PODSTAWY USTROJOWE II RZECZYPOSPOLITEJ

1. Monarchia czy republika- dekret z 22 XI 1918 r.

• Jeszcze przed wojną wiedziano, że nowopowstałe państwo będzie monarchią, gdyż ustrój republikański nie był jeszcze zbyt popularny.

  • Wszystkie propozycje państw sąsiednich także miały charakter monarchiczny, jak chociażby:

• Odezwa naczelnego wodza armii rosyjskiej Mikołaja Mikołajewicza (14 VIII 1914 r.) mówiła o zjednoczeniu ziem polskich pod berłem Romanowów.

• Powołana przez państwa centralne Aktem 5 listopada 1916 r. namiastka państwowości polskiej nosiła nazwę Królestwa Polskiego, dla którego 12 IX 1917 r. powołano Radę Regencyjną (kard. Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski, hrabia Józef Ostrowski), a więc instytucję zastępującą nieobecnego monarchę.

• Za monarchią opowiadały się kręgi konserwatywne. Po przeprowadzeniu plebiscytów, pomimo 30% poparcia dla monarchii nie udało się jej przeforsować, a trwały kłótnie o sprawę sukcesji polskiej.

• Po I wojnie światowej upadły wielkie monarchie i przekształcały się w republiki.

• Ostatecznie pożegnanie z instytucjami monarchistycznymi odbyło się 14 XI 1918 r. wraz z rozwiązanie Rady Regencyjnej.

• 22 XI 1918 r.- ogłoszenie dekretu o organizacji najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, prekonstytucji Polski odrodzonej, w którym republikański charakter państwa był nieustannie podkreślany.

• Głową państwa do zwołania Sejmu Ustawodawczego miał być Naczelnik Państwa.

• Ze względu na tradycję parlamentarną Polski przedrozbiorowej, sejm miał być najważniejszym wyrazicielem woli narodu, źródłem wszelkich praw i legalnej władzy państwowej, twórcą ustroju państwa.

• Rząd Moraczewskiego 28 XI 1918 r. wydał ordynację wyborczą i wyznaczył wybory na 26 I 1919 r.

Art. l. Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat.

Art. 2. Wyborcy winni być mieszkańcami tego obwodu głosowania, w którym głosują, przynajmniej od przedednia zarządzenia wyborów (patrz art. 15).

Art. 3. Wyborcy głosować wolno tylko w jednym obwodzie głosowania.

Art. 4. Wojskowi wszystkich stopni i wszystkich rodzajów broni w służbie czynnej nie biorą udziału w głosowaniu.

Art. 5. Prawa wyborczego nie mają osoby sądownie pozbawione praw obywatelskich.

Art. 6. Prawo głosowania winno być wykonywane osobiście.

Art. 7. Wybieralni do Sejmu są wszyscy obywatele(ki) państwa, posiadający czynne prawo wyborcze, niezależnie od miejsca zamieszkania, jak również wojskowi.

Art. 8. Urzędnicy państwowych władz administracyjnych, skarbowych i sądowych nie mogą być wybrani w tych okręgach wyborczych, na które rozciąga się ich działalność służbowa. Przepis ten nie dotyczy urzędników i wojskowych władz centralnych.

Art. 9. Płatni urzędnicy państwowi oraz wojskowi z chwilą wyboru na posła zostają zwolnieni na czas trwania mandatu ze swych czynności służbowych i nie otrzymują za ten czas poborów, związanych z ich urzędem. Przepis ten nie dotyczy ministrów, podsekretarzy stanu i profesorów wyższych uczelni.

Art. 10. Poseł powołany do płatnej służby państwowej przestaje być członkiem Sejmu. Przepis ten nie dotyczy ministrów, podsekretarzy stanu i profesorów wyższych uczelni.

Art. 11. Państwo Polskie zostaje podzielone na okręgi wyborcze. Wykaz okręgów wyborczych i siedzib głównych komisji wyborczych jest wyszczególniony w dodatku No l.

Art. 12. Jeden poseł przypada przeciętnie na 50000 ludności okręgu: na ułamki tej liczby wynoszące powyżej 25000 przypada jeden poseł.

Art. 13. Główna komisja wyborcza dzieli okręg wyborczy na obwody głosowania.

2. Wybory do Sejmu Ustawodawczego 26 I 1919 r.

• Odbyły się na terenie Królestwa Polskiego (bez okręgów północno-wschodnich) oraz z Galicji Zach. Wybrano 291 posłów (KP 220 i Galicja 71).

  • 20 grudnia 1918, stronnictwa prawicowe powołały "Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych" W jego skład weszły: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Stronnictwo Chrześcijańsko-Demokratyczne, Polska Partia Postępowa, Zjednoczenie Narodowe, Narodowa Akcja Wyborcza Kobiet Polskich. Po kilku tygodniach przystąpiły ponadto: Stronnictwo Polityki Realnej, Stronnictwo Odrodzenia Narodowego, Stronnictwo Pracy Narodowej, Koło Polityczne Zrzeszeń Robotniczych, Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich i Związek Niezależności Gospodarczej. Komitet ten był zwycięzcą wyborów w okręgach Królestwa 40% głosów, w Galicji 10%.

  • Dominującą pozycję endecji w Wielkopolsce potwierdziły wybory uzupełniające (1 VI 1919), gdzie zgromadziła prawie 98% głosów i zdobyła wszystkie mandaty.

  • PSL „Wyzwolenie” zdobyło w KP 20% głosów.

  • W Galicji PSL „Piast” i PSL „Lewica” zdobyły ponad 50 % głosów.

  • Socjaliści w KP uzyskali 9%, a w Galicji 18%.

• 7 lutego 1919, Dekretem uznano że "Polacy, którzy w r. 1918 posiadali mandat poselski do parlamentu Rzeszy Niemieckiej, są uprawnieni do udziału w obradach Sejmu Ustawodawczego na równych prawach z posłami, wybranymi do tegoż Sejmu, jako przedstawiciele polaków zaboru pruskiego". Oznaczało to kooptację z zaboru pruskiego: 16 posłów (5 posłów z Górnego Śląska, 9 z Poznańskiego i 2 z Pomorza). Tym samym w styczniu Sejm Ustawodawczy liczył 335 posłów.

  • Ostatecznie 406 posłów pochodziło z bezpośrednich wyborów, w tym 373 z wyborów rozpisanych przez rząd polski, a 33 z dawniejszych wyborów (Galicja, Górny Śląsk), 20 z wyborów pośrednich (Litwa Środkowa), 6 zaś dokooptowano (Cieszyńskie).

