lub zjawisk pozwalających wyróż-

nić najważniejsze ich rodzaje. Stanowi uproszczoną reprezentację rzeczy-

wistości, widzianą z oddali, bez wyrazistości szczegółów. Konkretne

społeczeństwa mniej lub bardziej zbliżają się pod względem układu cech

do typu idealnego. Typologia taka umożliwia porównywanie społeczeństw

pod względem stopnia rozwoju i typu ich struktury społecznej (zob. sche-

mat l. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw).

l. Społeczeństwo pierwotne

Społeczeństwa pierwotne opierały się na naturalnej gospodarce zbie-

racko-myśliwskiej oraz początkach hodowli zwierząt i uprawie roli. Ba-

dania etnograficzne pokazują, że są to społeczności małe, liczące kilka

tysięcy członków. Wytworzyły zasady grupowania ludzi i system stosun-

ków między nimi, który można określić mianem prostej struktury spo-

łecznej. Jej kształt i charakter uwarunkowany był przez czynniki biolo-

giczne - płeć, wiek i pokrewieństwo'.

Pleć. Należy do podstawowej zasady rozwarstwienia społeczeństw pier-

wotnych. Różnice społeczne między płciami wiążą się z biologiczną rolą

kobiety jako matki. Spowodowały one wielki społeczny podział pracy

R. Firth, Społeczności ludzkie, rozdz. O niektórych zasadach struktury społecznej,

Warszawa 1965; C. Lśvi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969.

"33"

Schemat l. Struktura społeczna poszczególnych typów społeczeństw

Typ Dominujący Struktura społeczna

Lp. społeczeństwa rodzaj Charakter Ujęcie

gospodarki kultury funkcjonalne gradacyjne dychotomiczne

l 2 3 4 5 6

l Społeczeństwo gospodarka przedpiśmienna układ grup: starszyzna

pierwotne naturalna płci - wieku T

(zbieracko- pokrewieństwa pozostali członkowie

myśliwska i (klanów, rodzin) plemienia

początki

rolnictwa)

2 Społeczeństwo rolnictwo. piśmienna wg Platona: wg Platona: właściciele

niewolnicze rzemiosło, wtadcy-filozofowie - władcy-filozof. niewolników <—>

handel strażnicy państwa - T <—> niewolnicy

rolnicy strażnicy państ.

i rzemieślnicy T

rolnicy -rzemieślnicy wg Arystotelesa:

wg Arystotelesa: T bogaci <—>ubodzy

rolnicy i rzemieślnicy wg Arystotelesa:

- kupcy - wyrobnicy boeaci znakomici <—>lud

—wojownicy — kapłani " T

zamożni — urzędnicy — stan średni

członkowie rady T

i sędziowie ubodzy

3 Społeczeństwo rolnictwo dualizm kultury: duchowieństwo - duchowieństwo panowie feudalni <—>

feudalne (folwark) kultura pańska szlachta - T chłopi poddani

i kultura chłopska - stan trzeci szlachta

(mieszczaństwo T

i chłopi) stan trzeci

(mieszczaństwo

i chłopi)

l 2 3 4 5 6

4 Społeczeństwo przemysł masowa grupy społeczno- wg K. Marksa: wg K. Marksa:

kapitalistyczne (fabryka) -zawodowe zatrudnione kapitaliści kapitaliści <—>robotnicy

w sektorach: rolnictwo - T

przemysł - usługi drobnomieszczaństwo wg A. Smitha:

T bogaci <—>biedni

wg A. Smitha: robotnicy

klasa właścicieli ziemi -

klasa robotników - wg badań

klasa kapitalistów empirycznych:

klasa wyższa

wg K. Marksa: T

wielcy i średni klasa średnia

właściciele środków T

produkcji - klasa niższa

drobnotowarowi

właściciele środków

produkcji - pracownicy

umysłowi - robotnicy

5 Społeczeństwo strefa usług zindywidualizowana wg D. Bella: wg D. Bella:

postindustrialne multimedialna specjaliści i wyższa klasa średnia

menedżerowie — T

pracownicy techniki i klasa średnia

administracyjni - T

robotnicy - klasa klasa usługowa

usługowa, - klasa niższa T

(marginalna) klasa niższa

między mężczyznami i kobietami. W społeczeństwach tych mężczyźni wy-

konywali prace cięższe, zajmując się głównie myślistwem, rybołów-

stwem,obróbką drewna i metali czy hodowlą zwierząt. Do zajęć kobie-

cych przede wszystkim należało: zajmowanie się domem, troska o dzieci,

uprawianie roli czy sporządzanie odzieży.

Między mężczyznami i kobietami wykształciły się różnice w ubiera

niu i codziennych zwyczajach, a także przeświadczenie o tym, co wypa-

da, a czego nie wolno robić. Jeżeli mężczyzna lub kobieta próbował ii >y

przejąć zwyczaje płci odmiennej, mogłoby to narazić ich na śmiesznos

wywołać gniew, a nawet obrazić uczucia religijne. W społeczeństw;''

pierwotnych zwyczaje są bowiem silnie oparte na tradycji. Uniemo^i

wiały one kobietom wykonywanie czynności, które wyłącznie przynaL/

ne były mężczyznom. Dotyczyło to szczególnie zajmowania się sprawa

mi religii i polityki.

Wiek. W społeczeństwach pierwotnych występuje wyraźny podział

funkcji i rozwarstwianie społeczne na podłożu różnic wieku. Są one in

tegralną częścią ich struktury społecznej2. U niektórych plemion wscho

dnioafrykańskich istniało siedem klas mężczyzn. Przedziały wieku w;tha

ły się w granicach około dziesięciu lat. Najważniejszym wydarzenien

otwierającym mężczyźnie wejście do odpowiedniej klasy jest święto ini

cjacji. U plemienia Nandi z Kenii, na przykład, odbywa się ono co się

dem lub osiem lat i obejmuje grupy chłopców i młodzieńców w wieki

od dziesięciu do dwudziestu lat. Przed inicjacją należą oni do pk-rwsze

klasy wieku, która nie ma jednak tego znaczenia, co pozostałe. Inicjacji

połączona jest z próbami odwagi i wytrzymałości oraz pouczeniem chłop

ców o ich obowiązkach jako wojowników. Wszyscy chłopcy i mtodzień

cy, którzy przeszli inicjację na tej samej ceremonii, należą do jednej

wspólnej klasy posiadającej określoną nazwę, godła i ozdoby. Przez c;ił<

życie razem przejmują i odgrywają kolejne role, uzyskując coraz wyższ<

pozycje społeczne wraz z przywilejami - najpierw wojowników żyjącyci

w stanie wolnym, potem w związkach małżeńskich, przejmując prowadzę

nie codziennych spraw plemienia i troszczących się o potomstwo, a następ

nie - odpowiedzialnych za doradzanie oraz utrzymywanie porządku i prze

strzeganie praw. System ten stwarza formalny sposób rozgraniczenh

2 R. Firth, op. cit., s. 118; L. Levy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwa

pierwotnych. Warszawa 1992, s. 408-415.

~36

pokoleń i instytucjonalizacji stosunków między nimi, stanowi podstawę

lądu społecznego wyznaczającego mechanizmy następstwa pokoleniowe-

go oraz podział hierarchiczny i funkcjonalny ról plemiennych według kry-

terium wieku.

W miarę przechodzenia do kolejnych grup wiekowych mężczyźni uzy-

skują określony awans w hierarchii społecznej. Uprzywilejowane pozycje

w tej hierarchii zajmują ludzie starzy jako przekaziciele tradycji i do-

świadczenia życiowego. Tworzą oni starszyznę uczestniczącą w sprawo-

waniu władzy jako organ doradczy naczelnika plemienia.

Najstarsze pokolenie zapewniało też ciągłość i stabilność życia wspólnot

plemiennych. Kultura społeczeństw pierwotnych miała bowiem charakter

pr/edpiśmienny, a dziedziczenie dorobku kulturowego odbywało się w dro-

d/e bezpośredniego, ustnego przekazu. Przeszłość była wzorem dla te-

raźniejszości i przyszłości. Następujące po sobie generacje przejmowały

wzory i wartości kultury w niezmienionej postaci. Cechą charakterystycz-

ną poglądów na życie społeczne było przekonanie o jego niezmienności

wynikającej z trwałości tabu i obyczajów. W mentalności społeczeństw

pierwotnych były one tak sarno nieuchronne jak prawa przyrody3.

Pokrewieństwo. Doniosłą zasadę struktury społecznej wspólnot pier-

wotnych stanowi pokrewieństwo. Obejmuje ono więź krwi oraz więź mał-

żeńską. Pokrewieństwo wyznaczało system stosunków społecznych opar-

tych na uznawanych związkach genealogicznych. Społeczeństwa te miały

ściśle określone zasady ustalania pokrewieństwa. Pochodzenie automa-

tycznie wyznaczało przynależność jednostki do grupy, jej pozycję we

wspólnocie oraz prawo spadkobrania.

Duże grupy pokrewieństwa spełni ;ity ważne funkcje o charakterze go-

spodarczym i politycznym - władały ziemią i wspólnie ją uprawiały, prze-

kazywały dobra materialne, tytuły i przywileje, organizowały życie zbio-

rowe i sprawowały władzę na danym terenie. Były grupami wspólnego

miejsca zamieszkania. Ich członkowie zamieszkiwali razem we wspól-

nych domach lub w sąsiedztwie. Grupy te opierały się na organizacji ro-

dzinno-plemiennej, tworzyły lokalną wspólnotę zamieszkania, własności

ziemi, języka i tradycji.

M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu miedzypokoleniowego, rozdz. Przeszłość.

Kultury postfiguratywne czyli nieocenieni przodkowie. Warszawa 1978.

W społeczeństwach pierwotnych stopniowo kształtowały się elementy|

struktury mającej kształt gradacji ekonomicznej. Stopień zamożności bez-|

pośrednio określał pozycję społeczną jednostki. Była to struktura społecz-|

na o cechach stanowych, oparta na cenzusie majątkowym, ale bez pre<|

destynacji stanowej, czyli bez prawnej regulacji przynależności stanowejj

jednostek, j

Współcześnie nie ma społeczeństw pierwotnych w czystej postaci.]

Można jedynie odtworzyć niektóre pozostałości ich tradycyjnej obycza|

jowości i wzorów życia utrzymujące się wśród ludności indiańskiej w Ame|

ryce Północnej, murzyńskiej w Afryce czy ludności autochtoniczne

w Australii.

12. Społeczeństwo niewolnicze

Przejście od społeczeństwa pierwotnego do społeczeństwa niewolni-

czego było procesem stopniowego osiągania autonomii jednostki i kształ-

towania się jej indywidualnej przynależności do szerszych zbiorowości.

Towarzyszyło temu różnicowanie się i podział społeczeństwa na części,

tworzące odrębne grupy o charakterze spoteczno-ekonomicznym i kultu-

rowym. K. R. Popper uważa, że było to przejście od społeczeństwa za-

mkniętego rządzącego się niezmiennym tabu i rytuałem, ze sztywnym sy-

stemem religijnym, tworzącego jednolitą wspólnotę uniformizującą swych

członków - do społeczeństwa otwartego opartego na zmieniającym się

prawie tworzonym przez człowieka, mającym niejednorodny charakter,

w którym nastąpiło upodmiotowienie i indywidualizacja jednostek, mo-

gących podejmować osobiste decyzje i działania. Na tym podłożu zaczę-

ła utrwalać się w starożytności myśl społeczna, która wyodrębniała dwa

elementy środowiska człowieka: naturalne i społeczne. W poglądach na

społeczeństwo wykrystalizował się krytyczny dualizm: natura została

odróżniona od konwencji4.

