Przebieg procesu badawczego. Podstawowe typy badań.

 

              Istnieje wiele różnorodnych definicji procesu badawczego. Poniżej przedstawiam

trzy definicje najbardziej oddające ideę procesu badawczego.

              Proces badawczy to „łańcuch następujących po sobie i z góry określonych etapów (faz, ogniw), kroków czynności badawczych, które stanowią pewną zamkniętą całość.”[1]Oznacza to, iż badacz nie może pominąć żadnego z etapów, by nie zakłócić logicznej zasady ciągłości i wynikania.

              Odmienną definicję procesu badawczego przedstawia Stanisław Juszczyk.

Według niego proces badawczy to „całościowy schemat działania, który badacze podejmują w celu skonstruowania (zbudowania, wytworzenia) wiedzy”.[2]

              Kolejną definicję procesu badawczego przedstawia Janusz Sztumski, który uważa,

że proces badawczy to „wszystkie środki, jakie chcemy faktycznie wykorzystać dla osiągnięcia zamierzonego celu poznawczego”.[3]

              W metodologii pedagogiki funkcjonują różne schematy badań. Istnieją tak zwane ogólne schematy badań, jak i schematy odnoszące się do poszczególnych typów badań.

              Ogólny schemat postępowania badawczego przedstawia między innymi Mieczysław Łobocki, który wyróżnia następujące etapy badań pedagogicznych:

         Zaistnienie sytuacji problemowej, gdzie badacz ma być przekonany do celowości przeprowadzenia badań. Powodowany przy tym być może własną ciekawością wyników końcowych, jakie w następstwie zamierzonych poszukiwań badawczych mógłby uzyskać. Niekiedy podejmując się określonych badań, pragnie sprawdzić niejako własne możliwości w rozwiązywaniu problemów badawczych. Najczęściej jednak skłonny jest on do zajęcia się badaniami w wyniku zaistnienia sytuacji,

w której spotyka się z pewną trudnością, jaką chciałby pokonać. Trudność taka występuje na ogół w postaci pytania postawionego przez niego lub kogoś innego,

na które chciałby za wszelką cenę znaleźć w miarę wyczerpującą odpowiedź. Pytanie to na tym etapie badań jest pytaniem bardzo ogólnym i mało precyzyjnym.

Jest ono jednak na tyle jasne, by mogło niepokoić badacza i skłaniać go do podjęcia próby znalezienia na nie zadowalającej odpowiedzi.

Formułowanie problemów badawczych, które ukierunkowują odpowiednio dalsze poczynania badawcze, dokonywane celem ich rozwiązania. W toku ich formułowania sprawą wielkiej wagi jest też podjęcie się konfrontacji problemów i hipotez

z dotychczasowym dorobkiem wiedzy i własnym doświadczeniem badacza na ich temat. Duże znaczenie przywiązuje się tu do zapoznania się z wynikami wcześniej przeprowadzonych badań, dotyczących wprost lub pośrednio formułowanych

przez badacza problemów i hipotez.

         Projektowanie narzędzi badawczych, czyli dobieranie lub konstruowanie odpowiednich sposobów umożliwiających rozwiązanie problemów badawczych

czy weryfikowanie przyjętych hipotez.

         Dobór osób badanych, czyli wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej

ich liczby spośród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zainteresowany. Wszelkie badania pozbawione starannego doboru osób są na ogół

bez większej wartości metodologicznej.

         Przeprowadzanie badań, które zależy od odpowiednio dobranych lub samodzielnie skonstruowanych metod i technik badawczych a także od sposobu posługiwania

się nimi, w tym zwłaszcza przestrzegania określonych warunków poprawnego

ich stosowania. Są nimi- zgodnie z sugestiami R.Dietericha następujące warunki:

-               atmosfera pozbawiona większych napięć psychicznych,

-              niezakłócone niczym z zewnątrz okoliczności,

-              dobre samopoczucie i brak zmęczenia u osób badanych,

-              pozytywna motywacja osób badanych,

-              zapewnienie osobom badanym odpowiednich warunków pod względem technicznym

i materiałowym,

-              unikanie wszelkiego dodatkowego dopingu osób badanych celem nakłonienia

              ich do obszernych i wyczerpujących wypowiedzi,

-              dokładne rejestrowanie przebiegu przeprowadzanych badań.

         Opracowanie wyników badań, które wymaga przede wszystkim starannego

              ich uporządkowania oraz analizy ilościowej i jakościowej, zakończonej wnioskami               ogólnymi i bardziej szczegółowymi .[4]

              Wszystkie zarysowane poprzednio etapy badań pedagogicznych wydają

się niemal równoznaczne. Zaproponowana ich kolejność nie zawsze jednak musi

się pokrywać              z faktycznym przebiegiem określonego postępowania badawczego.[5]

              Bardziej szczegółowy opis przedstawia Tadeusz Pilch, który w schemacie organizacji badań wyróżnia dwie fazy: koncepcyjną i wykonawczą.