  • Sejm Ustawodawczy zebrał się na I posiedzenie 10 II 1919 r. Otworzył je Piłsudski. Marszałkiem seniorem został Ferdynand Radziwiłł, były poseł do Reichstagu. Wybory właściwego Marszała odbyły się 4 dni później i został nim Wojciech Trąmpczyński, także były poseł do Reichstagu.

  • Najważniejszym zadaniem sejmu było uchwalenie konstytucji.

3. Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r.

• Sejm przyjmuje oświadczenie Józefa Piłsudskiego, że składa w ręce Sejmu urząd Naczelnika Państwa do wiadomości i wyraża Mu podziękowanie za pełne trudów sprawowanie urzędu w służbie dla Ojczyzny.

• Aż do ustawowego uchwalenia tej treści Konstytucji, która określi zasadniczo przepisy o organizacji naczelnych władz w Państwie Polskiem, Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu na następujących zasadach:

1. Władzą suwerenną i ustawodawczą w Państwie Polskiem jest Sejm Ustawodawczy; ustawy ogłasza Marszałek z kontrasygnacją Prezydenta Ministrów i odnośnego Ministra fachowego.

2. Naczelnik Państwa jest przedstawicielem Państwa i najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych.

3. Naczelnik Państwa powołuje Rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem.

4. Naczelnik Państwa oraz Rząd są odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzędu.

5. Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego Ministra.

Marszałek: 
Trąmpczyński

Prezydent Ministrów:
 I. J. Paderewski

4. Konstytucja marcowa 17 marca 1921 r., nowela sierpniowa 2 sierpnia 1926 r., konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1934 r.

• Dla przygotowania projektu nowej konstytucji powołano 2 komisje: Ankietę (Konstytucyjną) powołał rząd Daszyńskiego, przewodniczył jej prof. Michał Bobrzyński, znany historyk i polityk konserwatywny. 14 II 1919 r. na II posiedzeniu Sejmu powołano sejmową Komisję Konstytucyjną złożoną z 30 osób, reprezentujących poszczególne kluby, proporcjonalnie do ich liczebności. Na jej czele stanął Władysław Seyda (ZLN), jego zastępcą Maciej Rataj (PSL „Wyzwolenie” następnie PSL „Piast”).

• Przedmiotem sporu był zakres oraz sposób wyboru głowy państwa. Ponadto dyskutowano na temat statusu Kościoła katolickiego oraz mniejszości narodowych zamieszkujących II Rzeczypospolitą. Spór dotyczył również tego czy przyszły parlament ma być jedno czy dwuizbowy. Ostatecznie 17 marca 1921 r. konstytucja została uchwalona.

• Konstytucja marcowa składała się z 126 artykułów, podzielonych na 7 rozdziałów.

• Charakterystyczną cechą konstytucji marcowej była wspomniana już powyżej przewaga władzy ustawodawczej – parlamentu, nad władzą wykonawczą. Taki kształt konstytucji był wynikiem politycznych walk jakie toczyły się w ówczesnym Sejmie. Partie prawicowe, przypuszczając, że na stanowisko prezydenta może zostać powołany Józef Piłsudski, sprzeciwiły się obdarzeniu prezydenta zbyt szerokimi kompetencjami.

• Konstytucja mówiła o jednolitości terytorialnej państwa polskiego. Jednak specjalny status otrzymało województwo śląskie, który został mu nadany ustawą z dnia 15 lipca 1921 r. Województwo to mogło między innymi posiadać własny Sejm, a powyższa ustawa zapewniała mu autonomię.

5. Sejm i Senat I kadencji.

• Nowa ordynacja wyborcza z 28 VII 1922 r. Zmianie uległ cenzus wieku przy prawie biernym do 25 lat. Do Senatu: czynne 30 lat, bierne 40 lat. Dodatkowo trzeba było mieszkać co najmniej rok na terenie danego okręgu.

• Wprowadzono listy państwowe. W okręgach wybierano 372 posłów oraz 93 senatorów. Pozostałe mandaty (72 poselskie i 18 senackich) rozdzielono na zasadzie proporcjonalnej między listy państwowe.

• Listy były zgłaszane do Generalnego Komisarza Wyborczego nie później nić 40 dni przed wyborami. Wymagano pod takim zgłoszeniem podpisów 5 posłów lub 5 senatorów ustępującego sejmu lub senatu albo 1 tys. podpisów wyborców z min 2 okręgów wyborczych, przy czym z każdego z nich musiało pochodzić przynajmniej 500.

• Polskę podzielono na zachodnią (1 mandat przypadał na 69 797 mieszkańców) i wschodnią (1 na 86 946).

• Wybory do parlamentu I kadencji wyznaczono na 5 listopada (sejm) i 12 listopada (senat) 1922 r.

• Ostatecznie zgłoszono 18 list państwowych (ogólnopolskich) oraz 164 dalsze, nie przyłączone do państwowych. 97 list unieważniono.

	Partia	Działacze
PRAWICA	Związek Ludowo-Narodowy (ZLN)	Roman Dmowski, Władysław Grabski	Utworzyły koalicję Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (ChZJN) inaczej Chrześcijańska Jedność Narodowa (ChJN)
	Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (PSChD)	Wojciech Korfanty
	Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe	Edward Dubanowicz
CENTRUM	PSL „Piast”	Wincenty Witos, Maciej Rataj
	Narodowa Partia Robotnicza (NPR)	Karol Popiel
LEWICA	Polska Partia Socjalistyczna (PPS)	Ignacy Daszyński Jędrzej Moraczewski
	PSL „Lewica”	Jan Stapiński
	PSL „Wyzwolenie”	Gabriel Narutowicz Stanisław Thugutt
	Komunistyczna Partia Polski (KPP)	Adolf Warski

• Frekwencja wyniosła 67,8%.

• Frekwencja w wyborach do Senatu wyniosła 61,5%

• Marszałkiem Sejmu został Maciej Rataj, a Senatu Wojciech Trąmpczyński.

6. Wybory prezydenckie 9 XII 1922 r.

• Piłsudski nie chciał kandydować z uwagi na bardzo małe uprawnienia prezydenta zawarte w konstytucji marcowej.

