Rola książki w życiu dziecka

Książka towarzyszy dziecku już od najmłodszych lat życia i trudno nie docenić jej bogatego i wszechstronnego oddziaływania na jego rozwój w niemalże wszystkich jego aspektach. O jej walorach w procesie wychowawczym pisze M. Gorki: „Kochajcie książkę, ona ułatwi wam życie, po przyjacielsku pomoże zorientować się w pstrej i burzliwej gmatwaninie myśli, uczuć, zdarzeń, ona nauczy was szanować człowieka i samych siebie, ona uskrzydla rozum i serce uczuciem miłości do świata, do człowieka”.
Współcześnie, mając do dyspozycji media takie jak telewizja czy internet, dzieci wciąż sięgają po książkę, szukając w niej furtki do pięknego świata ludzkiej wyobraźni, tak dobrze znanego każdemu maluchowi.
Czytanie jest dla dziecka przede wszystkim źródłem przyjemności i formą rozrywki. Aktywność ta powoduje obniżenie napięcia mięśniowego i po prostu relaksuje. W szczególności wpływ taki ma bajka relaksacyjna, której fabuła jest pozbawiona wywołujących silne emocje nagłych zwrotów akcji.

Jednocześnie, kontakt dziecka z książką wpływa stymulująco na jego sferę zmysłową. „Książka uruchamia przecież prawie wszystkie zmysły. Może cieszyć oko pięknymi ilustracjami i zdobieniami, wabić zapachem świeżej farby drukarskiej, intrygować szelestem bibułki chroniącej odbitkę graficzną, uspokajać szmerem odwracanych kartek. Przeżycia związane ze smakiem są tu wprawdzie dostępne tylko w przestrzeni świata zmysłów wyobrażonych, w który wprowadza czytelnika tekst zawarty w książce. W chwili czytania jednak świat wywołany tekstem wysuwa się przed realność”.

Proces uczenia się jest u dzieci nierozerwalnie związany z zaciekawieniem książką. Atrakcyjna lektura jest silnie przemawiająca i kształcąca, gdyż wiedza powiązana z osobistymi doświadczeniami łatwiej zapisuje się w pamięci i na dłużej w niej pozostaje. Dlatego też rola książki, o ile jest ona dla dziecka ciekawa i wywołuje wewnętrzne przeżycia, polega przede wszystkim na poszerzeniu dziecięcej wiedzy i wspomaganiu wielu istotnych sfer rozwoju.

„Taki to już jest los nieunikniony dziecięcej książki, że uczyć musi zawsze, chce czy nie chce; czy ma za cel zabawianie, rozśmieszanie, czy wzruszenie – zawsze jest źródłem doświadczeń, wiadomości dla dzieci. W tym wieku wszystko jest doświadczeniem, wzbogacaniem wiadomości”.

Książka umożliwia dziecku poznawanie świata. Pomaga w kształtowaniu nowych wyobrażeń i pojęć, przekazuje wiedzę o świecie i ludziach. Dzięki książkom dzieci uczą się rozumieć znaczenie nazw, a przez to tworzyć bardziej ogólny obraz przedmiotów. Czytanie na głos sprawia również, iż osłuchując się z tekstem przyswajają sobie zwroty i określenia, ciesząc się jednocześnie z ich właściwego stosowania w mowie.
Książka porządkuje wiedzę o dotychczasowych odkryciach dziecka
i ukazuje je w najbliższym otoczeniu. Dzięki temu jest ona często drogą do poznania otaczającego dziecko środowiska przyrodniczego i społecznego. Przybliża również dziecku cechy środowiska, w którym na co dzień nie przebywa lub styka się z nim sporadycznie. Dlatego tak ważne jest to, by dziecko, które mieszka w mieście zetknęło się z literaturą opowiadającą o życiu na wsi. W ten sposób w rzeczywistym spotkaniu z tymi innymi typami środowiska dziecko nie zareaguje szokiem, ale będzie zafascynowane urzeczywistnieniem literackich treści.
Czytając książkę dziecko nie tylko jednak przyswaja wiele istotnych treści, ale również poznaje formę, w której te treści są mu podane. Umożliwia zaznajomienie się z wieloma gatunkami literackimi, takimi jak bajka, baśń, legenda, opowiadanie, czy poezja.
Poprzez czytanie książki dokonuje się też rozwój intelektualny. Śledzenie fabuły i wiązanie ze sobą wydarzeń kształci myślenie przyczynowo-skutkowe. Dziecko, znając przyczynę, dedukuje o skutku, i na odwrót. Rozwija w ten sposób w dużym stopniu swoją sprawność umysłową i umiejętność kojarzenia. Każde nowe wydarzenie o którym czyta dziecko, każe zastanowić się nad związkami z wydarzeniami poprzednimi, a niekiedy z całością utworu. Dziecko uczy się więc, rozważając poszczególne fakty, podporządkowywać je głównej myśli przewodniej.