Kolebką tych tradycji myślowych była starożytna Grecja. Podstawy

nauki o społeczeństwie ukształtowały się w wiekach V i IV p.n.e. po-

wszechnie uważanych za czasy rozkwitu antycznej kultury greckiej5. Za-

początkował ją Pitagoras, podejmując próbę określenia natury państwa

i stosunków w nim panujących. Po pół wieku utopijną koncepcje pań-

stwa idealnego przedstawił Platon w traktacie Państwo, a następnie Ary-

stoteles dokonał opisu greckiej polis - ówczesnego miasta-państwa i je-

go społeczeństwa w obszernym dziele Polityka.

Platońska koncepcja państwa miała charakter normatywny. Nie pre-

zentowała państwa, jakim ono było rzeczywiście, ale stwierdzała, jakie

być powinno. Była konstrukcją państwa „najlepszego", opartego na za-

sadach etycznych. Państwo powinno więc być zbudowane jak organizm,

a jego części zależne od całości. Wówczas tylko może w nim panować

K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. l, rozdz. Natura i konwencja,

Warszawa 1993.

H. Becker, H. E. Bames, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii,

t. l, Warszawa 1964; J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. l, Warszawa 1981;

G. Thomson, Pierwsi filozofowie. Warszawa 1966.

lad, który zagwarantuje nadrzędny cel społeczeństwa, jakim jest realiza"

cja idei dobra i sprawiedliwości6.

Cel ten zakłada funkcjonalność każdej części społeczeństwa wobec ca-

łości systemu społecznego. Platon uważał, że postępująca indywidualiza

cja jednostki stanowi zagrożenie ładu społecznego i powoduje rozpad

wspólnoty. Z tych względów postulował uniformizację obywateli w sfe-

rze ich zachowań publicznych oraz myśli i uczuć, a także sprawowania

ścisłej kontroli nad nimi.

Platon krytycznie odnosił się do zróżnicowania majątkowego społe

czeństwa, prowadzącego do zachwiania równowagi społecznej i rozkła-

du państwa wskutek zwalczania się biednych i bogatych7. W takim spo

łeczeństwie interes grupy dominuje nad interesem całości. W celu usunięcia

szkodliwych podziałów Platon zakładał likwidację własności pływalnej

i rodziny w grupie mędrców i wojowników.

W idealnym państwie niezbędny jest podział pracy. Pierwowzorem pla

tońskiego państwa jest dusza lud/ka. która składa się z trzech części: po

znawczej - obejmującej intelekt i ogół władz umysłowych, jej cnotą jes)

mądrość, a symbolem złoto; impulsywnej - będącej źródłem emocji i tem

peramentu, jej cnotą jest męstwo, a symbolem srebro; i wegetatywno-po

żądliwej - jej cnotą jest umiar i panowanie nad sobą, a symbolem żela

zo i brąz8. Natura wyposaża człowieka w predyspozycje określające jego

miejsce i rolę w społeczeństwie: „[...] ale Bóg, który nas uformował, wpu

ścił w okresie powstawania i wmieszał trochę złota w tych z was, kto

rży są zdolni do rządów. Dlatego oni są najcenniejsi. A w pomocników

srebro. A żelazo i brąz w rolników i tych, co inne uprawiają rzemiosła"9

Państwo jest harmonijne i sprawiedliwe, jeśli te trzy rodzaje grup będ;

robiły swoje. Każda z nich ma inne zadania: rządzeniem zajmować si<

powinni władcy-filozofowie, gdyż ich cnotą jest mądrość; obroną - straż

nicy państwa, gdyż ich cnotą jest męstwo; wytwarzaniem niezbędnyci

dóbr materialnych - rolnicy i rzemieślnicy, gdyż ich cnotą jest umiar.

Każda z tych części musi żyć w innych warunkach i tworzyć oddziel

ny stan społeczny. Części państwa nie są sobie równe. Funkcja władców

-filozofów jest wyższa od funkcji strażników państwa, a strażników pań-

stwa od rolników i rzemieślników. Idealne państwo jest więc hierarchicz-

nie zbudowane. Poszczególne segmenty mają względnie zamknięty cha-

rakter i dzieli je duży dystans społeczny. Według Platona na najwyższy

szczebel hierarchii społecznej mogą awansować tylko nieliczni strażnicy,

zasłużeni w służbie obywatelskiej i wykazujący umiejętność myślenia

o sprawach państwa cechującą władcę-filozofa. Platon dopuszczał rów-

nież ruchliwość międzygeneracyjną - awans lub degradację dzieci w sto-

sunku do pozycji rodziców - odpowiednio do ich cnót wrodzonych10.

Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu potrzebni - wolni

obywatele. Platon nigdzie nie poruszył sprawy niewolników w swoim

idealnym państwie. W jego poglądach społecznych nie ma żadnych su-

gestii dotyczących zniesienia czy choćby złagodzenia niewolnictwa. Po-

średnio sankcjonuje więc jego istnienie".

Odmienny typ teorii społeczeństwa Grecji klasycznej stworzył Arysto-

teles w Polityce. W dziele tym przedstawił wielopłaszczyznowy opis cech

struktury społecznej greckiej polis oparty na bogatym materiale empi-

rycznym, pochodzącym z obserwacji i analizy różnych ustrojów i społe-

czeństw. Opis ten miał nastawienie praktyczne; w końcowej części Poli-

tyki Arystoteles nakreślił rozwinięty wzorzec najlepszego państwa, które

miałoby zagwarantowaną stabilność i funkcjonalność oraz zapewniało

sprawiedliwość. Realizm opisu ma więc u Arystotelesa swoje doktrynal-

ne ograniczenia związane z idealizacją polis i dążeniem do zachowania

jej ustroju.

W kwestii stosunku jednostki i społeczeństwa Arystoteles reprezento-

wał, podobną do Platona, antyindywidualistyczną orientację12. Według

Arystotelesa państwo jest tworem natury pierwotnym wobec jednostki.

Wobec tego uważał, że „[...] człowiek jest z natury stworzony do życia

w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza

państwem, jest albo nadludzką istotą, albo nędznikiem [...]"13 i dlatego „

[...] nie trzeba sądzić, że ktoś z obywateli do siebie samego należy, prze-

ciwnie, wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią państwa"'4.

6 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. l. Historia starożytna i średniowieczna. Warszawa

1968, s. 108 i 109.

7 Platon, Państwo, Warszawa 1958, ks. III, 422 E-423.

8 Ibid., ks. IV, 439 E i ks. IV 441 E.

9 lbid.,ks. 111, 415 AB.

10 Ibid., ks. III, 416 A.

" l. Bieżuńska-Małowist, M. Matowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987, s. 214-233.

J- Szacki, op. cit., s. 37.

13 Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953, 1253a, s. 8.

14 Ibid., 1337a, s. 269.

Charakterystykę społeczeństwa greckiej polis Arystoteles poprzedza

uwagami na temat genezy, istoty i znaczenia niewolnictwa. Podziałowi

na wolnych i niewolników nie nadaje wymiaru społecznego czy politycz-

nego. Formalnie wszystko co dotyczy tego podziału znajduje się w jego

rozważaniach poza problematyką struktury społecznej. Konstrukcja Polu

tyki i tok rozważań sugeruje, że zjawisko niewolnictwa nie należy dq

właściwego przedmiotu nauki o społeczeństwie. Relacja: pan - niewoli

nik ma przede wszystkim wymiar naturalny i osobisty.

Arystoteles utrzymywał, że każde państwo składa się z rodzin, a człon

kowie rodziny są jej częściami składowymi. „Otóż pełna rodzina skład

się z niewolników i wolnych. Ponieważ zaś badanie każdej rzeczy mu|

się zacząć najpierw od najdrobniejszych części, a pierwszymi i najdroti

niejszymi częściami rodziny są pan i niewolnik, mąż i żona, ojciec i dziq

ci, należy wziąć pod rozwagę te trzy stosunki i zbadać, czym jest w ist<|

cię każdy z nich i jak się przedstawiać powinien"15.

Niewolnictwo traktował Arystoteles jako stan naturalny. Twierdził,

„[...] pewni ludzie są z natury wolnymi, inni zaś niewolnikami, przy czy

stan niewoli jest dla tych drugich zarówno pożyteczny, jak i sprawiedlj

wy"16. Arystoteles podkreślał, że nazwa niewolnik jest określeniem t)

ko niewolnika z natury, a nie osoby, która utraciła wolność na zasadź

prawa wojennego czy gwałtu. Nikt żadną miarą nie może nazwać nieł

wolnikiem osoby szlachetnego pochodzenia, gdyby się przypadkiem do-j

stalą do niewoli i została sprzedana'7. Niewolnik natomiast jest upoślej

dzony pod względem biopsychicznym i nie jest zdolny do wykonywania

czynności umysłowych. Używa sił fizycznych i najwyżej tylko to moża

dać z siebie. „Z natury bowiem jest niewolnikiem, kto może być wtasnoj

ścią drugiego (dlatego też i należy do drugiego) i kto o tyle tylko mą

związek z rozumem, że go spostrzega u innych, ale sam go nie posia-J

da"18. Jednocześnie w rozważaniach Arystotelesa pojawiało się kryteriur

rasowo-etniczne niewolnictwa: barbarzyńców nazywał niewolnikami, pc

nieważ „[...] barbarzyńca a niewolnik to z natury rzeczy jedno i to samo''

Niewolnik był żywą własnością pana, który miał nad nim władzę de-

spotyczną20. W niewolnictwie obowiązywał fizyczny przymus pracy trzy-

mający niewolnika na pańskiej ziemi. Niewolnik nie posiadał osobowo-

ści prawnej, nie należał do siebie. Był przedmiotem własności należącym

do pana. Pan traktował niewolnika jako mówiące narzędzie wykorzysty-

wane przy wykonywaniu pracy. Arystoteles uznawał, że praca niewolni-

cza jest niezbędna w systemie wytwarzania dóbr użytkowych i usług21.

Wskazywał więc ekonomiczne źródła niewolnictwa jako trwałego ele-

mentu tworzenia materialnych podstaw życia niewolniczego społeczeń-

stwa antycznego.

Arystoteles nie dostrzegał rozbieżności interesów ani konfliktów mię-

dzy, usytuowanymi na przeciwstawnych biegunach struktury społecznej

klasami - panami i niewolnikami. Z niższych cech niewolników wywo-

dził stabilny i harmonijny charakter stosunków między nimi. Twierdził,

że „[...j zdani są na siebie dla swego utrzymania ten, kto włada z natu-

ry i ten, kto mu jest poddany. Ta bowiem istota, która dzięki rozumowi

zdoła przewidywać, rządzi z natury i rozkazuje z natury, ta zaś, co po-

trafi tylko zlecenia te wykonywać przy pomocy sił cielesnych, jest pod-

dana i z natury niewolna; toteż interesy pana i niewolnika są zbieżne"22.

W Polityce przedstawił Arystoteles wielowymiarowy obraz struktury

społecznej wspólnoty ludzi wolnych greckiej polis. Autor pozostawił tak-

że bogate rozważania teoretyczne na temat struktury społecznej, zawiera-

jące w zalążku podstawowe założenia i schematy jej opisu: funkcjonalny,

dychotomiczny i gradacyjny. Oryginalnym elementem Arystotelesowskiej

teorii jest koncepcja jedności w różnorodności społeczeństwa, uwydatnia-

jąca komplementamość i współpracę poszczególnych jego części, które

wytwarzają tym samym harmonię całości. Polityka Arystotelesa jest na-

zywana antologią pomysłów interpretacji struktury społecznej23.