• 5 kandydatur: Maurycy Zamoyski z ZLN, Stanisław Wojciechowski z PSL „Piast”, Gabriel Narutowicz z PSL „Wyzwolenie”, Ignacy Daszyński z PPS, a mniejszości narodowe wysunęły propozycję Francuza Jana Niecisława Baudouina de Courtenay.

• Aby zostać kandydatem należało zdobyć poparcie co najmniej 50 członków Zgromadzenia Narodowego, aby wygrać trzeba było mieć bezwzględną większość głosów.

• Na początku wygrywał Zamoyski, największy właściciel ziemski w ówczesnej Polsce. Wiadomo było, że Witos, chcący przeprowadzenia reformy rolnej go nie poprze, dlatego PSL „Piast” przerzuciło swoje głosy na Narutowicza.

• Ostatecznie wygrał Gabriel Narutowicz z 289 głosami. Zamoyski miał 227 głosów.

• Gabriel Narutowicz, ur. 1885 r. na Żmudzi. Wiele lat spędził na emigracji, głównie w Szwajcarii, gdzie dał się poznać jako doskonały budowniczy elektrowni wodnych. W 1920 r. powrócił do kraju i piastował m.in. tekę ministra robót publicznych w gabinecie Grabskiego.

• Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz pełnił przez pięć dni.

• Jego zaprzysiężenie odbyło się 11 grudnia 1922. W dniu zaprzysiężenia demonstranci próbowali powstrzymać elekta siłą, tarasując ulice prowadzące do gmachu sejmowego. Sytuacja, w której kreowano go na główną postać lewicy, nie odpowiadała Narutowiczowi. Kandydatem PSL Wyzwolenie został raczej przez przypadek, nie spodziewał się też wyboru na prezydenta (w pierwszej turze głosowania uzyskał jedynie 62 głosy; hr. Zamoyski – 222). Gabriel Narutowicz próbował odciąć się od ataków prawicy.

• W pierwszych dniach po zaprzysiężeniu spotkał się z przedstawicielami chadecji i kardynałem Aleksandrem Kakowskim.. Jego ukłonem w stronę prawicy było też zaproponowanie teki ministra spraw zagranicznych swojemu kontrkandydatowi Maurycemu Zamoyskiemu.

• 14 grudnia przybył uroczyście do Belwederu, gdzie odbył się akt przekazania mu władzy przez Naczelnika Państwa J. Piłsudskiego. 

• 16 grudnia 1922 r., po wizycie u abpa Kakowskiego został zamordowany w machu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Zastrzelony przez powiązanego z endecją malarza Eligiusza Niewiadomskiego, którego w następnym roku po procesie stracono.

• Władzę przejął Maciej Rataj, powierzając stworzenie rządu Władysławowi Sikorskiemu.

• 20 grudnia odbyły się kolejne wybory prezydenckie. Tylko 2 kandydatury: Kazimierza Morawskiego z prawicy i Stanisław Wojciechowski z PSL „Piast”. Wygrał Wojciechowski z 298 głosami.

7. Pakt lanckoroński.

• Było to porozumienie partii centrowych i prawicowych: Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Związku Ludowo-Narodowego i Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy, zawarte

17 maja 1923 w Warszawie w mieszkaniu jednego z przywódców ZLN Juliusza Zdanowskiego (a nie, jak niekiedy się błędnie podaje, w Lanckoronie).

• Nazwa paktu pochodzi od tego, iż negocjowano go w posiadłości senatora Ludwika Hammerlinga, reprezentującego okręg wyborczy Lanckorona), w sprawie utworzenia większości sejmowej przez partie-sygnatariuszy paktu.

Pakt przewidywał, że:

• państwo i samorząd powinny odzwierciedlać narodowy charakter II Rzeczypospolitej, a rząd winni tworzyć wyłącznie Polacy

• większą niż dotychczas rolę w państwie uzyska Kościół katolicki

• nastąpi wzmożona polonizacja Kresów Wschodnich

• wprowadzony zostanie rozdział liczby miejsc w całym szkolnictwie według proporcji narodowościowej ludności w państwie (tzw. zasada numerus clausus)

• przyspieszona zostanie parcelacja rolna (przynajmniej 200 tys. hektarów rocznie)

• Skutkiem podpisania paktu było powstanie 28 maja 1923 I rządu Chjeno-Piasta.

• W wyniku paktu lanckorońskiego rząd Władysława Sikorskiego podał się do dymisji.

• 28 maja 1923 prezydent Stanisław Wojciechowski powierzył misję utworzenia nowego gabinetu Wincentemu Witosowi. Ministrem skarbu w tym rządzie został Władysław Grabski. W skład rządu Wincentego Witosa weszli przedstawiciele endecji, chadecji i „Piasta”.

• Po ostrym starciu z gen. Stanisławem Szeptyckim, Józef Piłsudski zrzekł się przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej. Oświadczył, że jako żołnierz nie może bronić rządu złożonego z przedstawicieli partii odpowiedzialnych za śmierć Gabriela Narutowicza i odsunął się z życia politycznego w zacisze willi w Sulejówku.

8. Zamach majowy i pierwsze lata rządów piłsudczyków.

• Narastające trudności ekonomiczne, brak stabilizacji politycznej i ciągłe zmiany rządów spowodowały niezadowolenie Polaków.

• Atmosferę podgrzewały tajemnicze zamachy bombowe w Warszawie, Krakowie.

• Nieustabilizowanie rynku wewnętrznego, wojna celna z Niemcami, a także liczne strajki i manifestacje.

• Do kryzysu przyczyniły się także konflikty społeczne, porażki w polityce zagranicznej, szerzącą się korupcję, a także zaostrzenie konfliktów na tle narodowościowym.

• Impulsem do przeprowadzenia zamachu stało się powołanie przez prezydenta Stanisława Wojciechowskiego rządu Wincentego Witosa – Chjeno-Piasta, złożonego z przedstawicieli endecji, chadecji, NPR, PSL „Piast”.

• 30 maja 1923 r. Piłsudski na znak protestu przeciwko temu rządowi ogłosił swoją dymisję ze stanowiska Szefa Sztabu Generalnego, a 2 lipca zrezygnował z przewodniczenia Ścisłej Radzie Wojennej. Osiadł wówczas w podwarszawskim Sulejówku.

• Sytuację zaognił upadek rządu Grabskiego.

• 20 XI 1925 r. nowy rząd Aleksandra Skrzyńskiego (dobre stos. z piłsudczykami). Kwestie ekonomiczne spowodowały wycofanie się gabinetu Skrzyńskiego. 5 V 1926 r. ogłosił dymisję.