Ważnym aspektem rozwoju dziecka, w którym pomaga kontakt z książką, jest rozwój społeczny. „We współczesnym świecie książka wobec dziecka spełnia rolę kontaktu z literaturą piękną : baśnią, poezją, utworami beletrystycznymi, ale również zapoznaje dziecko z użytkowymi aspektami pisma, daje możliwość korzystania z informacji pisemnej. Uczy rozumieć znaczenie np. książki kucharskiej, telefonicznej, spełnia rolę kształcenia odbiorcy informacji. Taka ‘przygoda z dokumentem’ sprawia, że dziecko może korzystać ze znaczenia szerszego zakresu publikacji niż te, które są adresowane specjalnie dla dziecka; sięgać do encyklopedii, czasopism, specjalistycznych i fachowych, korzystać z innych nośników, takich jak zapis magnetofonowy, czy kaseta video”.

Oprócz budzenia w dziecku „głodu informacji” oraz przysposabiania do ich efektywnego odbioru, książka pełni również funkcję swoistego zwierciadła środowiska społecznego, otaczającego dziecko, pokazującego właściwie dla niego normy i postawy. Dziecko uczy się więc powszechnie akceptowanych form zachowań, nabywa też nieświadomie cech mentalności charakterystycznych dla danej grupy społecznej. Dzięki książce dziecko chłonie niezbędną wiedzę, bez której kiedyś nie mogłoby sprawnie funkcjonować w społeczeństwie.
Nieocenioną wartość w przybliżeniu dziecku kultury ojczystej i rozwijaniu poczucia tożsamości narodowej mają baśnie, legendy i podania ludowe. Książka udostępnia dorobek kulturowy i ukazuje bogactwo tradycji, odwołując się przy tym bardzo często do uniwersalnych wartości moralnych, cenionych od wieków przez przodków. Utwory baśniowe, fantastyka baśniowa, szczególnie oparta na treściach folkloru, mitów, a osadzona w realiach historycznych lub społecznych, przekazuje dzieciom porady moralne.

„Poznając bajkę, która zawiera duchowe wartości kultury narodowej, dziecko poznaje swój naród”. Poznawanie rodzimej historii w bajkowym świecie legend daje dziecku poczucie zakorzenienia się w kulturze narodowej i przynależności do niej, a co za tym idzie, szacunek dla jej dóbr i osiągnięć. Jednym z elementów tego kulturalnego dorobku narodu jest ojczysty język, którego przyswojenie w pięknej i czystej formie umożliwia właśnie książka.

Oprócz bycia nośnikiem kultury rodzimej, książka jest również furtką do poznania wielu innych, fantastycznych kultur. Książki te wychodzą poza świat, w którym żyje dziecko, pokazują jak żyją jego rówieśnicy w innych krajach, ich wygląd, zachowanie, obyczaje. To uczy dziecko sympatii, tolerancji i szacunku dla odmienności kulturowych, otwiera go na świat pełen różności i przygotowuje do życia w nim. „Poprzez książkę dziecięcą może się dokonywać nobilitacja wielu kultur egzotycznych, udostępnienie ich dorobku w dziedzinie kultury mówionej, podań i baśni ( np. baśnie ludów afrykańskich, baśnie indiańskie, folklor australijskich Aborygenów wchodzą obecnie do popularnych antologii wydawniczych czy też serii międzynarodowych z cyklu ‘baśnie całego świata’)”.