              Na fazę koncepcyjną składają się następujące etapy:

         Temat- przedmiot, cel, uzasadnienie, który powinien zależeć od trzeźwej oceny wykonalności zadania. Musimy mieć świadomość trudności i pewność,

              że je pokonamy. Ważne jest również emocjonalne zainteresowanie tematem,               odgrywające ogromną rolę w powodzeniu badań.

         Problemy badawcze, które określają obszar niewiedzy i informują o naszym osobistym pragnieniu znalezienia odpowiedzi na niepokój ignorancji.

         Hipotezy badawcze, które dostarczają odpowiedzi na postawione wcześniej problemy badawcze.

         Wybór terenu i dobór próby, który jest równoznaczny z wyborem pewnego kompleksu zagadnień i układów społecznych, stanowiących przedmiot naszych zainteresowań.

         Typologia zmiennych, która oznacza próbę uświadomienia sobie przez jakie cechy poznawać będziemy istnienie zdarzenia, zjawiska, procesu, przez jakie cechy poznawać będziemy związek między zdarzeniami, przez jakie cechy poznawać będziemy wpływ jednego zdarzenia na drugie.

         Schemat wyjaśniania związków między zmiennymi.

         Typologia wskaźników do zmiennych, gdzie musimy dla każdej zmiennej ustalić

              takie empiryczne cechy, których istnienie w sposób niewątpliwy wskaże,

że rozważana przez nas cecha jest właśnie sobą i odróżnia się od innej.

         Metody, techniki i narzędzia badań- etap ten obejmuje przygotowanie całości warsztatu badawczego ze wszystkimi szczegółami koniecznymi do sprawnego prowadzenia badań.

         Definicje teoretyczne ważniejszych pojęć- etap ten spełnia w pewnym sensie

              rolę kodyfikatora między aparatem pojęć używanych powszechnie w dyscyplinie               badawczej a aparatem pojęć samego badacza

         Badania pilotażowe-etap ten stanowi weryfikację naszej wstępnej wiedzy

o środowisku, o jego charakterze, zróżnicowaniu, procesach w nim zachodzących

              a także jest okazją do sprawdzenia sprawności narzędzi badawczych, jakie wybraliśmy               i opracowaliśmy dla naszych zamierzeń poznawczych [6]

         Ostateczna wersja problemów badawczych, hipotez teoretycznych i narzędzi badań.

         Harmonogram badań.

         Bibliografia.

Natomiast faza wykonawcza składa się z następujących etapów:

         Przeprowadzenie badań właściwych, do których należy przystąpić rychło

po zakończeniu badań pilotażowych. Same badania powinny przebiegać również sprawnie i trwać możliwie najkrócej. Trzeba bowiem pamiętać o dynamice przeobrażeń społecznych. Przeprowadzając badania właściwe należy

wziąć pod uwagę następujące czynniki:

- prowadzenie badań w czasie, w którym nie nastąpią wydarzenia, mogące

   mieć wpływ na badane przez nas układy społeczne,

- wybór stosownego czasu na przeprowadzenie badań,

- liczba osób przeprowadzających badania.

         Uporządkowanie materiałów badawczych- uporządkowanie może być przeprowadzane według następujących zasad: zakresu zagadnienia (zagadnienia ogólne lub szczegółowe), grupy społecznej lub rodzaju zjawiska, przy zależności społecznej (uczniowie, rodzice, grupy rówieśnicze, odległość do szkoły a sprawność nauki itp.).

         Opracowanie klucza kodyfikującego- celem tego zabiegu jest przyporządkowanie odpowiednim kategoriom pojęciowym wszystkich możliwych odpowiedzi kwestionariusza czy obserwowanych sytuacji. Jest to procedura wielce skomplikowana i różnorodna dla poszczególnych technik badawczych

         Kodyfikacja i opracowanie statystyczne.

         Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności.

         Weryfikacja hipotez.

         Opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników- polega na myślowym podsumowaniu całości badań i ułożeniu koncepcji przedstawienia ich w postaci zracjonalizowanego wywodu myślowego .[7]

 

              Istnieją różne typy badań naukowych- w zależności od ich przedmiotu oraz sposobu zbierania materiałów niezbędnych do ich opracowania. Ich różnorodność wynika

też z odmiennych kryteriów klasyfikacji. W literaturze metodologicznej wyróżnia

się zasadniczo dwa idealne (teoretyczne) rodzaje (typy) badań empirycznych: badania diagnostyczne i badania weryfikacyjne. W praktyce badawczej rzadko jednak występują

one w „czystej”, idealnej postaci. Badania o nachyleniu diagnostycznym zawierają z reguły elementy weryfikacji, natomiast badania weryfikacyjne nie mogą się obyć bez elementów diagnozy.[8]

              W obrębie badań weryfikacyjnych można wyróżnić dwie ich odmiany:

     Badania weryfikacyjne eksperymentalne, polegające na świadomej ingerencji badacza w dane stany rzeczy i na badaniu następstw tej ingerencji.