Najszerzej rozwinął Arystoteles funkcjonalny schemat struktury spo-

łecznej. Punktem wyjścia jej opisu było ustalenie zadań stojących przed

nuastem-państwem. Na tej podstawie przedstawił podział jego obywate-

li na następujące grupy: „Jedną z nich stanowi masa ludności produku-

15 Ibid.

ró Ibid.

17 Ibid.

"s Ibid.

i" Ibid.

1253b, s. 10.

1255a, s. 14.

1255a, s. 15.

1254b, s. 12.

1252b, s. 6.

20 Ibid., 1254b, s. 12.

21 Ibid., 1253b, s. 10 i 11.

/f ii .. - - _ _

;2 Ibid., 1252a, s. 6.

P. Rybicki, Arystoteles. Początki i podstawy nauki o społeczeństwie, Wrocław-Warszawa-

Kraków 1963, s. 80 i n.; J. Szacki, op. cit., s. 40 - 43.

r. KymcKi, Arystoteles, roczątki i podstawy nauki o spotec.

Kraków 1963, s. 80 i n.; J. Szacki, op. cit., s. 40 - 43.

jąca żywność, tzw. rolnicy. Drugą tworzą rękodzielnicy, trudniący się rze-

miosłami, bez których państwo istnieć nie może; jedne z nich są niezbę-

dnie konieczne, inne służą do ułatwienia i upiększenia życia. Trzecia

część to kupcy, tzn. ci, którzy się zajmują kupnem i sprzedażą, wielkim

i drobnym handlem. Do czwartej należą wyrobnicy, do piątej zaś stan

żołnierski, którego istnienie niemniej jest konieczne od tamtych, jeśli nie

mają popaść w niewolę u najeźdźców.[...] Szósty stan to kapłański, siód-

my zaś przedstawiają ci, co majątkiem służą państwu przy dźwiganiu cię-

żarów, zwiemy ich zamożnymi. Ósmy - wysocy urzędnicy państwowi

i ludzie, którzy bezinteresownie poświęcają się władaniu państwem, bo

przecież bez władz państwo istnieć nie może.[...] W końcu idą stany, któ-

re właśnie co dopiero wydzieliłem, członkowie rady i sędziowie, wymie-

rzający sprawiedliwość w sporach"24.

Podział funkcjonalny u Arystotelesa ma postać wieloczłonową i po-

ziomą; wyróżnione części są jednakowo ważne i niezbędne dla funkcjo-

nowania całości. Arystoteles uwypukla zależności wzajemne między ni

mi, oparte na podziale zadań i współdziałaniu, co nadaje stosunkoi

społecznym symetryczny charakter. Odmiennie interpretował podzi

funkcjonalny Platon, kładący nacisk na jedność i podporządkowan

wszystkich części potrzebom całości, to jest na hierarchię i zależnos

jednostronne.

Arystoteles stosował także schemat gradacji w opisie struktury śpi

łecznej, dokonując podziału obywateli polis na grupy różniące się stój

niem zamożności. Zróżnicowanie majątkowe ujmował następująco: „[.,

z konieczności znów jedni są bogaci, a drudzy ubodzy, [...] inni wreszi

stanowią stan średni"25. Stan średni tworzą właściciele drobnych obsi

rów rolnych i warsztatów pracy, którymi sami kierują, ale w których'

łą roboczą są niewolnicy. Arystoteles gloryfikował stan średni, uznaj

że stanowi on podstawę stabilności państwa i społeczeństwa. Ludzie z t

go stanu najłatwiej dają się powodować rozumowi, mają wystarczająca

majątek, a dzięki umiarowi są najbardziej bezpieczni dla państwa. Pań

stwo opierające się na stanie średnim jest wolne od wstrząsów wewnę

trznych26.

Jednocześnie Arystoteles dostrzegał dychotomiczny podział społeczeń-

stwa na biednych i bogatych. Te dwa człony przeciwstawiają się sobie

i walczą o władzę w państwie27. Arystoteles w opisie społeczeństwa polis

uwzględniał także inne podziały dychotomiczne obywateli. Zasadnicze

znaczenie miał dla niego podział na lud i tzw. znakomitych28. Lud two-

rzył grupę pracującą (rolników, rzemieślników, kupców, żeglarzy, ryba-

ków, wyrobników). Znakomici - to nie pracujący, którzy posiadali bo-

gactwo, szlachectwo, cnotę, wykształcenie. Dzięki tym zaletom mogli

oddawać się sprawom publicznym lub filozofii.

Należy podkreślić, że obywatele nie stanowili większości mieszkań-

ców miast-państw greckich; tworzyli ją niewolnicy oraz osiedleni w Ate-

nach cudzoziemcy (metojkowie), pozbawieni praw politycznych. Podob-

ny był skład ludności Sparty w V wieku p.n.e. Spartanie będący obywatelami

stanowili najmniejszą grupę społeczną (10 tyś.), największą zaś niewol-

nicy (heloci) zajmujący się uprawą roli (250 tyś.), a pośrednią periojko-

wie trudniący się rzemiosłem - wolni, lecz bez praw politycznych

(100 tyś.)29.

Społeczeństwa niewolnicze, w których jedna grupa ludzi stanowiła wła-

sność innych osób lub państwa istniały także poza Grecją starożytną.

System niewolniczy rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie (III-

1 w. p.n.e.) i w państwie rzymskim (III i II w. p.n.e.).

24 Arystoteles, Polityka, 1290b-1291a, s. 127 i 128.

25 Ibid., 1289b, s. 124.

z*- Ibid., 1295b - 1296a, s. 140 - 142.

JŁ

" Ibid., 1295b, s. 142.

Ibid., 1291 b, s. 129.

' ---•'• "i .•». l ^,7.

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1964, s. 403.

J. Huizinga zwraca uwagę, że w czasach średniowiecza pojęcie stanu

to używane w bardzo szerokim znaczeniu. Na ogół każde ugrupowań

funkcję czy zawód traktowano jako stan, będący porządkiem rzeczy, esh

albo ordo, określającym pozycję i funkcję danej kategorii ludzi35.

Św. Tomasz z Akwinu w sposób teologiczny uzasadnił podział społe

czeństwa feudalnego na stany. Bóg jest twórcą modelu egzystencji spd

łecznej ludzi. Każda grupa stanowa reprezentuje jakiś boski nakaz, wy

znaczający jej zadania o moralnym znaczeniu. Funkcja stanu z nieg|

wynika i do jego utrzymania się przyczynia. R. H. Tawney uważa, ż|

stan jako podstawowy segment społeczeństwa feudalnego jest także uza

sadniany w tomistycznej doktrynie za pomocą argumentacji utylitarnej

Społeczeństwo stanowe tworzy organizację wynikającą z obiektywnego

porządku rzeczy. Istnieje dzięki systemowi różnych- funkcji i zadan; ma

jących swoją treść ziemską i zarazem treść wykraczającą poza docz

sność - służbę Bogu pełnioną w sposób odmienny przez każdy stan. D

brobyt społeczny istnieje wówczas, kiedy każdy stan wypełnia swd

obowiązki i korzysta ze swych praw36.

Stany tworzące strukturę społeczną feudalnego społeczeństwa, różrj

się między sobą pozycją prawną, funkcjami społecznymi oraz sposobfl

zachowania i obyczajami37. Przynależność stanową determinuje poch

dzenie. Jednostka dziedziczy ją na mocy urodzenia, a więc na zasadzj

więzi krwi38. Nie wyznacza jej wysokość dochodów lub wielkość majd

ku, ani też funkcje w życiu całej zbiorowości. Uprzywilejowane sta

mają prawnie zagwarantowany monopol na pewne typy własności i fun

35 J. Huizinga, Jesień Średniowiecza, Warszawa 1992, s. 81-89.

36 R. H. Tawney, Religia a powstanie kapitalizmu. Warszawa 1963, s. 48-49.

37 Odpowiednikiem systemu stanowego istniejącego w społeczeństwach europejskich je

system kastowy w społeczeństwie hinduskim. Kasty są grupami zamkniętymi, związanyr

z wykonywanym zawodem, miejscem w'hierarchii społecznej, a także z odmiennyn

formami zachowania o charakterze symbolicznym i rytualnym. W Indiach wedyjskidj

ludność dzieliła się na cztery kasty: braminów (kapłanów), kszatrijów (rycerstwo|

wajśjów (część rolników, rzemieślników, kupców i wolnych obywateli) oraz siudrół

(ludność zależna, służba). Obecnie w Indii istnieje ponad 200 kast, tworzącyc|

endogamiczne grupy, zwierające związki małżeńskie wewnątrz własnej kasty. |

38 \y przypadku stanu duchownego wyznania katolickiego, żyjącego w celibacie, wię|

krwi jest zastąpiona przez obrzędy sakralne, na mocy których jednostka dożywotnil

należy do tego stanu.

ii Przynależność i hierarchia stanowa mają charakter instytucjonalny,

oparty na sankcjach formalnoprawnych lub religijnych, oficjalnych lub

sakralnych dekretach, umocnionych tradycją i prestiżem39.

Stany będące podstawowymi grupami społeczeństwa feudalnego róż-

niły się między sobą pozycją społeczno-prawną i ekonomiczną. Do uprzy-

wilejowanych stanów należeli feudałowie świeccy podzieleni w niektó-

rych krajach na panów i szlachtę oraz duchowieństwo. Ich pozycja

znajdowała wyraz w uprawnieniach otrzymywanych od władców. Stan

trzeci tworzyło korzystające z najmniejszych praw mieszczaństwo. Spornym

zagadnieniem jest przynależność stanowa chłopów zaliczanych do stanu

trzeciego lub stanu odrębnego, bądź też pozostających poza stanami i nie

uczestniczącymi w życiu politycznym.

| Stany były grupami zamkniętymi. W społeczeństwach feudalnych nie

występowało na szerszą skalę zjawisko ruchliwości międzystanowej.

W społeczeństwie feudalnym obowiązywał prawny zakaz przechodzenia

z jednego stanu do drugiego, m. in. zakaz zawierania małżeństw między

ludźmi należącymi do różnych stanów. Niekiedy zdarzały się przypadki

nobilitacji, będącej prawną formą wejścia do stanu szlacheckiego osoby

i jej potomków, nie mającej szlacheckich przodków. Nobilitacja następo-

wała w wyniku aktu prawnego, wydanego przez panującego.

Na gruncie odrębności wynikającej z przywilejów prawno-politycz-

nych i ekonomicznych stany odgradzały się od innych grup poczuciem

godności i wyższości oraz wyróżniały specyficznym stylem życia, mani-

festacją etosu honoru, oczekiwaniem zewnętrznych oznak czci i szacun-

ku, ustaloną skalą tytułów i godności. Chociaż stany traciły stopniowo

swą uprzywilejowaną pozycję prawną i ekonomiczną, to nadal zachowy-

wały swą elitarność i wyższość etosową.

| W Encyklopedii Diderota i d'Alemberta znajdujemy opis ówczesnych

| społeczeństw osiemnastowiecznych, w którym autorzy posługują się po-

jęciem stanów społecznych, oznaczających grupy mające określoną eg-

1 zystencję prawną: korzystają z szerokich uprawnień samorządowych, po-

| siadają własną reprezentację polityczną, przez swych przedstawicieli

l w parlamencie uczestniczą w życiu politycznym kraju i decydują o spra-

1 wach ogółu. Na tej podstawie stwierdzają, że w Polsce są tylko dwa sta-

i"y: szlachta i księża, we Francji - trzy: szlachta, księża i stan trzeci,

j w Szwecji - cztery: szlachta, księża, mieszczanie i chłopi.