• Utworzenie kolejnego rządu było problemem i jedną wielką kłótnią. Jedni chcieli Witosa inni nie, jedni Piłsudskiego inni nie. W końcu Witos stracił nerwy i udzielił dość kontrowersyjnego wywiadu, że nie wahałby się wziąć władzy siłą. Wywołało to skandal i Lewica krzyczała, że prawica przygotowuje zamach stanu.

• Utworzenie 10 V 1926 r. rządu Witosa wywołało opór lewicy, która zarzucała mu wrogość wobec demokracji. Dzień po powstaniu rządu stolica stanęła w ogniu manifestacji zwolenników Piłsudskiego tzw. piłsudczyków.

• 1 maja 1926 r. ustępujący ze stanowiska ministra spraw wojskowych gen. Lucjan Żeligowski zarządził manewry pod Warszawą w okolicach Rembertowa, powierzając dowództwo nad zgromadzonymi tam oddziałami Piłsudskiemu.

• Nowy minister spraw wojskowych gen. Józef Malczewski polecił wspomnianym jednostkom powrócić w rejon zakwaterowania. Rozkaz ten nie został jednak wykonany. Tymczasem w nocy w stronę stolicy zaczęły kierować się kolejne pułki dowodzone przez oficerów wiernych marszałkowi.

• W nocy 11/12 maja 1926 r. doszło w Sulejówku do niewyjaśnionego incydentu- ostrzelania willi Piłsudskiego przez nieznanych sprawców.

• 12 maja 1926 r.- Piłsudski wybrał się do prezydenta Wojciechowskiego, aby wg oficjalnej wersji, zaprotestować przeciwko zamachowi na jego dzieci. W trosce o jego bezpieczeństwo towarzyszyły mu oddziały wojskowe. Tak rozpoczął się wg wersji zamachowców przewrót majowy.

• Do spotkania doszło na moście Poniatowskiego. Prezydent stanął w obronie konstytucji, demokracji i rządu. Piłsudczycy byli jednak w przewadze i mieli sympatię społeczeństwa zmęczonego dotychczasową sytuacją w państwie.

• Pierwsze starcia zbrojne w stolicy rozpoczęły się 12 maja wieczorem, kiedy oddziały wierne Piłsudskiemu wkraczały na Plac Zamkowy od strony mostu Kierbedzia. Wojska rządowe po krótkiej walce wycofały się na południe miasta. Rząd przeniósł się z Pałacu Namiestnikowskiego przy Krakowskim Przedmieściu do Belwederu. W Warszawie i województwie warszawskim władze wprowadziły stan wyjątkowy.

• Dowódcą obrony miasta mianowany został gen. Tadeusz Rozwadowski, a jego szefem sztabu płk Władysław Anders. Pierwszego dnia walk strona rządowa dysponowała 1700 żołnierzy.

• Siły wierne Piłsudskiemu były dwukrotnie liczniejsze. Ich dowódcą był gen. Gustaw Orlicz-Dreszer, a szefem jego sztabu płk Józef Beck. Marszałka wspierało dodatkowo około 800 członków Związku Strzeleckiego. Piłsudczykom sprzyjała również duża część mieszkańców Warszawy.

• Wieczorem 12 maja Piłsudski podjął próbę mediacji. Spotkał się z marszałkiem Sejmu Maciejem Ratajem, oświadczając mu, że ma przewagę sił, która będzie wzrastać z każdą godziną. Rataj skierował się następnie do Belwederu, gdzie usłyszał od prezydenta Wojciechowskiego, że w zaistniałych okolicznościach nie ma mowy o jakichkolwiek pertraktacjach.

• Prezydent i rząd byli przekonani, że dzięki wsparciu ściąganych do Warszawy oddziałów opanują sytuację.

• W nocy z 12 na 13 maja 1926 r. prezydent Wojciechowski wydał do armii odezwę, w której stwierdzał m.in.: "Stała się rzecz potworna - znaleźli się szaleńcy, którzy targnęli się na majestat Ojczyzny, podnosząc jawny bunt fałszywymi hasłami uwiedli czystą duszę żołnierza polskiego i dali pierwsi rozkaz do rozlewu krwi bratniej".

• 13 maja, pomimo nadejścia pierwszych posiłków dla strony rządowej, większość Warszawy nadal znajdowała się w rękach wojsk Piłsudskiego.

• W czasie zaciętych walk trwających tego dnia, wojska rządowe użyły przeciwko wojskom Piłsudskiego m.in. lotnictwa, bombardując ich pozycje na Placu Saskim. Działania podjęte przez Piłsudskiego poparły ugrupowania lewicowe: PPS, Stronnictwo Chłopskie oraz PSL "Wyzwolenie", a także Komunistyczna Partia Polski.

• 13 maja Centralny Komitet Wykonawczy PPS proklamował strajk generalny dla poparcia Piłsudskiego. Kolejarze zatrzymali transporty wojsk rządowych z Wielkopolski i Pomorza jadących do Warszawy.

• "Niech strajk ten będzie potężną manifestacją na rzecz Piłsudskiego, jego bohaterskiej armii i przyszłego rządu robotniczo-włościańskiego" - głosił 13 maja główny organ PPS "Robotnik".

• 14 maja wczesnym rankiem część oddziałów Piłsudskiego, które w sumie liczyły już 8,5 tys. żołnierzy, rozpoczęła atak na Belweder i lotnisko na Polu Mokotowskim. Siły rządowe miały do dyspozycji ponad 2 tys. żołnierzy.

• Po południu 14 maja rząd i prezydent opuścili zagrożony już Belweder i przenieśli się do Pałacu w Wilanowie, gdzie jeszcze tego samego dnia zapadły decyzje o zaprzestaniu dalszej walki, dymisji rządu oraz ustąpieniu prezydenta. Podjęto je wbrew opinii generałów, którzy uważali, że walkę należy kontynuować.

• W zaistniałej sytuacji w nocy z 14 na 15 maja 1926 r., zgodnie z konstytucją, władzę w państwie przejął marszałek Sejmu Maciej Rataj, który w porozumieniu z Piłsudskim nakazał natychmiastowe zawieszenie broni.

• 15 maja Rataj powołał nowy rząd z Kazimierzem Bartlem (wskazanym przez Piłsudskiego)na czele. Funkcję ministra spraw wojskowych objął w nim Piłsudski, pełniąc ją w różnych rządach aż do śmierci.