Nie bez powodu tak wielką wagę przywiązuje się w szkołach do „odpowiedniości” lektur do wieku rozwojowego dziecka. W okresie, kiedy dziecko kształtuje dopiero swoje poglądy i chłonie tak mocno wpływy z otoczenia, książka jest wielką skarbnicą wzorców postaw i zachowań. Dobrana lektura zaznacza wyraźną granicę między dobrem a złem, posługując się zwykle kontrastami dla utrwalenia pewnego kręgosłupa moralnego, na którym dziecko będzie budować swoje poglądy.
Przede wszystkim książka daje możliwość oceny postępowania postaci w oparciu o już ukształtowany system wartości, ale też uczy patrzenia na świat z wielu różnych perspektyw. W ten sposób następuje rozwój osobowości dziecka. Zaczyna ono wyrażać swoje zdanie na temat czynów książkowych postaci, określać stanowisko, poznając jednocześnie stanowiska odmienne.

Danuta Waloszek w artykule pod tytułem „Baśnie uczą odpowiedzialności” powołuje się na zwolenników baśni, którzy uważają „iż właśnie baśń najpełniej nadaje się do przekazu wartości w tym, także do ukazania problemów odpowiedzialności (...) w wyobraźni - egzotyce – fantastyce. Baśń to królestwo magii. Dziecko z racji wyjątkowej siły wyobraźni, łatwo się jej poddają. Wszystko więc, co ważne rozwojowo, można w nie wpleść. Rozmowy o odpowiedzialności także”.

Często wykorzystywaną przez psychologów dziecięcych metodą pomocy dziecku w sytuacji, w której sobie nie radzi, jest bajka psychoedukacyjna. Ukazuje ona dziecku sytuację, nawiązującą do jego własnej, podsuwa różne sposoby rozwiązywania problemu. Skłania ona dziecko do rozważania sytuacji z innej perspektywy, tak by łatwiej mu było dostrzec wyjście z sytuacji. „Celem bajki psychoedukacyjnej jest danie wsparcia i pokazanie innego sposobu myślenia, zachowania i odczuwania sytuacji lękotwórczej”.

Współcześni pisarze starają się poruszyć przede wszystkim wyobraźnię człowieka, gdyż stanowi ona podstawę sprzyjającą postępowi. Angielski fizyk, John Tyndall twierdzi, iż „bez udziału wyobraźni cała nasza wiedza o przyrodzie sprowadzałaby się do gołej klasyfikacji faktów. Stosunki przyczynowo – skutkowe poszłyby w rozsypkę i wraz z tym runęła by sama nauka, której główny cel polega na ustaleniu związków pomiędzy poszczególnymi częściami przyrody, bowiem wyobraźnia twórcza to zdolność do tworzenia coraz to nowych związków”.

Baśniowe krainy, legendarne postacie rycerzy, smoków i wróżek pobudzają dziecięcą aktywność myślową, skłaniają do wejścia w świat fantazji i fantastycznych wyobrażeń, w którym dziecko czuje się bezpiecznie, gdyż samo go współtworzy.

„Wyobraźnia jest najbardziej cenną właściwością umysłu ludzkiego i należy ją starannie kształcić od najwcześniejszego dzieciństwa - jak kształci się muzykalność - nie zaś deptać buciorami”.

Dziecko samo staje się budowniczym wyobrażeniowej rzeczywistości. Umożliwienie mu wczucia się w tą rolę pobudza jego kreatywność, chęć do działania i tworzenia, co przekładać będzie na świat rzeczywisty. Stąd też wynika kolejne zadanie realizowane przez dziecięcą lekturę – rozwój zainteresowań i zamiłowań małego człowieka, które staną się wyznacznikami jego dorosłych aktywności, zarówno zawodowych jak i artystycznych, czy też hobbistycznych.

W wyniku wieloletnich doświadczeń pedagogicznych i naukowych prof. S. Kirpiczew doszedł do przekonania, że „bajka to sojusznik, nie zaś wróg uczonego, a inżynier, którego w dzieciństwie nie wychowano na bajce, nie będzie inżynierem twórczym”. Pobudzenie wyobraźni dziecka poprzez jego obcowanie z lekturą, szczególnie tą baśniową, przygotowuje go do wejścia w świat, w którym kreatywność, pomysłowość i umiejętność oryginalnego ujmowania rzeczywistości jest szalenie ważna dla osiągnięcia zawodowej satysfakcji i odnoszenia sukcesów.