S. Ossowski, O strukturze społecznej. Warszawa 1986, s. 170-172.

J8.

J2-

Podstawę stanowej struktury społecznej stanowiła hierarchia, w ramac

której każdy człowiek miał wyznaczone miejsce i funkcję. Sw. Toma

z Akwinu stworzył teologiczne ramy koncepcji hierarchicznego ukła(

społecznego. Aksjomaty religijnej wizji świata nadały kształt tomistyc

nej teorii społeczeństwa. Feudalny porządek społeczny jest wcielenie

idealnego porządku stworzonego przez Boga. Ze względu na swą boś

genezę porządek ten jest konieczny i niezmienny. Odbicie porządku ni

bieskiego w świecie ludzkim nie jest doskonałe, ale jest najdoskonals

z możliwych. Dlatego istniejąca hierarchia społeczna stanowi najleps;

urządzenie społeczeństwa. Św. Tomasz z Akwinu dokonał przelon

w chrześcijańskiej doktrynie społeczno-politycznej, która począwszy (

św. Augustyna ujmowała świat ludzi jako rezultat grzechu pierworocin

go i ułomnej natury człowieka. Przełom tomistyczny polegał na póz

tywnym uzasadnieniu feudalnej hierarchii społecznej stanowiącej reali

cję intencji boskich. Tomizm usankcjonował w ten sposób feuda

instytucje władzy i poddaństwa oraz nierówności prawnej i majątków

widząc w nich urzeczywistnienie boskich nakazów o treści moralnej.

Św. Tomasz z Akwinu utrzymywał, że hierarchia społeczna jest k(

sekwencją nierównego stopnia doskonałości bytów. Z jednej strony j

trzeba hierarchiczno-funkcjonalnego zróżnicowania społeczeństwa, a z d

giej wrodzona nierówność między ludźmi przesądzają o konieczne

istnienia podziałów społecznych. Autor zrezygnował z właściwego we

snemu chrześcijaństwu ideału egalitarystycznego. Twierdził, że stop

doskonałości człowieka, a zwłaszcza jego duszy, ujawnia się w fon

naturalnych predyspozycji psychicznych i fizycznych. Ci, którzy m

wybitny rozum muszą rządzić, tych zaś, którzy są silnej budowy cia

natura wybrała, aby służyli. Tomistyczna doktryna o naturalnej nieró

ności ma charakter deterministyczny i fatalistyczny - człowiek zost

powołany przez Boga na określone miejsce w społeczeństwie i powo

nie to ma charakter ostateczny. Jednakże z tymi koncepcjami starały

w średniowieczu poglądy przeciwstawne, akcentujące naturalną równ

ludzi. Znalazło to wyraz w ideologiach ruchów kacerskich i plebejski

Zasady nierówności i hierarchii wyrażają się w podporządkowa

części niższych społeczeństwa częściom wyższym. Znalazło to wy

w feudalnej instytucji panowania i zależności. Sam termin feudalizm {

chodzi od łacińskiego stówa, feudum, oznaczającego w średniowieczu „p

wo do rzeczy cudzej". Klasyczna postać feudalizmu wykształciła się

ko system hierarchicznej zależności między seniorem a wasalai

'50'

yfożnowładcę-opiekuna nazywano seniorem, a podopiecznego - wasa-

em. Senior zapewniał wasalowi opiekę i pomoc materialną w formie be-

leficjum, a wasale zobowiązani byli do służenia seniorowi w sposób nie

iwłaczający godności człowieka wolnego. Wasale oddawali swoją zie-

nię seniorowi, uzyskując od niego już tylko prawo do jej użytkowania.

'odobnie senior przenosił na możniejszego od siebie pana feudalnego

yiasność zwierzchnią swojego majątku ziemskiego, który otrzymał z po-

yrotem już jako feudum, tj. lenno, obciążone określonymi powinnościa-

ni. W ten sposób tworzyła się drabina feudalna, na szczytach której znaj-

Iował się monarcha.

W średniowiecznej myśli całość porządku społecznego pojmowana by-

a jako wspólnota wspólnot. Niezależnie od tego, czy tworzyła ją korpo-

acja, klasztor, gildia, uniwersytet, stan rycerski, rodzina patriarchalna,

)bowiązkiem jednostki należącym do takiej wspólnoty było jej służyć.

Vspólnoty te określały pozycję jednostki i wpływały na jej egzystencję.

[ształt struktury społeczeństwa średniowiecznego wyznaczały więc nie

ylko zależności pionowe, dające się opisywać w schemacie gradacji przy-

vilejów stanowych, ale także zależności poziome. „Prawidłowo rozumieć

istrój społeczny średniowiecznej Europy można tylko przy uwzględnie-

liu zarówno »pionowych« związków panowania i zależności, jak i »po-

iomych« więzi korporacyjnych. Wasal podlega seniorowi osobiście, ale

woj status otrzymuje od grupy, od społeczno-prawnej kategorii, korpo-

acji, i z tym statusem musi liczyć się również jego pan"40.

Struktura społeczeństwa feudalnego może być także ujmowana w sche-

nacie dychotomicznym. W społeczeństwie tym panowie feudalni posia-

lali zwierzchnią władzę nad chłopem poddanym. Różny był zakres i cha-

akter tej władzy - w zależności od form ustrojowych państwa feudalnego,

także od pozycji i siły władzy królewskiej ograniczającej wszechwła-

zę panów feudalnych. W społeczeństwie feudalnym podstawą stosun-

ów klasowych był przymus pozaekonomiczny pracy, wyrażający się

v formalnoprawnym ograniczeniu wolności osobistej chłopów pańszczyź-

lanych przez związanie ich z uprawianą ziemią. Byli oni „przypisani do

lenn" (glebae adscripti); nie mogli jej opuszczać bez zgody właścicie-

a- Przypisanie chłopa pańszczyźnianego do ziemi miało charakter dzie-

''iczny, co odpowiadało potrzebom ekonomicznym społeczeństwa feu-

A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej. Warszawa 1976, s. 195.

dalnego. Zapewniało siłę roboczą niezbędną feudalnej gospodarce rolneM ^ Społeczeństwo kapitalistyczne

Jednocześnie oznaczało likwidację handlu niewolnikami, chociaż dzie-f

dzicznie przypisani do ziemi chłopi mogli być wraz z nią sprzedani. Chł

pi pańszczyźniani byli zobowiązani do świadczeń materialnych w formi

» ^ - .- . -- ^—_, ^.^^

pańszczyzny na rzecz pana feudalnego; stosunki pańszczyźniane stano-|myśli społecznej. Nastąpiło wówczas odejście od tomistycznej doktryny

społeczeństwa odwołującej się do argumentacji teologicznej. Ten ruch

myśli miał charakter radykalny. Dokonywał się między koncepcją społe-

wiły podstawę podziału dychotomicznego społeczeństwa feudalnego.

Rozpad struktury stanowej społeczeństwa feudalnego następował n

w gospodarce zrodziła nowożytne klasy - burżuazję i robotników.

Narodzinom społeczeństwa kapitalistycznego towarzyszyła laicyzacja

podłożu ideologicznym i politycznym, sięgając aż po Wielką RewolucjęBczeństwa jako zbiorowości nierównorzędnych stanów, pełniących różne

Francuską, która obaliła panowanie feudałów. Rewolucja przemysłowjfunkcje, zorganizowanych dla jednego celu wyznaczonego przez Boga

a poglądem, że społeczeństwo jest samoregulującym się systemem zaspo-

kajania potrzeb, opartym na grze motywów ekonomicznych jednostek

i grup, kierującym się nie zasadami religijnymi, lecz kryteriami celowo-

ści i skuteczności. Nowożytna koncepcja społeczeństwa, właściwa po-

czątkom kapitalizmu, kształtowała się w nowych warunkach społeczno-

-ekonomicznych.

Dekompozycja stanowej struktury społeczeństwa feudalnego była na-

stępstwem rozwoju przemysłu fabrycznego, który spowodował upadek

dominującej pozycji ekonomicznej wielkich właścicieli ziemskich i rol-

nictwa. Pod wpływem rewolucji przemysłowej ukształtowały się w XIX

wieku i rozwijały w XX wieku w Europie Zachodniej - Anglii, Niem-

czech i Francji - a także w Ameryce Północnej społeczeństwa industrial-

ne, w których przemysł stał się dominującym sposobem produkcji. Re-

wolucja przemysłowa obejmowała kompleksowe zmiany w technice,

ekonomii i stosunkach społecznych, prowadzące do powstania wielkiego

przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej.

Do najważniejszych wynalazków technicznych rewolucji przemysło-

wej zaliczyć należy: wytop żelaza przy użyciu węgla kamiennego, me-

chaniczna obróbka żelaza przy użyciu obrabiarek, wprowadzenie maszyn

przędzalniczych i tkackich, skonstruowanie maszyny parowej, zastosowa-

nie energii pary do maszyn roboczych (pompy, młockarnie, młyny, mło-

y' piły, tartaki, koleje, żegluga). Postęp techniczny stymulował rozwój

udziału pracy i specjalizacji. Rosło zapotrzebowanie na pracę wykwali-

ikowaną, wymagającą wykształcenia i umiejętności organizacyjnych.

Istota rewolucji przemysłowej wyrażała się w zastąpieniu produkcji rę-

kodzielniczej produkcją zmechanizowaną. Jej najważniejsze konsekwen-

^e społeczne polegają na przejściu od społeczeństwa agrarnego (o prze-

adze produkcji rolnej i ludności wiejskiej) do społeczeństwa industrialnego,

JŁ

w którym przeważający udział w produkcji ma przemysł, a większości

ludności jest w nim zatrudniona i zamieszkuje w miastach. Potocznie rei

wolucja przemysłowa jest rozumiana jako synonim początkowego i gwajJ

townego stadium industrializacji. Jest też traktowana jako proces rozsze^

rzania się cywilizacji przemysłowej w skali światowej.

Rewolucja przemysłowa spowodowała koncentrację produkcji w mia-

stach, zagłębiach węglowych i okręgach włókienniczych. Zapoczątkować

ła wielką migrację ludności ze wsi do miast i procesy urbanizacji. W szyb-L

kim tempie powiększały się skupiska ludności w miastach i rejonacM

przemysłowych. Społeczeństwa industrialne stawały się społeczeństwam

masowymi. W sferze gospodarczej zmechanizowana produkcja dostarcza'

ła standardowych towarów w skali masowej. Znajdowały one popyt i

rozwijającym się rynku masowego nabywcy i konsumenta. W szybki

tempie ukształtowała się kultura masowa związana z powstaniem i di

łalnością środków masowego komunikowania (prasą, radiem i telewiz.

W społeczeństwie masowym wykształciły się stosunki publiczne, któr

składnikiem aktywnym stała się opinia publiczna. Systematycznie w

stała rola opinii publicznej w życiu politycznym.

W społeczeństwach industrialnych wykształcił się ustrój społeczno-gi

spodarczy określany mianem kapitalizmu. Z tego powodu nazywane

one społeczeństwami kapitalistycznymi. Panujące w nich stosunki et

nomiczne oparte są na kapitale. Pojęcie kapitału rozpowszechniło się p

wpływem analizy tych stosunków dokonanej przez K. Marksa w Ką

tale (druga połowa XIX wieku). Do akademickiej ekonomii wprowa

je W. Sombart w pracy Der modernę Kapitalismus (r. 1919).