• 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego prezydentem. Marszałek wyboru jednak nie przyjął, ale uznał go za prawne usankcjonowanie dokonanego zamachu. Następnego dnia Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem, wskazanego przez Piłsudskiego, prof. Ignacego Mościckiego.

• Zamach majowy umożliwił dojście do władzy obozowi, który przez następne 13 lat i 113 dni wywierał znaczący wpływ na wszystkie sfery życia publicznego.

• Wprowadzenie zmian w konstytucji marcowej tzw. nowela sierpniowa.

• Jednym z sztandarowych haseł było zlikwidowanie „korupcji i złodziejstwa”.

• Przewaga władzy wykonawczej nad ustawodawczą i faktyczne rządy Piłsudskiego w osobie Mościckiego.

• Duże znaczenie miało stosowanie tzw. precedensów, czy uzusów konstytucyjnych. Metoda ta polegała na rygorystycznym przestrzeganiu zapisanej litery prawa, bez wnikania w niematerialną część przepisów tj. do podejmowania działań, które nie zostały wyraźnie zakazane. Celem było wykazanie, że konstytucja marcowa jest wadliwa i wymaga zasadniczych zmian. Miały także kompromitować bezsilny sejm.

9. Obóz Wielkiej Polski.

• organizacja polityczna Obozu Narodowego, powołana podczas inaugurującego zjazdu  4 grudnia 1926 w Poznaniu z inicjatywy członków Związku Ludowo-Narodowego i przedstawicieli innych stronnictw prawicowych.

• Powstanie OWP miało na celu zjednoczenie prawicowych przeciwników sanacji i oddziaływanie na społeczeństwo w duchu idei narodowej.

• W założeniach ideowych podkreślano związki z katolicyzmem, solidaryzm narodowy, konieczność walki o silne państwo i zwalczanie wszystkiego, co je osłabiało, przede wszystkim ugrupowań lewicowych i mniejszości narodowych, zwłaszcza żydowskiej.

• Żądali m.in. wprowadzeni na wyższych uczelniach numerus clausus tj. ograniczenia liczby studentów żydowskich do takiego samego odsetka (ok.10%), jaki ludność mieszkańców stanowiła wśród ogółu mieszkańców Polski.

• Wysuwano postulat zaostrzenia walki ekonomicznej i spolszczenia miast.

• Stronnictwo narodowe opowiadało się za konsekwentną walką z sanacją.

10. Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Wybory 1928 r. i Sejm II kadencji.

• Wbrew dążeniom lewicy, parlament nie został rozwiązany, przynosiło to korzyści piłsudczykom, ponieważ szukał on porozumienia z władzami.

• Piłsudczycy na początku nie posiadali własnego ugrupowania politycznego, a większość z nich należała do partii lewicowych.

• Początkowo do ugrupować piłsudczykowskich można było w pełni zaliczyć jedynie Partię Pracy, powstałą w wyniku rozłamu w PSL „Wyzwolenie”, oraz Związek Naprawy Rzeczypospolitej (ZNR), utworzony w czerwcu 1926 r. z inspiracji Tajnego ZwiązkuPariotycznego.

• Wszystkie powstałe organizacje nie były zbyt liczne, dlatego zaczęto tworzyć własną formację.

• Od grudnia 1927 r. zaczęły powstawać w różnych częściach kraju Komitety Współpracy z Rządem, a 19 I 1928 r. ukazała się deklaracja Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Marszałka Piłsudskiego (BBWR).

• Skupiała drobniejsze ugrupowania polityczne i grupy mniejszości narodowych, a także zwerbowała kilku posłów z PPS  i PSL "Piast".

• Program BBWR-u opierał się na kilku podstawowych punktach:

• kult wodza, czyli Józefa Piłsudskiego,

• krytyka "partyjniactwa" jako zjawiska mającego destruktywny wpływ na państwo,

• konieczność zmiany konstytucji – postulowanie przyznania większej władzy prezydentowi i ograniczenie uprawnień Sejmu,

• solidaryzm społeczny,

• program nie poruszał tematu uregulowań spraw dotyczących gospodarki.

• Wybory wyznaczono na 4 i 11 marca 1928 r.

• Wybory odbywały się na podstawie ustawy z dnia 28 lipca 1922 r. ordynacja wyborcza do Sejmu RP^[1]. 372 posłów wybrano w 64 okręgach wyborczych. W dniu 15 marca Państwowa Komisja Wyborcza dokonała podziału 72 mandatów pomiędzy 9 list państwowych, z list które uzyskały posłów co najmniej w sześciu okręgach.

• W wyborach do Sejmu wzięło udział 11.728.360 osób, co stanowiło 78,3% uprawnionych do głosowania.

	PARTIA	Liczba mandatów
PIŁSUDCZYCY (122)	BBWR	122
LEWICA (144)	Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów	63
	PSL „Wyzwolenie”	40
	Stronnictwo Chłopskie	26
	Inne komitety lewicowe	15
MNIEJSZOŚCI NARODOWE (86)	Ukraińcy i Białorusini	48
	Niemcy	25
	Żydzi	13
CENTRUM (50)	PSL „Piast”	21
	Chadecja	15
	Narodowa Partia Robotnicza	14
PRAWICA (37)	Związek Ludowo- Narodowy	37

• Marszałkiem Sejmu został Ignacy Daszyński, a Senatu Julian Szymański.

11. Centrolew.

• Był to sojusz partii centrowych i lewicowych zawiązany w 1929 w celu zwalczania systemu rządów sanacji obozu Józefa Piłsudskiego.

• W skład Centrolewu weszły: PSL "Wyzwolenie", PSL "Piast", Narodowa Partia Robotnicza, PPS, Stronnictwo Chłopskie i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji.

• W wyniku łamania przez obóz sanacyjny zasad obowiązujących w państwie demokratycznym ugrupowania opozycyjne wywodzące się z kręgów lewicowych i centrowych postanowiły się zjednoczyć. W ten sposób w 1929 powstał Centrolew, który dążył do obalenia rządów autorytarnych i przywrócenia w Polsce rządów parlamentarnych.

• W czerwcu 1930 koalicja Centrolewu na Kongresie Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie, proklamowała m.in. walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego, aż do zwycięstwa oraz chciała powołania "rządu zaufania" Sejmu i społeczeństwa.

• Władze sanacyjne zaczęły zdecydowanie przeciwdziałać.