Zdecydowanie najważniejszą płaszczyzną rozwoju dziecka, na którą ogromny wpływ wywiera książka, jest jego psychika. Czytanie nie tylko umożliwia zdobycie informacji, ale dostarcza różnorodnych emocji, przez co wzbogaca dziecko wewnętrznie. „Bajki i opowiadania dobrze dobrane rozszerzają niesłychanie zakres doświadczeń dziecka. Doświadczenia tego rodzaju są co prawda fikcyjne, ale nie mniej bardzo kształcące i potrzebne dla pełnego rozwoju duchowego dziecka”.

Zdrowie psychiczne warunkuje dobry, serdeczny kontakt z rodzicami. Jednym z jego przejawów jest wspólne czytanie z dzieckiem. Umacnia ono więzy rodziny, a także pozwala rodzicowi aktywnie uczestniczyć w odkrywaniu przez dziecko nowych, interesujących zjawisk i problemów. Książka czytana w atmosferze rodzinnej, z bliską dziecku osobą jest lepiej odebrana, daje głębokie przeżycia magicznych przesłań.

Literatura dziecięca jest zwierciadłem, w którym dziecko rozpoznaje siebie, swoje problemy, swoje odczucia. Szczególne znaczenie w tym wyglądzie ma baśń, umiejscowiona w świecie wyobraźni, tak przecież bliskim każdemu dziecku. „Baśń to elementarz, z którego dziecko uczy się czytać we własnym umyśle, elementarz napisany w języku obrazów. Jest to jedyny język, dzięki któremu możemy rozumieć siebie i innych, zanim dojrzejemy intelektualnie”.

„Baśnie opowiadane przez stulecia, wraz z mitami i biblijnymi przypowieściami, budowały podstawy ludzkiej świadomości stanowiły przekaz mądrości wielu pokoleń. Baśnie, mity i przypowieści należą do najstarszych tekstów kultury. Znajduje się w nich odbicie archaiczny, archetypiczny sposób myślenia i wyraz odwiecznych problemów i lęków człowieka”.

Tradycje ludowe, kultura różnych narodów takich jak bajki europejskie, greckie, indyjskie, chińskie stały się inspiracją dla wielu bajkopisarzy. Wspomnę tutaj o światowej sławie Pańczatantri – zbiorze bajek i przypowieści w pięciu księgach. „Wzniosłą ksiąg wiedzę z rozległego świata i całą mądrość życia tu odnajdziesz (...) A ten, kto się wczytuje lub wsłuchuje w słowa jej mądrości nie zazna nigdy niepowodzenia w życiu”.

Książka pomaga więc dziecku zrozumieć własne przeżycia i postępowanie, a co z tym związane, coraz pełniejsze określanie siebie skłania do samorealizacji i konstruktywnego działania. Znów odwołując się do chyba najbardziej lubianego przez dzieci gatunku literackiego - baśni – należy zaznaczyć , jak bardzo terapeutyczne jest jej działanie. Baśń umożliwia dziecku bycie ważną osobą. Tu wszystko jest możliwe. Dziecko wciela się w rolę podziwianych przez siebie bohaterów i wraz z nimi odnosi zwycięstwa. W wyobraźni spełnia swoje marzenia, gdyż wcielając się w baśniową postać, zyskuje jej siłę i odwagę. Chociaż dzieje się to wszystko w obrębie dziecięcej fantazji, pewność siebie jaką dziecko nabywa, jest wymierna i pozwala mu odnaleźć siłę także w sobie samym i pokonywać swoje słabości.

Bajka jest współcześnie z powodzeniem stosowana w psychoterapii dziecięcej, jako swoista „furtka do psychiki”. Psychiatra amerykański, Brunon Bettelheim uważa, iż ważne jest „obcowanie z baśnią czarodziejską w pierwotnej, nie okrojonej formie”, przypisując jej właściwości apelowania do najważniejszych składników podświadomości dziecka uwalniania napięć uczuciowych i ułatwiania prawidłowego rozwoju emocjonalnego, a zarazem dostarczania pozytywnych bodźców lekturowych.