     Badania weryfikacyjne nie eksperymentalne polegają na prześledzeniu pewnych zależności między zjawiskami czy faktami istniejącymi

                            w rzeczywistości bez jakiejkolwiek ingerencji badacza w dane stany rzeczy.[9]                             W ich obrębie wyróżniamy:

o       Badania typu ex post facto, gdzie badacz stara się zidentyfikować nieznane mu bliżej zmienne, które zadziałały w przeszłości i przez ich kontrolę ustalić, jakie z nich można uznać za istotne dla zajścia badanego zjawiska – zmiennej zależnej.[10]

o       Badania eksploracyjno- diagnostyczne,

o       Badania diagnostyczno- weryfikacyjne, podejmowane z intencją zgromadzenia pewnej wiedzy o danych zjawiskach (faktach)

     oraz ich uwarunkowaniach.

             

              Podziału badań na typy dokonuje się również ze względu na ich cele. Cel badania może być teoretyczny lub praktyczny.

1.      Typ teoretyczny- badania tego typu podejmuje się w celu budowania teorii naukowej.[11]

              Badania tego typu służą budowaniu teorii na dwa sposoby:

         Badania eksploracyjne- dostarczają wskazówek co do budowy teorii,

         Badania weryfikacyjne- sprawdzają przewidywania teorii, z myślą

              o jej potwierdzeniu lub podważeniu.[12]

2.      Typ praktyczny- badania tego typu podejmuje się nie po to, by stworzyć

lub udoskonalić jakąś teorię, lecz by dostarczyć impulsów do rozwoju pewnej dziedziny praktyki społecznej: kształcenia, leczenia, transportu itp. Są to badania naukowe

w tym sensie, że opierają się na wiedzy teoretycznej (między innymi zawartej

w metodach badawczych), nie są jednak projektowane z myślą o włączeniu się w dyskurs teoretyczny.[13] Najważniejszym kryterium podziału jest wkład, jaki wnosi badanie

w rozwiązanie trudności, przed którą stoi odbiorca. Wyróżniamy tu zatem badania:

     Rozpoznawcze, które dostarczają odbiorcy informacji o rodzaju, zasięgu

              i głębokości praktycznej trudności,

     Oceniające, które dostarczają wiedzy o zamierzonych i niezamierzonych następstwach programu działania.[14]

              Inny sposób podziału badań przyjmiemy stosując kryterium organizowania

ich przebiegu. Wyróżniamy tutaj:

     Badania zespołowe, prowadzone przez ogromne zespoły badawcze, rozproszone po różnych instytucjach, o wyspecjalizowanych zadaniach

              i komplementarnych obszarach badawczych.[15]

     Badania terenowe, mające ściśle określony zasięg terenowy,

              z góry wyznaczony ze względu na jakieś jego cechy. Ich przebieg

    jest zaprogramowany i ściśle kontrolowany. Odznaczają się wysokim stopniem               jednolitości warsztatowej. Zespół badawczy jest starannie dobierany

              i specjalnie przygotowywany do badań. Posługuje się najczęściej wystandaryzowanymi narzędziami badań.[16]

     Badania powtarzalne (panelowe), służące badaniom zmian jakiejś cechy

              pod wpływem celowo wprowadzonego czynnika do badanego układu

              lub pod wpływem naturalnego upływu czasu i naturalnych okoliczności.[17]

              Kolejnym kryterium podziału badań jest przedmiot naukowego poznania. Źródłem tego rozróżnienia jest istnienie dwóch rodzajów pytań: pytań rozstrzygnięć i pytań dopełnień. Te dwa rodzaje pytań dają podstawę do rozróżnienia dwóch typów problemów badawczych: problemów dotyczących cech zmiennych czyli pytań o pojedyncze jakby fakty

oraz problemów dotyczących relacji i związków między zmiennymi czyli pytań o złożone zależności, często tylko hipotetycznie rozstrzygalne.[18] Wyróżniamy zatem:

     Badania opisowe, mające za przedmiot pojedyncze zjawiska, indywidualne zdarzenia, których wyjaśnienie może być jednoznaczne, oczywiste.[19]

     Badania wyjaśniające, szukające przede wszystkim związków między cechami, zmiennymi. Są one wielowątkowe, bo poszukują różnych możliwości wyjaśnienia, poszukują przyczyn głównych i wtórnych, dominujących

              i uzupełniających.[20]

              Istnieje jeszcze jeden typ klasyfikacji badań, gdzie dominującym kryterium podziału jest procedura badawcza, pośrednio metoda badawcza. Z tego względu wyróżnić można:

     Badania instytucji,

     Badania zbiorowości,

     Badania zjawisk i procesów.[21]

 

 

 

[1] B. Żechowska: Wybrane metodologiczne wzory badań empirycznych w pedagogice. Katowice 1985, s. 9.

[2] S. Juszczyk: Badania ilościowe w naukach społecznych. Szkice metodologiczne. Katowice 2005, s. 39.

[3] J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 2005, s. 38.

[4] M. Łobocki : Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2007, s. 37.

[5] Tamże, s. 43.

[6] T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. ...