• 25 sierpnia 1930 powołano nowy rząd którego premierem został sam Piłsudski.

• 30 sierpnia prezydent Ignacy Mościcki rozwiązał Sejm i Senat i zarządził nowe wybory, wskutek czego parlamentarzyści opozycyjni zostali pozbawieni immunitetu.

• 10 września nastąpiły aresztowania aktywnych polityków opozycji, oraz dalsze represje. Miało to wpływ na wybory, które przyniosły Centrolewowi dotkliwą porażkę. Spowodowało to całkowity rozpad Centrolewu. Aresztowanych działaczy osadzono w twierdzy brzeskiej nad Bugiem. 

• Proces brzeski odbywał się w Warszawie od 26 października 1931 do 13 stycznia 1932 r.

12. Wybory brzeskie 1930 r.

• Wybory brzeskie – popularna, ironiczna nazwa wyborów do Sejmu RP III kadencji z 16 listopada oraz Senatu RP III kadencji z 23 listopada 1930, używana przez przeciwników sanacji.

• Przed wyborami Piłsudski rozpoczął propagandę na szeroką skalę.

• 9 IX 1930 r. stronnictwa Centrolewu (bez chadecji) utworzyły blok Związku Obrony Prawa i Wolności Ludu Stronnictw Centrolewu.

• Jeszcze tej samej nocy 9/10 września 1930 r. policja i żandarmeria wojskowa przystąpiły, wg przygotowanych wcześniej list do aresztowań przywódców opozycji. Przeprowadzono je bez nakazu sądowego, jedynie na polecenie ministra spraw wewnętrznych gen. Felicjana Sławoja Składkowskiego (m.in. aresztowano Wincentego Witosa, Wojciecha Korfantego, Aleksandra Dębskiego, Hermana Libermana i innych).

• Ogółem w okresie przedwyborczym aresztowano byłych 84 posłów i senatorów tj. 15% składu całego rozwiązanego parlamentu i ok. 30% parlamentarzystów z klubów opozycyjnych.

• Stosowano nocne rewizje w domach i lokalach partyjnych , teoretycznie w poszukiwaniu broni i nielegalnych wydawnictw; przy okazji zatrzymywano „do wyjaśnienia” materiały propagandowe opozycji, wydrukowane zgodnie z obowiązującymi przepisami.

• Przeprowadzono także tzw. pacyfikację Kresów Południowo- Wschodnich, aby powstrzymać terror ukraińskich nacjonalistów.

• Unieważniono listy wyborcze opozycji (nie wszystkie).

• Frekwencja w wyborach wynosiła 75% do Sejmu i 63% do Senatu

• W wyborach do Sejmu:

•  BBWR zdobył 46,7% głosów (249 posłów i 77 senatorów), 

• Centrolew 17,3% (79 posłów i 13 senatorów), 

• Stronnictwo Narodowe 12,7% (63 posłów i 12 senatorów), 

• Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji 3,8% (14 posłów i 2 senatorów),

• pozostali 19,5% (w tym mniejszości narodowe 33 posłów i 7 senatorów oraz inni 6 posłów).

13. Dekompozycja obozu sanacyjnego po śmierci Piłsudskiego.

• Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. (w 9 rocznicę zamachu majowego) w Belwederze.

  • Marszałek nie zostawił po sobie testamentu politycznego, ale wiadome było, że jego następcą miał zostać Walery Sławek. Był on jednak skutecznie odsuwany od władzy przez część przywódców sanacji.

  • Po śmierci wodza nie było nikogo, kto by go godnie zastąpił. W jednolitym dotychczas obozie sanacyjny zaczęły pojawiać się różnice zdań, prowadzące do podziałów na zwalczające się ugrupowania. Zjawisko to znany publicysta piłsudczykowski Bogusław Miedziński nazwał dekompozycją.

  • Nowym Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych został gen. Edward Rydz-Śmigły.

  • Wybory, 8 września 1935 r., pomimo bardzo niskiej frekwencji wynikającej z braku zaufania do sanacji, wygrał jednak BBWR.

  • roszczący sobie prawo do posady prezydenta, ówczesny premier Walery Sławek, spotkał się ze sprzeciwem Ignacego Mościckiego, który nie zamierzał ustąpić ze swojego stanowiska.

  • Rydz-Śmigły dostrzegł w konfrontacji między nimi szansę wzmocnienia swojej pozycji. Usunął więc Sławka z funkcji Prezesa Legionistów i zastąpił go pułkownikiem Kocem.

  • Mościcki skłaniał się do przekazania swego stanowiska po skończonej kadencji w 1940 roku właśnie Rydzowi. Spotkało się to jednak z ostrym sprzeciwem posła gen. Żeligowskiego, który nie chciał dopuścić do zbliżenia tych dwóch polityków i „monopolizacji” władzy. Z powodu tego też protestu, został on zmuszony do ustąpienia ze swej funkcji.

  • 12 X 1935 r. Sławek rozwiązał BBWR.

  • 16 VII 1936 r. w specjalnym okólniku określono Rydza-Śmigłego jako drugą, po prezydencie, osobę w państwie. 11 XI 1936 roku Rydz-Śmigły został także mianowany marszałkiem Polski.

  • Efektem kompromisu było również powołanie w maju 1936 roku rządu pod przewodnictwem wspólnego kandydata obu polityków, gen. Felicjana Sławoja-Składkowskiego.

  • O trwałości porozumienia zawartego między Mościckimi Rydzem-Śmigłym świadczył fakt, iż rząd ten przetrwał do wybuchu II wojny światowej i był zdecydowanie najdłużej urzędującym gabinetem w Polsce w okresie międzywojennym.

  • Wyciszenie sporów trwających wewnątrz obozu sanacyjnego pod koniec lat 30. było również rezultatem zwiększającego się zagrożenia ze strony Niemiec i przybliżającego się wybuchu wojny.

14. Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN potocznie Ozon).

• organizacja polityczna tworzona na polecenie marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego od połowy 1936 roku. Jej powstanie ogłosił płk dypl. Adam Koc w deklaracji ideowo-politycznej z 21 lutego 1937, a pomysłodawcą nazwy Obozu Zjednoczenia Narodowego był Ferdynand Goetel.

• Rydz-Śmigły poszukując politycznego oparcia dla swojej grupy zlecił Adamowi Kocowi opracowanie programu politycznego nowego ugrupowania i powstał prorządowy Obóz Zjednoczenia Narodowego

• Obóz Zjednoczenia Narodowego wywodził się ze środowisk sanacyjnych.