Według większości ujęć występujących we współczesnej ekonomii, -

pitałem są nagromadzone zasoby pieniężne i dobra służące rozwoje:

produkcji. Powstanie kapitału wiąże się z wystąpieniem na rynku wolr

siły roboczej, sprzedawanej jako towar. Ukształtowała się ona w wynil

wprowadzenia wolności osobistej oraz pojawienia się w skali masow'

ludności pozbawionej własnych narzędzi pracy i środków do życia. Na

ważniejszym źródłem napływu do tej ludności było ubożejące i rugowi

ne z ziemi chłopstwo. Rekrutowała się ona także z pozostałych grup roi

padającego się społeczeństwa feudalnego - zubożałych rzemieślnika

i kupców, a niekiedy upadającej gospodarczo szlachty.

Ludność wolna osobiście, lecz pozbawiona narzędzi pracy i środk

utrzymania, zmuszona była do sprzedaży swej siły roboczej wtaścicii

kapitału. Na tym polega ekonomiczny przymus pracy. Kapitalizm

wiec ustrojem społeczno-gospodarczym opartym na łączeniu środ-

- produkcji, będących własnością kapitalistów, z siłą roboczą pracow-

ników najemnych pozbawionych tych środków.

W społeczeństwach kapitalistycznych wykrystalizowała się struktura,

której dominującymi segmentami są klasy społeczne. W ujęciu ogólnym

klasami społecznymi nazywane są grupy podstawowe w społeczeństwie.

W cią?u XIX i XX wieku pojęcie klas społecznych uzyskało duży ładu-

nek emocjonalny oraz bogatą sferę skojarzeń społecznych, ideologicznych

i politycznych, związanych z narodzinami i rozwojem społeczeństw ka-

pitalistycznych.

Klasy społeczne różnią się między sobą rolą i pozycją ekonomiczną

w społeczeństwie. Są grupami o charakterze ekonomicznym. Tak właśnie

identyfikowane są i charakteryzowane klasy w nowożytnej myśli społecz-

nej. Przykładem tego jest liberalna wizja społeczeństwa doby wolnokon-

kurencyjnego kapitalizmu, stworzona przez twórcę klasycznej angielskiej

ekonomii politycznej A. Smitha. U podstaw tej wizji znajdowała się kon-

cepcja homo oecoliomiciis, uznająca motywacją egoistyczną - dążenie do

maksymalizacji korzyści i minimalizacji strat - za uniwersalną cechę jed-

nostki ludzkiej. Te naturalne skłonności indywidualistyczne ludzi przy-

czyniają się do ogólnego dobra i samorzutnie wytwarzają pozytywny ład

społeczny. Potrzeby materialne jednostek skłaniają je do wymiany two-

rzącej podstawę organizacji społeczno-gospodarczej. Rynek jest regula-

torem tej wymiany, weryfikującym potrzebę i jakość działań ekonomicz-

nych ludzi. Podział pracy, będący koniecznym następstwem skłonności

ludzi do wymiany i handlu oraz sprowadzający powszechny dobrobyt,

Jest rezultatem żywiołowego i powolnego procesu41.

Podział pracy miał dla A. Smitha raczej techniczno-organizacyjne niż

społeczne znaczenie. Smith nie traktował go jako pierwotnego kryterium

podziału społeczeństwa na klasy. Dopiero analiza źródeł dochodów po-

szczególnych grup umożliwiła mu rekonstrukcję klasowej struktury spo-

łeczeństwa kapitalistycznego. Jakkolwiek zauważa, że każdy swój dochód

czerpie ze źródła, które jest jego własnością i identyfikuje związki mię-

"zy nimi: płacy z pracą, zysku z kapitałem, renty z ziemią - to swoją te-

orle genezy i charakteru podziału społecznego konsekwentnie ukierunko-

A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Warszawa 1954,

t- l, s. 20-30.

.54.

Pod koniec XVIII stulecia pojęcie klas społecznych upowszechnia si

w porewolucyjnej Francji. W sposób systematyczny posługiwał się nir

F. N. Babeuf, przedstawiając społeczeństwo francuskie w kategoriach an

tagonizmu klasowego, przejawiającego się w walce pracującego ludu

zwłaszcza proletariatu, z bogatą burżuazją. Z kolei C. H. Saint-Simo:

w swojej koncepcji struktury społecznej wyróżnia i przeciwstawia klas

przemysłową i klasę pracujących, związane z cywilizacją industrialni

klasom próżniaczym, korzystającym z resztek przywilejów stanowych4

Pojęcie klasy społecznej rozpowszechniło się w XIX wieku w teoriac

struktury społecznej, manifestacjach ideologicznych i programach p(

litycznych. Wielką rolę w tym zakresie odegrał ruch robotniczy. I

smithowskiej koncepcji klas jako grup o charakterze ekonomicznym nawi

zywał K. Marks. Marksistowska teoria uwzględnia zespół trzech kryterió

ekonomicznych klas: stosunek do środków produkcji, źródła i rozmia

dochodów, miejsce i rola w społecznej organizacji pracy. Struktura kli

sowa jest więc układem trzech rodzajów stosunków: stosunków własn<

ściowych, stosunków dystrybucji i stosunków społecznego podziału prac

W. Lenin w artykule Wielka inicjatywa klasami nazywa wielkie gn

py ludzi różniące się między sobą stosunkiem do środków produkcji (prz<

ważnie usankcjonowanym przez prawo), sposobem otrzymywania i ro

miarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają, o:

miejscem w historycznie określonym systemie produkcji i rolą w S]

tecznej organizacji pracy. W drugim członie definicji W. Lenin podk

ślą, że klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszc;

sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w systemie ;

spodarki społecznej.

Marksizm posługuje się dychotomicznym modelem struktury klasowe

Specyficzny dla marksizmu sposób ujmowania klas polega na skrzyżc

waniu trzech podziałów dychotomicznych: klasy posiadające - klasy ni

posiadające, klasy nie pracujące - ktasy pracujące, klasy korzystając

z pracy najemnej - klasy nie korzystające z pracy najemnej. W wynik

potrójnego podziału dychotomicznego uzyskuje się charakterystykę kli

47 Na przełomie XIX i XX wieku klasie próżniaczej poświęcił swoje zainteresowań

badawcze T. Veblen. Zaliczał do niej warstwy nieprodukcyjne - postfeudalne i wieli

oligarchię finansowe; - przejawiające skłonność do ostentacyjnego próżnowani

podkreślającego dominującą pozycję gospodarczą i społeczną. Zob.: T. Veblen, Teor,

klasy próiniaczej, Warszawa 1971, s. 3-4.

-5S-

yeciwstawnych, zajmujących biegunową pozycję w strukturze klasowej.

Kapitalista posiada środki produkcji, nie pracuje i korzysta z pracy najem-

nej Robotnik nie posiada środków produkcji, pracuje i nie korzysta z pra-

cy najemnej. Jest on wprawdzie wolny osobiście, ale zależny ekonomicz-

nie od kapitalisty. Brak własnych środków produkcji zmusza go do podjęcia

nracy najemnej u kapitalisty w celu zdobycia niezbędnych środków do

życia.

Według K. Marksa, istota kapitalistycznego wyzysku polega na przy-

właszczaniu przez kapitalistę części wartości wytworzonej w procesie pro-

dukcji. Robotnik otrzymuje w formie płacy ekwiwalent wartości swojej

siły roboczej; wytwarza jednak wartość większą niż ta, jaką reprezentu-

je jego płaca. Nadwyżka ta, zwana wartością dodatkową, jest przywła-

szczana przez kapitalistę. W społeczeństwie kapitalistycznym występuje

zatem obiektywna sprzeczność interesów dwu klas podstawowych - ka-

pitalistów i robotników. Stosunki podziału wartości wytworzonej między

kapitalistę - w formie zysku i robotnika - w formie płacy nacechowane

są sprzecznościami strukturalnymi - powiększenie jednej części może się

dokonywać jedynie przez zmniejszenie drugiej. W konsekwencji sprzecz-

ności te prowadzą do walki klas, którą K. Marks określał jako walkę mię-

dzy kapitałem i pracą.

S. Ossowski zwraca uwagę, że dychotomiczną wizję społeczeństwa

klasowego tworzył Marks-rewolucjonista, z którego pola widzenia nig-

dy właściwie nie znikał obraz odwiecznego przeciwstawienia klas uci-

skających i klas uciskanych48. Natomiast Marks - socjolog w analizach

struktury współczesnych mu społeczeństw musiał naruszyć ostrość prze-

ciwstawienia klas biegunowych, wprowadzając klasę pośrednią, znajdu-

jącą się między kapitalistami i robotnikami, nazywaną drobnomieszczań-

stwem. Wyróżnia w niej w sposób funkcjonalny dwie warstwy. Pierwsza

obejmuje tych, którzy pracują we własnym warsztacie i nie korzystają

z pracy najemnej, a druga - tych, którzy pracują we własnym warszta-

Gie i korzystają z pracy najemnej.

Ważnym i niejednorodnym składnikiem struktury społeczeństw kapi-

talistycznych jest wielosegmentowa grupa pracowników umysłowych.

Tworzy ona warstwę, a nie klasę, gdyż jej pozycja ekonomiczna i spo-

łeczna nie jest związana ze sferą produkcji, lecz z funkcjonowaniem

S. Ossowski, O strukturze społecznej, jw., s. 183 i 184.

J9-

nadbudowy i umysłowym charakterem pracy49. W skład warstwy praco\

ników umysłowych wchodzą między innymi urzędnicy, prawnicy, nai

czyciele, pracownicy nauki, lekarze, literaci, artyści, intelektualiści, prze

stawiciele wolnych zawodów, dziennikarze, wydawcy, duchowni, oficerów

wojska i policji.

Dychotomiczny obraz struktury klasowej - oparty na przeciwstawi

niu klasy kapitalistów, będących właścicielami środków produkcji kła;

pracowników najemnych, rozporządzających jedynie własną siłą roboc

- jest we współczesnej socjologii modyfikowany w wyniku skrzyżow

nią ze sobą kilku biegunowych podziałów. Szczególnie doniosłe kons

kwencje teoretyczne i praktyczne ma wyodrębnienie na tej podstawie sz

rokiej klasy pracowników najemnych nazywanych nową klasą średnią'

Obejmuje ona pracowników najemnych mających atrybuty typowe c

dysponentów środków produkcji, kierujących pracą ludzi obsługujący

te środki51. Do nowej klasy średniej zaliczani są w większości praco'

nicy umysłowi i kadry kierownicze średniego i niskiego szczebla or

pracownicy fizyczni sprawujący funkcje nadzoru, tj. majstrowie i bry§

dziści. Klasa średnia tworzy zbiorowość wewnętrznie zróżnicowaną, zł

żoną z odrębnych grup zawodowych, między którymi utrzymuje się iż

lacja. Jej członkowie roszczą sobie prawo do wyższego prestiżu i

robotnicy. Drugi segment pracowników najemnych, obejmujący w wie

szóści robotników oraz urzędników wykonujących rutynowe czynno'

biurowe, nie jest zaliczany do klas średniej52.

Pojęciem klas społecznych opartym na kryteriach ekonomicznych T

sługiwał się M. Weber53. Wyróżniał on w społeczeństwie ład ekonomie

ny i ład społeczny. Ład ekonomiczny ujmował jako sposób rozdziału 01

użycia dóbr i świadczeń ekonomicznych. Podmiotami ładu ekonomie

49 O. Lange, Ekonomia polityczna, t. I - II, Warszawa 1978, s. 49. '

50 O nowej klasie średniej mówi się w odróżnieniu od starej klasy średniej, którą tw(

właściciele drobnych przedsiębiorstw, rzemieślnicy, właściciele sklepów, zakląć

usługowych oraz osoby wykonujące wolne zawody. Zob.: C. W. Mills, Białe kołnierz

Amerykańskie klasy średnie. Warszawa 1965; H, Domański, Społeczeństwa kl

średniej. Warszawa 1994.