Bajkoterapia – tak w dzisiejszych czasach określa się działanie bajki i baśni. Bajki psychoterapeutyczne to najczęściej krótkie utwory poetyckie z dozą dowcipu. Są one przeznaczone dla przedszkolaków i klas początkowych. Wspólna lektura bajek i baśni przyczynia się do uspokojenia i zredukowania problemów emocjonalnych dzieci. Są one świadome fikcji, rozumieją bohaterów, wiedzą, że dobro zawsze zwycięży, dlatego czują się bezpiecznie. Oswajając się z zagrożeniami, wierzą, że pomimo przeciwności losy bohaterowie mogą zmieniać otaczającą rzeczywistość na lepszą. W ten sposób przyczyniają się również do redukcji lęków.

M. Strzałkowska twierdzi, że „lęk, strach, złość – to emocje, nieprzyjemnie wprawdzie, ale są, towarzyszą człowiekowi w życiu. Sądzę, że dzieciństwo jest między innymi po to , żeby w bezpieczny sposób uczyć się radzić sobie z pewnymi emocjami (...) Dzieci są mądre. Trzeba je traktować poważnie. I pewnych rzeczy mogą się nauczyć będąc dziećmi”.

O konieczności bezpiecznej konfrontacji dziecka z niebezpieczeństwem mówi też P. Malrieu : „Nie należy zamykać dziecka w sztucznym klimacie bezpieczeństwa, ukrywając przed nim trudności i niebezpieczeństwa, jakie przynoszą choroby, nędza lub wojna; chronić je przed niepokojem czy smutkiem, które mogą nawiedzać jego bliskich. Związane z tym emocje, uważane często za negatywne same w sobie, są w istocie warunkiem wytworzenia się osobistego stosunku do problemów bytu ludzkiego, są źródłem uczuć, a przede wszystkim – sympatii”.

Bajki terapeutyczne pomagają zabezpieczyć najważniejsze potrzeby psychiczne: uznania, miłości bezpieczeństwa. Są one nie dyrektywną formą pomocy, gdyż sytuacja w nich przedstawiona jest tylko podobna do tej, w której znajduje się dziecko. Na tym kończy się podobieństwo. Akcja rozgrywa się w bajkowym świecie zabawek, ufoludków, zwierzątek. Nieraz do tego świata trafiają dzieci i znajdują to, czego małemu słuchaczowi czy czytelnikowi potrzeba – wsparcie poprzez zrozumienie trudnej sytuacji. „Dzieci, u których geneza lęku tkwi w niezaspokojonych ważnych potrzebach, a więc dzieci nie dość kochane, odrzucane, czy nawet maltretowane, potrzebują zrekompensowania tychże potrzeb (...) Bajki terapeutyczne zawierają elementy kompensujące bezpieczeństwo, miłość, uznanie. Pomagają znosić lęk i wynikające z niego cierpienie”.

Poprzez przedstawienie świata zbliżonego do tego, który dziecko zna, bajka psychoterapeutyczna wykazuje wiele pożądanych wzorców zachowań, które dziecko świadomie przyjmuje. Bajka jest „po to, aby:

- jak w lustrze pokazać dziecku, co się z nim dzieje, odzwierciedlić jego myśli, uczucia, zachowania,

- zamodelować możliwe rodzaje nowych zachowań, nie komunikując tego kategorycznie, ale bardziej obrazowo, ‘miękko’, przykuwając uwagę dziecka opowieścią i w ten sposób budząc motywację do działań, otworzyć je na nowe rozwiązania,

- zmienić perspektywę patrzenia na to, co trudne i nie do pokonania, wzbudzić zasady, ożywić doświadczenia, wspomnienia, uczucia, które kiedyś towarzyszyły pozytywnym rozwiązaniom, budziły zadowolenie,

- odnaleźć kroplę nadziei, otuchy i wiary, które bez względu na wiek są każdemu potrzebne,

- ‘jak w kufrze pełnym różnych skarbów zmagazynować w nieświadomości dziecka taki przekaz, przesłanie, które może okazać się ważne w przyszłości, wzmocnić intuicję słuchającego, bo czasami to, co ważne przychodzi do nas jako fantazja, przenośnia, symbol, jako że te elementy są integralną częścią naszej psychiki”.