• Celem organizacji było wzmożenie obronności państwa i wdrażanie postanowień konstytucji kwietniowej.

• Preferowano wyeksponowanie roli armii oraz Rydza-Śmigłego jako następcę marszałka Piłsudskiego. Objawiało się to m.in. poprzez ustanawianie Rydza-Śmigłego "drugą osobą w państwie po Panu Prezydencie" co zakłócało porządek konstytucyjny (w myśl konstytucji z 1935 r. drugą osobą w państwie był marszałek Senatu).

• Na czele OZNu stał szef, który podejmował decyzję, a organem wykonawczym był szef sztabu. Jako instytucję doradczą powołano Radę Naczelną.

• Ogniwami terytorialnymi były obwody dostosowane do granic administracyjnych. Istniały sektory: miejski, wiejski i robotniczy.

• Podkreślał znaczenie katolicyzmu i zapowiadał roztoczenie opieki nad Kościołem katolickim.

• 6 i 13 listopada 1938 r. odbyły się ostatnie wybory.

• Parlamentarzystów wybierano w zgodzie z uchwaloną 8 lipca 1935 roku ordynacją, przewidującą wybór przedstawicieli do sejmu w 104 okręgach dwumandatowych (w każdym z nich musiało być co najmniej czterech kandydatów) w systemie większościowym - do sejmu dostawali się więc ci dwaj, na których padło najwięcej głosów w danym okręgu. Do liczącego 96 miejsc senatu wybrano w okręgach 64 przedstawicieli, resztę mianował prezydent Mościcki.

• Frekwencja wyniosła 67,1 % (sejm) i 70% (senat).

• W związku z zasadą większościowości nie wszystkie mandaty do sejmu zostały obsadzone. Przyjmuje się, że ok. 164 posłów reprezentowało OZN, parunastu miało status niezależnych (dawniej związanych z obozem piłsudczykowskim, ale krytycznie nastawionych do polityki OZN, jak np. Lucjan Żeligowski czy ks. Lubelski), a resztę miejsc objęły mniejszości narodowe (Ukraińcy 14, Żydzi 5).

• Wybory sejmowe wiązały się dla sanacji ze znacznym upokorzeniem, np. w Wilnie szef OZN Stanisław Skwarczyński uzyskał znacznie mniej głosów niż czołowy przeciwnik obozu Lucjan Żeligowski, a będący w niełasce Walery Sławek zgromadził aż 17 tys. głosów w swoim okręgu.

15. Działalność opozycji.

• Podzielony wewnętrznie obóz narodowy. Wśród jej skrajnych odłamów (ONR „ABC” i Ruch Narodowo- Radykalny „Falanga”) pojawiły się, zwłaszcza po powstaniu OZN, tendencje do porozumienia z rządem. Ponieważ z rozmów nic nie wyszło, skupiano się na walce z Żydami.

• Główną siłą obozu narodowego było, opanowane na początku 1935 r. przez „młodych” SN. Już w 1936 r. jej ilość szacowano na 180 tys. osób. Generalnie było w opozycji do obozu sanacyjnego. Po 1937 r. wykształciły się 2 grupy: ludzie skupieni wokół Tadeusza Bieleckiego, którzy nie wykluczali porozumienia z sanacją i drudzy bezkompromisowi kierowani przez Jędrzeja Giertycha i Kazimierza Kowalskiego.

• Na początku przewagę mieli ci radykalni, jednak już w 1939 r. Tadeusz Bielecki został prezesem Stronnictwa.

• Obie frakcje głosiły: konieczność oparcia ustroju państwa na ściśle zhierarchizowanej strukturze społeczeństwa, zwiększenia kontroli nad gospodarką, polonizacja mniejszości słowiańskich, obrona integralności RP, walka z zagrożeniem niemieckim, a nawet przesunięcie granic na linię Sudetów i dolnej Odry.

• Zmiany w ruchu chrześcijańsko społecznym było związane z Władysławem Sikorskim. W 1936 był jednym z sygnatariuszy antysanacyjnego Frontu Morges (obok Wincentego Witosa, Ignacego Paderewskiego i Józefa Hallera). Głosili „konieczność zjednoczenia narodu we wspólnym wysiłku dla opanowania obecnego, a tak groźnego dla przyszłości Polski kryzysu”.

• Nie udało się stworzyć obozu antysanacyjnego. Zaprzestano na zjednoczeniu stronnictw.

• Dopiero 10 IX 1937 r. nastąpiła fuzja PSChD i NPR, w której wyniku powstało Stronnictwo Pracy (SP). Dołączył się także Związek Hallerczyków. Prezesem został Wojciech Korfanty, który nie mógł faktycznie sprawować tej funkcji i przejął ją Karol Popiel, jako prezes urzędujący.

• SL zaczęło coraz częściej głosić hasła wyraźnie antykapitalistyczne. Radykalizował się też program „Wici". Proces ten przebiegał nie bez wahań i niekonsekwencji. Dowodem zmiany postaw ideowych czołowych członków organizacji stały się konferencje wiciarzy, z najgłośniejszą w Kępie Celejewskiej koło Garwolina w lipcu 1933. Związani z Witosem działacze, głównie z Małopolski, podjęli inicjatywę tworzenia zakonspirowanej siatki stronnictwa.

• Tworzono trójki, piątki, grupy koordynujące, niezależne od legalnie istniejących ogniw SL. W początkach 1934 do tajnych struktur organizacji należało już około tysiąca członków.

• 28 września 1933 Wincenty Witos, Władysław Kiernik i Kazimierz Bagiński w obawie przed represjami opuścili Polskę. Pod nieobecność Witosa, przebywającego w Czechosłowacji, działalnością SL w latach 1935–1939 nieoficjalnie kierował Maciej Rataj (oficjalnie stanowisko było puste).

• Emigracja najbardziej bezkompromisowo antysanacyjnie nastawionych polityków wpłynęła uspokajająco na sytuację w stronnictwie. Jednocześnie represje i załamanie się nadziei na osiągnięcie sukcesu w drodze jednorazowego zrywu i obalenie rządów sanacji, zmniejszyły aktywność mas chłopskich, a w konsekwencji i aktywności stronnictwa.