51 H. Domański, Klasy społeczne, grupy zawodowe, organizacje gospodarcze. Strukt

społeczna w krajach rozwiniętego kapitalizmu. Warszawa 1991, s. 35.

M. Weber Cl

teorii so •', y' ^"Y. partie - podział władzy w obrębie wspólnoty, w: Elemt

wsiowych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975, s. 415-428. !

i<Ł

ggo są klasy. Podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji

i nabywania dóbr. O klasie można mówić wówczas, gdy pewnej liczbie

osób wspólne są czynniki wyznaczające ich szansę życiowe. Czynniki te

dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu - posiadania dóbr i docho-

du w warunkach rynku towarów lub pracy. Posiadanie lub nieposiadanie

dóbr i dochodu są podstawowymi kategoriami położenia klasowego. We-

dług M. Webera struktura klasowa jest układem nierówności i dystan-

sów, kształtujących się na bazie posiadania środków produkcji, kapitału

finansowego i specjalistycznych kwalifikacji zawodowych.

Ład społeczny natomiast jest sposobem, w jaki w danej zbiorowości

rozdziela się godność społeczną między typowe grupy w niej uczestni-

czące. Podmiotami ładu społecznego są wspólnoty nazywane przez M.

Webera stanami. Przez położenie stanowe rozumiał on społeczno-kultu-

rowe czynniki wyznaczające szansę życiowe. Czynniki te obejmują po-

zytywną lub negatywną ocenę godności społecznej określonych grup spo-

łecznych. Posiadanie lub nieposiadanie godności są podstawowymi

kategoriami położenia stanowego.

Przedstawione w ogólnym zarysie różne koncepcje klas społecznych

opierają się na wspólnych założeniach teoretycznych. Po pierwsze, klasy

jako podstawowe grupy w strukturze społecznej są następstwem podzia-

łów ekonomicznych społeczeństwa: własności, pracy i dóbr; klasy są więc

grupami o charakterze ekonomicznym. Po drugie, podział klasowy doty-

czy pozycji społecznych związanych z systemem przywilejów lub upo-

śledzeń nie wyznaczonych przez kryteria biologiczne. Po trzecie, przy-

należność do klasy społecznej ma względnie trwały charakter. Po czwarte,

położenie klasowe jest źródłem wspólnoty interesów klasowych. Po pią-

te, przeciwstawne położenie klas biegunowych jest źródłem konfliktów

między nimi.

Teorie klasowej struktury społecznej obok pojęcia klasy posługują się

także pojęciem warstwy społecznej. Pojęcie to stosowane jest w rozwi-

niętych opisach struktury społecznej. Można wyodrębnić dwa zasadnicze

znaczenia terminu warstwa społeczna. W pierwszym odnosi się ono do

grup pośrednich, pozostających poza lub pośrodku dychotomicznego

podziału społeczeństwa na klasy. Warstwy nie są zatem wyróżniane na

podstawie jakiejś antagonistycznej zależności z inną grupą. Występują

°ne obok klas i wyodrębniane są za pomocą takich kryteriów, jak różne

cechy położenia społecznego, charakter pracy, poziom wykształcenia.

Warstwa zatem jest grupą międzyklasową. W tej perspektywie inteligen-

-6Ł

cja jest ujmowana jiko warstwa społeczna, obejmująca różne kategorie

pracowników umysłowych. W drugim znaczeniu warstwą nazywa się

część klasy, czyli grupę wewnątrzklasową. Stosowane są różne kryteria

wyróżniania tego rodzaju warstw. Mogą je stanowić: dziedziny działal-

ności gospodarczej (zatrudnieni w rolnictwie, przemyśle i usługach), roz-

miary własności (wisłka, średnia i drobna burżuazja), poziom kwalifika*

cji (robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani).

$. Społeczeństwo postindustrialne

Społeczeństwo postindustrialne określane bywa niekiedy J^0 społe-

czeństwo postkapitalistyczne lub społeczeństwo postekonomu?21"^ (nazwy

stosowane przez R. Dahrendorfa), społeczeństwo superdojr^® (termin

używany przez W. W. Rostowa), a także technotronicznie (.termin pro-

ponowany przez Z. Brzezińskiego). Najwybitniejszym teoretyk"1 spo-

teczeństwa postindustrialnego jest D. Beli, który stworzył ^w12!? społe-

czeństwa przyszłości opartą na analizie głównych tend^"^1 zmian

zachodzących w USA i krajach Europy Zachodniej54. Autcpr podkreśla

fakt, iż społeczeństwo postindustrialne nie zastępuje społeczeństwa indu-

strialnego, ani nawet rolniczego. Żywność pozostaje podsta"^ każdego

społeczeństwa, natomiast rozwój przemysłu umożliwia zmni-®)82®"^ za"

trudnienia w rolnictwie i wzrost jego wydajności. Społeczeństwo postindu-

strialne uzyskuje nowy wymiar, obejmujący zarządzanie dar^Y""11 * imor-

macją jako niezbędnymi usługami w skomplikowanym społe^^^wie-- •

Postindustrialny ład społeczny jest odmienny od ładu roli'11^^0 ] ln"

dustrialnego. Rosnące wyniki pracy postindustrialnej powodiW' ze ludzie

żyją coraz bardziej poza przyrodą i coraz mniej Stykają się z maszyna-

mi i rzeczami, kontaktując się jedynie ze sobą. Celem społec?2^"^'1 P°"

stindustrialnego jest gra miedzy osobami. Wyraża się to w koncentracji

na usługach - zwłaszcza profesjonalnych i technicznych. ,-,Organizacja

zespołów badawczych, stosunki między lekarzem i pacjent-®"1' nauczy-

cielem i uczniem, urzędnikiem i petentem, jednym słowem świat, które-

go wyznacznikami są wiedza naukowa, wyższe wykształcę""10 "P-' 'wy"

maga raczej współpracy i wzajemności niż koordynacji \ merarchu.

Społeczeństwo postindustrialne jest zatem również społecz^"81^1" ^°~

munalnym, w którym podstawowa komórka to raczej zorgan^t^^8 ^'P0'

ieczność, a nie jednostka ludzka; decyzje natomiast podejm^^^0 s^ ra"

czej w drodze negocjacji między prywatnymi organizacjami oraz rządem,

a nie wymuszane przez rynek"56.

Podstawową instytucją społeczeństwa postindustrialnego J®5^ unlwer"

^tet, gdzie tworzona jest i weryfikowana empirycznie wiedza teoretyczna.

^4 O. Beli, The Coming of Post-1 ndustrial Society, Mew York 1973.

D. Beli, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu. Warszawa 1994, s. 233*-

Ibid., s. 184.

biurowych i analitycznycch w domu. Następować będzie eliminacja b

nych technologii, degraduujących środowisko naturalne. Rozwijać się będ

natomiast przemysł elektroniczny, informatyczny i telekomunikacyjny.

Trzecia fala spowoduje zanik etosu przemysłowego. Pojawi się nat<

miast etos domowy. Gospodarstwo domowe odzyska dawne znaczeń

oświatowo-wychowawczze i gospodarcze, stając się najwyższą formą ski

pienia i samoidentyfikaccji. W sferze społeczno-kulturowej nastąpi ind

widualizacja środków kcomunikacji. Proces ten obejmie rozwój telewia

kablowej, sieci prywatniych rozgłośni, niskonakładowej prasy lokalna

sieci komputerowych, m"onitorów domowych itp.

Nowa cywilizacja przzymiesie zmianę stosunku człowieka do przyrody?

Będzie ona traktowana jjako integralna część systemu społecznego. Prze-

niesienie wielu prac do domu odciąży środowisko przyrodnicze, zmniej-

szy zużycie energii i zorientuje energetykę na źródła odnawialne.

\ Istotne zmiany nastą^piB w życiu politycznym. Zmniejszy się przede

wszystkim rola państwa.^ a wzrośnie samorządów lokalnych i ruchów od-

dolnych. Spowoduje to ożywienie mikrostruktur społecznych - społecz-

ności sąsiedzkich i kręgów zawodowych. Wzrośnie też partycypacja po-

lityczna na najniższych szczeblach zarządzania. Zmniejszą się zależności

hierarchiczne, a wzrośnie więzi poziome.

Szybkie tempo i glob>alny zasięg zmian cywilizacyjnych prowadzących

do powstania spoleczeń^wa postindustrialnego wymagają odpowiednica

mechanizmów ich adaptacji. Większość teoretyków podkreśla, że najbara

dziej podatne na te zn^iany są osoby należące do młodego pokolenia?

Odbiciem czasu, w któfy"1 żyjemy jest typ kultury nastawianej na przy

szłość, w której dorósł:! uczą się innowacji technologicznych i kulturo

wych wolniej od swoich dzieci. „Teraz wchodzimy w okres nie znan<

dotąd w historii, w który"'1 młodzi zyskują sobie unikalny autorytet w swyn|»

prefiguratywnym zrozun^niu nie znanej jeszcze nikomu przyszłości"62^

Przyspieszenie i kulminacja zmian, w ciągu życia jednego pokolenia

powodują, że dorośli przypominają emigrantów żyjących w obcym kra-

ju, nie zorientowanych jeszcze, jakie zadania stawiają przed nimi now<

warunki. Młodzież jednakże ma największy potencjał przystosowania si^

do zmian. Zachowuje się jak pierwsze pokolenie ludzi, którzy urodzili

62 M. Mead Kultura i tozMwioA?. Studium dystansu mifdzypokoleniowego, WarszawjB

1978,s. 25. —

się w nowym kraju. M. Mead uważa, że znaleźliśmy się w momencie,

od którego zacznie się rozwijać nowy rodzaj kultury. Nazywa ją kulturą

prefiguratywną, ponieważ w nowej kulturze dzieci, a nie ich rodzice czy

dziadkowie, reprezentować będą to, co nastąpi63. Zbudowanie kultury pre-

figuratywnej, w której przeszłość odgrywać raczej będzie rolę narzędzia,

a nie środka przymusu, wymaga zmiany lokalizacji przyszłości. Musi ona

być umiejscowiona w istniejącej już rzeczywistości i otoczona troską

wszystkich żyjących w niej generacji.

Ibid., s. 134-135.

III. Zmiany struktury społeczeństwa

polskiego w warunkach

transformacji ustrojowej

Najbliższe lata będą okresem, w którym wykrystalizuje się nowe obL ,

cze struktury społecznej w wyniku dokonujących się zmian systemowych.

Obecnie nie istnieje ono ani w postaci modelowej jako zaprogramowana

w podstawowych elementach norma czy wzorzec ustrojowy stosunków

społecznych, ani w formie jasno zarysowanej prognozy trendów rozwo-

jowych tych stosunków z etapami i tempem ich przebudowy, ani w kształ-

cie doktrynalnym, ani też w sferze wykrystalizowanych wyobrażeń na te-

mat ładu społecznego. Wypowiedzi na ten temat odwołują się ogólnie do

frazeologii demokratycznej i liberalnej. W rozważaniach nad pożądanym

modelem społeczeństwa socjologowie odwołują się często do wzorów sto-

sunków społecznych typu kapitalistycznego. Jednakże problemem dok-

trynalnym i praktycznym jest wybór określonego wzoru czy wzorów tych

stosunków.