Ponieważ bajka pozwala dziecku na uświadomienie sobie swoich
emocji, skłania je też do ich wyrażania. Staje się przez to inspiracją do twórczej ekspresji, przejawiającej się w takich wytworach jak rysunek, wyklejanka, czy plastelinowe figury. Również wiersz, który wywołał u dziecka jakieś odczucia i którego treść, czy też klimat dziecko autentycznie przeżyło, zachęca je do jego recytowania, a także uzewnętrznienia emocji na szerszym forum, np. klasowym.
Humor w literaturze jest bardzo ważnym czynnikiem pomagającym w wychowaniu dziecka. Nabycie go powoduje, iż dziecko jest pogodne nawet w trudnych sytuacjach i będzie prawdopodobnie potrafiło traktować pobłażliwie przywary ludzkie. Będzie przez to w przyszłości człowiekiem miłym i pożądanym towarzyszem. Atmosfera pogody w książkach dla dzieci dodaje im sił nawet wtedy, gdy ich życie nie układa się pomyślnie. W książkach tych występuje humor słowno – intelektualny i humor sytuacyjny. Komizm w tego typu literaturze nie jest złośliwy ale życzliwy dla ludzi i zwierząt.
Do najwybitniejszych twórców literatury dziecięcej, pełnej ciepła i humoru, zaliczyć można K. Makuszyńskiego – autora „120 przygód Koziołka Matołka”. Tu humor sytuacyjny wpleciony jest w żywą i pełną niezwykłych przygód akcję z elementami egzotyki i baśni.
Kolejną ciekawą pozycją są „Kajtkowe przygody” G. Kownackiej – zabawne odbicie świata ludzkiego w oczach bociana – Kajtka. Śmieszne sytuacje występują również w książce „Dzieci z Bullerbyn” A. Lingren, czy w „Ferdynandzie Wspaniałym” K. Kerna. Dalej humor intelektualno – słowny spotykamy w wierszach J. Tuwima, W. Chotomskiej, K. Szpalskiego, M. Załuckiego i M. Terlikowskiej.

„Bajka zrobiła swoje: pomogła dziecku zorientować się w otaczającym świecie, wzbudziła jego życie duchowe, pozwoliła mu poczuć się nieustraszonym uczestnikiem urojonych walk o sprawiedliwość, o dobro, teraz zaś, kiedy przestała być potrzebna, dziecko samo ją unicestwia”.

mgr Danuta Zaucha



LITERATURA

1. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniu i wartości baśni, PIW, Warszawa 1985.

2. Białek J. Z., Literatura dla dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1979.

3. Błacha I., Nasze przedszkole nosi imię Lucyny Krzemienieckiej, „Wychowanie w Przedszkolu”, 1985, nr 7-8.

4. Borodzicz W., Prawdę zawsze warto mówić, choć ją czasem trudno lubić, „Wychowanie w Przedszkolu”, 2004, nr 6.

5. Czarnik J., Książki i zmysły, „Współczesna sztuka edytorska”, 2002 nr 10/39.

6. Gruszecka A., Królestwo bajki, [w:] (red.) J. Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1979.

7. Huszcz M., Cichoń – Piasecka M., Baśnie uczą życiowych ról, „Wychowanie w Przedszkolu”, 2003, nr 10.

8. Molicka M., Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999.

9. Molicka M., Bajkoterapia, Media Rodzina, Poznań 2002.

10. Papuzińska J., Książki, dzieci, biblioteka, WSiP, Warszawa 1992.

11. Słońska I., Psychologiczne problemy ilustracji dla dzieci, PWN, Warszawa 1977.

12. Szuman S., Wpływ bajki na psychikę dziecka, [w:] (red.) J.Z.Białka, Literatura dla dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1979.

13. Tuszyńska – Chechłacz B., Pańczatantra czyli mądrości Indii ksiąg pięcioro, „Wychowanie w Przedszkolu”, 1986, nr 1.

14. Waloszek D., Baśnie uczą odpowiedzialności, „Wychowanie w Przedszkolu”, 2004, nr 6.

15. www.metis.pl

16. www.publikacje.edu.pl