W następstwie takiego podejścia narzuca się pytanie, z pozoru tylko

historyczne, a mianowicie - do jakiego okresu rozwoju kapitalizmu po-

winniśmy sięgać w celu znalezienia możliwych do zastosowania rozwią-

zań ustrojowych? Myślenie elit politycznych i społeczeństwa masowego .

jest w tym względzie tożsame. Najlepiej naśladować najwyżej rozwinię-

te, wolne i żyjące w dobrobycie społeczeństwa kapitalistyczne (np. kra-

je należące do Unii Europejskiej, USA czy Japonię). Taka filozofia trans-

formacji jest, niestety, nierealna i grozi frustracjami społecznymi.

Formułowane są więc - w formie rad płynących z reguły z zewnątrz -

wskazania, mówiące o tym, że powinniśmy naśladować kraje z okresu,

kiedy dokonywały one u siebie transformacji, znajdując się wówczas

w warunkach podobnych do tych, w jakich obecnie znajduje się Polska, •

(np. Hiszpania po odejściu generała Franco czy Grecja po obaleniu dyk-:

tatury pułkowników). Inni wymieniają dobry do naśladowania przykład

krajów azjatyckich, które dokonały „skoku modernizacyjnego", tzw. ma-i

łe tygrysy typu Korea Południowa, Hongkong czy Tajwan. Nierealne

JŁ

byłoby powtarzanie doświadczeń kapitalizmu dziewiętnastowiecznego,

opartego na pierwotnej akumulacji kapitału i brutalnym wyzysku siły ro-

boczej.

Z doktrynalnego punktu widzenia przedmiotem wyboru są różne mo-

dele ustrojowe kapitalizmu: na jednym biegunie model socjaldemokra-

tyczny z rozwiniętymi funkcjami socjalnymi państwa i na drugim - mo-

del liberalny (neokonserwatywny) z ograniczonymi do minimum funkcjami

socjalnymi państwa. W nurcie uniwersalizmu, w którym mieści się spo-

łeczna doktryna Kościoła katolickiego, artykułowany jest model ustroju

będącego syntezą kapitalizmu i socjalizmu - ale ani jednym, ani drugim.

Problematyka transformacji ustrojowych ma rangę historiozoficzną, do-

tyczy bowiem globalnych zmian społeczeństwa jako całości opisywanych

w ramach ogólnej teorii rozwoju społecznego. Wymaga jednak postawie-

nia bardziej szczegółowych hipotez i ich empirycznej operacjonalizacji.

Wyodrębniają się tu dwa pola analizy. Pierwszy obejmuje wpływ strate-

giczny reform politycznych na zmianę stosunków społecznych, zwłaszcza

następstwa pluralizmu politycznego, demokratycznych mechanizmów wy-

łaniania i funkcjonowania władzy oraz praw i wolności obywatelskiej,

osobistej i politycznej. Drugie pole dotyczy wpływu strategicznych re-

form gospodarczych - wolnego rynku, prywatyzacji własności oraz nie-

ograniczonej indywidualnej inicjatywy i przedsiębiorczości - na przeo-

brażenia struktury społecznej.

Reformy polityczne i gospodarcze zachodzą jednak w innej skali cza-

sowej. Nowe instytucje polityczne można ustanowić szybciej, choć mu-

szą się one uwiarygodnić, zyskać akceptację, utrwalić w kulturze poli-

tycznej. Nowe mechanizmy gospodarcze wprowadza się latami. Ich pierwszy

sprawdzian jest bardzo trudny. Przekształcanie źle działającej gospodar-

ki planowej w rozwijającą się gospodarkę rynkową nie jest grą o natych-

miastowej sumie dodatniej. Zanim się polepszy - będzie gorzej. Zmniej-

szać się będą strefy bezpieczeństwa socjalnego, rozszerzać obszary ryzyka

w dziedzinie zatrudnienia, ubezpieczeń społecznych, służby zdrowia

i oświaty. Społeczeństwo znajdzie się w „gospodarczej dolinie łez"'. Pro-

cesy reformatorskie wymagają, aby społeczeństwo zaakceptowało i po-

parło rozwiązania, z powodu których żyje mu się trudniej. Sytuacja wy-

musza swoisty wyścig z czasem. Wprowadzanie procedur demokratycznych

R. Dahrendorf, Drogi do wolności, „Res Publica" 1990, nr 7/8, s. 23-24.

wyprzedza pojawienie się efektów reformy gospodarczej, a więc możli-

wości sprawdzenia, czy coś polepszyło się naprawdę. W przeciwnym wy-

padku narasta rozczarowanie do reform i niebezpieczeństwo ich odrzucenia.

Zależności między różnymi rodzajami wolności - obywatelskiej, oso-

bistej, ekonomicznej i politycznej - nie są wcale tak oczywiste i jedno-

znaczne, jakby się to na pozór wydawało. Wolne i żyjące w dobrobycie

społeczeństwa to rzadkie zjawiska. Ale wszystkie społeczeństwa osiąga-

jące dobrobyt większość działań gospodarczych opierają na prywatnym,

wolnym rynku2. Nie wszystkie społeczeństwa oparte na prywatnym, wol-|

nym rynku zaznały obywatelskiej, osobistej i politycznej wolności (np.|

USA przed wojną secesyjną, Chile Pinocheta). Wolność polityczna niej

jest konieczna i wystarczająca dla wolności ekonomicznej, obywatelskiej

i osobistej (np. dynamicznie rozwijający się gospodarczo Hongkong nie;

ma wolności politycznej, w Indii jest wolność polityczna, nie ma ekono- !

micznej, ograniczona jest wolność obywatelska i wolność osobista). Wol-

ność polityczna prowadzi często do ograniczenia i zniszczenia wolności

ekonomicznej oraz likwidacji samej siebie.

Dokonująca się transformacja ustrojowa obejmuje przekształcenia

w strukturze społecznej. Procesy rozpadu starej struktury społecznej au-

torytarnego społeczeństwa realnego socjalizmu, składającego się z róż-

nych odłamów „ludu pracującego", prowadzą do zmiany pozycji i roli

tradycyjnych klas i warstw - przede wszystkim „ideologizowanej" klasy

robotników, klasy chłopskiej i warstwy inteligencji. Ten trójdzielny sche-

mat struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa, obejmujący „strate-

giczne grupy ustrojowe", traci na znaczeniu. Baza ustroju opartego na

własności państwowej i egalitaryzmie społecznym ulega stopniowej ero-

zji. Zaczęły kształtować się nowe struktury społeczne i układy interesów.

Tak właśnie postrzegają źródła transformacji ustrojowych w Polsce so-

cjologowie. Procesy rozpadu starej struktury wyrażają się, ich zdaniem,

w zaniku starych i powstawaniu nowych grup strategicznych w społe-

czeństwie polskim. Część socjologów - w zgodzie z obiegowymi opinia-

mi - uznaje, że w rewolucji lata 1980 roku uczestniczyli zbuntowani ro-

botnicy i inteligencja. Pierwsi wysuwali hasła rewindykacyjne, drudzy

domagali się likwidacji gorsetu ograniczającego ich „interesy inteligenc-

kie" - swobody polityczne, wolność słowa, rolę opinii publicznej w ży-

ciu politycznym, prawo do informacji itp. Według innych natomiast, za-

miast mówić o buncie klasy robotniczej w sojuszu z inteligencją, bar-

dziej oczywiste wydaje się potraktowanie tych zbuntowanych jako nową

klasę średnią, znajdującą się w tym samym obiektywnie położeniu kla-

sowym i mającym subiektywne poczucie wspólnoty interesów. A to cał-

kiem wystarcza, żeby mówić o „klasie dla siebie". Poza obrębem zbun-

towanych była większość wsi, robotnicy niewykwalifikowani i urzędnicy.

„Jednoczący się w »Solidamość« to były dla mnie - stwierdza J. Kar-

czewski - klasy średnie socjalizmu - wykwalifikowani pracownicy umy-

słowi i fizyczni, których interes ekonomiczny był w konflikcie z gospo-

darką państwa nie dopuszczającego zarazem do realizacji kwalifikacji

posiadanych i wartości uznawanych"3.

W strukturze społecznej współczesnej Posiki mieszczą się obecnie sta-

re klasy ukształtowane w poprzednim ustroju, nadal liczne i nieprzysto-

sowane do zmieniających się warunków, a także nowe - o zarysowują-

cym się dopiero obliczu społecznym. Do pierwszej grupy należy zaliczyć

klasę robotniczą, zwłaszcza jej odłam wielkoprzemysłowy, która jest

związana z sektorem państwowym. Przechodzenie do gospodarki rynko-

wej pozbawia ją uprzywilejowanej pozycji i bezpieczeństwa socjalnego.

Prywatyzacja własności i restrukturyzacja przemysłu powoduje upadek

branż, firm, zwalnianie grupowe z pracy, bezrobocie, konieczność zmia-

ny kwalifikacji w skali masowej.

Starym segmentem w obecnej strukturze jest klasa chtopska - nadal

zbyt liczna i mało wydajna. Urynkowienie gospodarki ujawnia nieefek-

tywność i niekonkurencyjność rozdrobnionego i zacofanego rolnictwa pol-

skiego. W tej sytuacji małe, niskotowarowe gospodarstwa będą upadały.

Miasto i przemysł nie będą jednak w stanie wchłonąć nadwyżek siły ro-

boczej.

Wśród inteligencji, określanej dotąd pojęciem warstwy, zachodzą in-

tensywne procesy różnicowania się i podziału na grupy społeczno-zawo-

dowe. Zarysowuje się wiele płaszczyzn jej podziału. Znaczenie strate-

giczne ma podział na pracowników najemnych, zatrudnionych w sektorze

państwowym, głównie w sferze budżetowej, ulegających pauperyzacji,

oraz na pracujących w sektorze prywatnym, przede wszystkim w sferze

biznesu, uzyskujących znacznie wyższe dochody.

2 M. Friedman, Cztery kroki do wolności, „Res Publica" 1990, nr 10.

~7Q

3 J. Kurczewski, Nasze nowe klasy średnie, „Przegląd Polityczny" 1993, numer specjalny,

s. 82.

<y^;t średnia jest nowym krystalizującym się segmentem struktury

tg^iiej. Obejmuje ona właścicieli prywatnych firm, biznesmenów, me-

^żeró^' helowców. W obrębie szeroko rozumianej klasy średniej ist-

• ie ta^2® ^ ^g"1®"1 inteligencki, obejmujący wysoko wykwalifikowa-

^ ^ pyskujących duże dochody profesjonalistów (ekspertów, doradców,

• lonii^0^' przedstawicieli wolnych zawodów (prawników, lekarzy,

. pMi^y)' a ^^ twórców kultury i nauki.

- Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953.

- Bauman Zygmunt, Etyka ponowoczesna, Warsz^

- Baszkiewicz Jan, Myśl polityczna wieków sred^\

- Becker Howard, Barnes Harry E„ Rozwój myśli s^\\^

do socjologii. Warszawa 1964. \\d • ^

- Beli Daniel, Kulturowe sprzeczności kapitalizn^ y ^fi, ' „

- Beli Daniel, The Coming of Post-Industrial Sc^Y ' ^ec , warszawa 1^.

- Bieżuńska-Malowist Izabela. Matowist Maria^^^^ ^2^ od ^dz^owej

i0»-7. ^\, 'W^,,

-^^n ^ \^oc(^ ^^szawa 1994,

•"•--i ,.

- Biezuńska-Matowibi ^>..^-—.

1987 ^ ^s' '^.M,

^ '^ocf ^Yarszawa 1TO4

- Bluszkowski Jan, Struktura społeczna d. ^ ^, w.

i Wychowanie" 1994, nr l. ^^\ani ^ '' ^ Y"A 1^ >.

- Borucki AndrzeJ, Inteligencja.polska przed tran^ \^ rolnictwo, \V^^awa

i Społeczeństwo" 1994, nr l. \ %

-Chalasiński Józef, Przeszłość i przyszłość i^\^ ^'zej polski' ^sk0

1958. \ ^(^ . ' „

- Dahrendorf Raił, Drogi do wolności, „Res ^\^ ^ ^temo^^^ltura

Dahrendorf Raif, Teoria konfliktu w spot'^ 'te/i .....

- E^enty teorn socjologicznych, wyb. W. D^ ^ PO^, ^awa

-Davis Kingsley, Moore Wiłbert, O mei:tó,-x^\ ^ ,

Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. D;Y \J^ 1990- nr 7/8'

- Domański Henryk, Sekcja rynku pracy\.^ ^Tin''Tar^<975:

iQ»7 \ \\ ^sa '' 'l J

- Domański Henryk, Zadowolony niewolnik. ^ Y^Y^^; "^'^^

mężczyznami i kobietami w Polsce, Warsz.^ ^ " 'ln- wa^ , 1^

-Domański Henryk, Sawiński Zbigmew, ^ ^ra spotec^,^^

społecznej, „Studia Socjologiczne" 1992, ^\ So .... ..dzv

- Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Wz^ ^ ^ ^^cia^ ^ Y

Wrodaw 1991, \ nr ^^c", i iftury

^"^,4 ^ płaszczyzn ^^ •)

^or)'. "-

-57 '* ^4^ .^.

Klasa średnia jest nowym krystalizującym się segmentem struktury

społecznej. Obejmuje ona właścicieli prywatnych firm, biznesmenów, me-

nedżerów, handlowców. W obrębie szeroko rozumianej klasy średniej ist-

nieje także jej segment inteligencki, obejmujący wysoko wykwalifikowa-

nych i uzyskujących duże dochody profesjonalistów (ekspertów, doradców,

ekonomistów), przedstawicieli wolnych zawodów (prawników, lekarzy,

dziennikarzy), a także twórców kultury i nauki.

Bibliografia

- Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953.

- Bauman Zygmunt, Etyka ponowoczesna. Warszawa 1996.

- Baszkiewicz Jan, Myśl polityczna wieków średnich. Warszawa 1970.

- Becker Howard, Barnes Harry E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej

do socjologii. Warszawa 1964.

- Beli Daniel, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu. Warszawa 1994.

- Beli Daniel, Tfie Coming of Post-Industrial Society, New York 1973.

- Bieżuńska-Małowist Izabela, Małowist Marian, Niewolnictwo, Warszawa

1987.

- Błuszkowski Jan, Struktura społeczna dzisiejszej Polski, „Wojsko

i Wychowanie" 1994, nr l. '

- Borucki Andrzej, Inteligencja.polska przed transformacją systemową, „Kultura

i Społeczeństwo" 1994, nr l.

- Chałasiński Józef, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa

1958.

- Dahrendorf Raif, Drogi do wolności, „Res Publica" 1990, nr 7/8.

- Dahrendorf Raif, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w:

Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975.

- Davis Kingsley, Moore Wiłbert, O niektórych zasadach uwarstwienia, w:

Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczyński i in., Warszawa 1975.

- Domański Henryk, Segmentacja rynku pracy a struktura społeczna, Wrocław

1987.

- Domański Henryk, Zadowolony niewolnik. Studium o nierównościach między

mężczyznami i kobietami w Polsce, Warszawa 1992.

- Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Koherencja płaszczyzn struktury

społecznej, „Studia Socjologiczne" 1992, nr 3-4.

- Domański Henryk, Sawiński Zbigniew, Wzory prestiżu a struktura społeczna,

Wrocław 1991.

- Durkheim Emil, Zasady metody socjologicznej. Warszawa 1968. "t

- Elementy teorii socjologicznych, wyb. W Dreczyński i in., Warszawa 1975»|

- Elity polityczne w Polsce, red. K. Pałecki, Warszawa 1992.

- Firth Raymond, Społeczności ludzkie. Warszawa 1965.

- Friedman Milton, Cztery kroki do wolności, „Res Publica" 1990, nr 10. |

- Giddens Anthony, The Ciass Structure ofAdvanced Societies, London 1978.1

- Gołębiowski Bronisław, Biografie społeczne i kultura polskich górników],

w świetle ich pamiętników, w: Pamiętniki górników. Katowice 1973. |

- Guriewicz Aron, Kategorie kultury średniowiecznej. Warszawa 1976.

- Hamilton Malcom, Hirszowicz Maria, Klasy i nierówności społeczna

w perspektywie'porównawczej. Warszawa 1995. j

- Homo politicus. Wstęp do nauki o polityce, red. S. Filipowicz, Warszawa

1993.

- Huizinga Johan, Jesień Średniowiecza, Warszawa 1992.

- Jarosz Maria, Nierówności społeczne. Warszawa 1984.

- Klasyfikacja zawodów i specjalności. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

Warszawa 1983.

- Kształt struktury społecznej, red. W. Wesołowski, Wrocław 1978.

- Kurczewski Jacek, Co to jest nowa klasa średnia w Polsce^! „Więź" 1989,

nr 2.

- Kurczewski Jacek, Nasze klasy średnie, „Przegląd Polityczny" 1993, numer

specjalny.

— Kwaśniewicz Władysław, Inteligencja: uwagi o jej teoretycznym statusie,

„Kultura i Społeczeństwo" 1994, nr l. |

— Lange Oskar, Ekonomia polityczna, t. 1-2, Warszawa 1978. '^

— Levy-Bruhl Lucien, Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych,

Warszawa 1992.

— Levi-Strauss Cłaude, Myśl nieoswojona. Warszawa 1969.

— Lipset Seymour M., Benedix Reinhard, Ruchliwość społeczna w społeczeństwie

przemysłowym. Warszawa 1964.

— Ładosz Jarosław, Klasa a zawód. Warszawa 1981.

— Maed Margaret, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego,

Warszawa 1978.

— Merton Robert K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa

1982.

- Mikroelektronika i społeczeństwo. Na dobre czy na ztel Raport dla Klubu

Rzymskiego, Warszawa 1987.

- Mills C. Wright, Białe kołnierzyki. Amerykańskie klasy średnie. Warszawa

1965.

- Mills C. Wright, Elita władzy. Warszawa 1961.

- Murdock George P., Social Structure, New York 1965.

- Ossowski Stanisław, O strukturze społecznej. Warszawa 1986.

- Ossowski Stanisław, Struktura klasowa w społecznej świadomości. Łódź

1957.

- Parsons Talcott, Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa, w: Elementy

teorii socjologicznych, jw.

- Parsons Talcott, Szkice z teorii socjologicznej. Warszawa 1972.

- Parsons Talcott, Struktura społeczna a osobowość. Warszawa 1969.

- Perelman Chaim, O sprawiedliwości. Warszawa 1959.

- Platon, Państwo 1.1-2, przeł. W. Witwicki, Warszawa 1958.

- Pohowski Michał, Ruchliwość społeczna a nierówności społeczne, „Kultura

i Społeczeństwo" 1983, nr 4.

- Popper Kari R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa 1993.

- Remer Tadeusz, Niektóre aspekty psychologiczne struktury i ruchliwości

społecznej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980.

- Rybicki Paweł, Arystoteles. Początki i podstawy nauki o społeczeństwie,

Wroclaw-Warszawa-Kraków 1963.

- Rybicki Paweł, Problemy ontologiczne w socjologii, „Studia Socjologiczne"

1965, nr 2.

- Rybicki Paweł, Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej,

Warszawa 1979.

- Ryszka Franciszek, O pojęciu polityki. Warszawa 1992.

- Sarapata Adam, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną w Polsce,

Warszawa 1965.

- Sawiński Zbigniew, Domański Henryk, Hierarchie prestiżu zawodów w Polsce

w latach 1958-1989, „Studia Socjologiczne" 1989, nr l.

- Sawiński Zbigniew, Domański Henryk, Wymiary struktury społecznej. Analiza

porównawcza, Wrocław 1986.

- Simmel Georg, Socjologia, Warszawa 1975.

- Słomczyński Kazimierz M., Struktura społeczna: schemat teoretyczny

i warsztat badawczy, Warszawa 1989.

- Słomczyński Kazimierz M., Zróżnicowanie społeczno -zawodowe i jego

korelaty, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972.

'75"

- Smith Adam, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1-2,

Warszawa 1954.

- Struktura i ruchliwość społeczna, red. K. M. Słomczyński, W. Wesolowski,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973.

- Szacki Jerzy, Historia myśli socjologicznej. Część pierwsza, Warszawa 1981.

- Szczepański Marek S., Teorie zmian społecznych. Wybrane zagadnienia,

część I, Teorie modernizacji. Katowice 1985.

- Szmatka Jacek, Małe struktury społeczne. Warszawa 1989.

- Sztompka Piotr, Zmiana strukturalna społeczeństwa: szkic teorii, „Studia "

Socjologiczne" 1983, nr 2.

- Świat elity politycznej, red. W. Wesołowski, L Pańków, Warszawa 1995. ;

- Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, t. l. Warszawa 1968.

- Tawney Richard H., Religia a powstawanie kapitalizmu. Warszawa 1963.

— Thornson George, Pierwsi filozofowie. Warszawa 1966.

— Toffier Alwin, Ekospazm, Warszawa 1977.

— Toffier Alwin, Szok przyszłości. Warszawa 1975.

— Toffier Alwin, Trzecia fala. Warszawa 1986.

— Tónnies Ferdmand,.Wspó!nota i stowarzyszenie. Warszawa 1988.

— Tuchman Barbara, Wyniosła wieża. Warszawa 1987.

— Turner Jonathan H., Struktura teorii socjologicznej. Warszawa 1985.

— Turowski Jan, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1993.

— Turowski Jan, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.

— Tarkowski Jacek, Socjologia świata polityki. Warszawa 1994.

— Weber Max, Klasy, stany, partie - podział władzy w obrębie wspólnoty, w:

Elementy teorii socjologicznych, jw.

- Wesołowski Włodzimierz, Teoria - badania - praktyka. Z problematyki

struktury klasy. Warszawa 1975.

- Współczesne teorie wymiany społecznej, red. M. Kępny, J. Szamtka, Warszawa

1992.

- Veblen Thorstein, Teoria klasy prózniaczej, Warszawa 1971.

- Voise Waldemar, Początki nowożytnych nauk społecznych. Warszawa 1962.

- Zaborowski Wojciech, Postrzeganie społecznych nierówności. Warszawa

1988.

- Zróżnicowanie społeczne, red. W. Wesołowski, Wrocław-Warszawa-Kraków

1970.

Spis treści

I. Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii

struktury społecznej ............................. 6

l. Definicja struktury społecznej ....................... 6

2. Funkcjonalny schemat struktury społecznej ............. 13

3. Dychotomiczny schemat stnktury społecznej ............ 18

4. Gradacyjny schemat struktury społecznej ............. .22

5. Zróżnicowanie społeczne a idea sprawiedliwości ........ .26

6. Ruchliwość społeczna a zaniana struktury społecznej ...... 30

II. Struktura społeczna poszczególnych typów

społeczeństw .................................. 33

1. Społeczeństwo pierwotne ........................ .33

2. Społeczeństwo niewolnicze ....................... 39

3. Społeczeństwo feudalne ......................... .46

4. Społeczeństwo kapitalistyczne ..................... .53

5. Społeczeństwo postindustridne .................... .63

III. Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w warunkach

transformacji ustrojowej ......................... 68

Bibliografia .................................... .73