• Na nastroje oddziaływały też wyniki przeprowadzonych, po uchwaleniu ustawy o unifikacji samorządu, wyborów do rad gromadzkich i gminnych. Za pomocą nacisku i fałszerstw sanacja uzyskała większość mandatów. Stronnictwo zajęło pierwsze miejsce wśród ugrupowań opozycyjnych. Wyniki te, mimo że mogły być uważane w danych warunkach za sukces, przyczyniły się do pogłębienia nastrojów bierności i zniechęcenia.

• W lutym 1937 odbył się ostatni przed wojną XXIV Kongres PPS, który wyłonił władze z przewodniczącym Rady Naczelnej Zygmuntem Żuławskim. Kongres uchwalił program zwany "programem radomskim".

• Tuż przed wojną PPS zrzeszała ok. 21 tys. osób w 41 okręgach.

• Likwidacja KPP.

16. Główne nurty polityczne.

• Ugrupowania nacjonalistyczne
  
  W 1919 roku utworzono Związek Ludowo-Narodowy (ZL-N). Początkowo skupiał wiele stronnictw narodowych. W kolejnych miesiącach odbyła się krystalizacja partii i programu pod wodzą Narodowej Demokracji (endecji). Ugrupowanie składało się z przedstawicieli inteligencji i klasy średniej, częściowo popierało je drobnomieszczaństwo i chłopstwo, duchowieństwo oraz ziemiaństwo. Głównym hasłem endecji był nacjonalizm nawołujący do umacniania sił narodu polskiego. Członkowie opowiadali się za solidaryzmem społecznym – zgody wszelkich grup społecznych w imię narodowego interesu. Jako nacjonaliści – endecy – sprzeciwiali się przyznawania praw mniejszościom narodowym, opowiadali się za ich asymilacją i polonizacją szczególnie wielonarodowych Kresów Wschodnich. Cechował ich antysemityzm (w Żydach widzieli wrogów Polski, domagali się ich wywłaszczenia i usunięcia z kraju), a także niechęć głównie do Niemców i Ukraińców. Zwolennicy Romana Dmowskiego opowiadali się za systemem parlamentarnym i silnym rządem kosztem ograniczenia uprawnień sejmu. Przeciwstawiali się ingerencji państwa w sprawy gospodarcze popierając idee liberalne. Elementem ideologii endeków było wykształcenie nowych pokoleń młodzieży w duchu narodowym. Służyło temu zakładanie takich grup jak Młodzież Wszechpolska (1922). W 1928 roku endecy zmienili swą nazwę na Stronnictwo Narodowe. Głównymi przedstawicielami partii byli Roman Dmowski, Stanisław Głąbiński, a także Władysław i Stanisław Grabscy. W czasach kryzysu gospodarczego stronnictwo prawicowe podzieliło się na dwa stronnictwa - „młodych” i „starych”. „Starzy” pragnęli ograniczenia władzy parlamentarnej na rzecz władzy wykonawczej, zaś zgromadzeni wokół Dmowskiego „młodzi” (Obóz Wielkiej Polski) opowiadali się za rządami totalitarnymi. To oni głosili coraz silniej hasła antysemickie, szowinistyczne i antydemokratyczne. Obóz Wielkiej Polski szybko zyskiwał zwolenników (początek lat 30. ok. 25 tysięcy). W celu przekonania do swych poglądów stosował metody bliskie ugrupowaniom faszystowskim i nazistowskim. Bojówki OWP prowokowały otwarte starcia. OWP został rozwiązany w 1933 roku przez władze z powodu zagrożenia jakie stanowił dla bezpieczeństwa publicznego.

W kwietniu 1934 roku doszło do rozłamu w Stronnictwie Narodowym – powstał Obóz Narodowo-Radykalny (ON-R), który w wyniku antypaństwowych akcji został zdelegalizowany. Jako ugrupowanie tajne ON-R podzielił się w 1935 roku na skrajny ON-R „Falanga” i ON-R „ABC”. Młodzi sprzeciwiali się ekonomicznemu liberalizmowi, pragnęli parcelacji majątków, upaństwowienia kapitału zagranicznego i żydowskiego, identyfikując się z faszystowską ideą „państwa-narodu”.

• Ugrupowania chrześcijańsko-społeczne
  
  Chrześcijańska demokracja skupiała część drobnomieszczaństwa, inteligencji oraz robotników. We wrześniu 1919 roku organizacje chrześcijańsko-społeczne zjednoczyły się tworząc Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji, zwane chadecją. Opierali się na myśli chrześcijańskiej z encykliki „Rerum novarum”. Opowiadali się za własnością prywatną, nie zgadzając się jednak na rozwój liberalizmu, a także interwencjonizm państwowy. Wierzyli, że majętni właściciele sami wyrzekną się bezwzględnego dążenia do zysku. Opowiadali się za rozwojem spółdzielczości, a także silnym powiązaniem państwa z Kościołem.

• Ugrupowania konserwatywne
  
  Główni przedstawiciele konserwatyzmu to członkowie ziemiaństwa, duchowieństwa i bogatych chłopów. Ich główne partie to Stronnictwo Prawicy Narodowej (głównie działacze z Galicji) i Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe (dawne Królestwo Polskie i zabór pruski). Ich główną ideą była zasada solidaryzmu społecznego. Odwoływali się także do ideologii narodowej. Przeciwstawiali się reformie rolnej (tylko dobrowolna parcelacja), popierali związek państwa z Kościołem. Do najważniejszych przedstawicieli należeli Janusz Radziwiłł, Stanisław Cat-Mackiewicz, Stanisław Stroński. 

• Ugrupowania chłopskie
  
  W początkowym okresie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości istniały trzy ugrupowania chłopskie – PSL „Piast” i PSL „Lewica” (dawny galicyjski PSL) oraz PSL „Wyzwolenie” (Królestwo Polskie). Po odzyskaniu niepodległości partie te rozszerzyły działalność na cały kraj – wszystkie popierały system demokracji parlamentarnej, reformę rolną oraz rozbudowę samorządów. Najbardziej umiarkowane poglądy głosiło PSL „Piast”, na którego czele stali Wincenty Witos, Maciej Rataj i Jan Dąbski. Reforma rolna miała według nich przebiec stopniowo i za odszkodowaniem, nie pragnęli także radykalnego rozdzielenia Kościoła od państwa. PSL „Wyzwolenie” i PSL „Lewica” głosiły radykalny program reformy rolnej (przymusowa parcelacja, państwo miało wypłacać odszkodowania), rozdziału Kościoła od państwa, przestrzegania wolności obywatelskich i praw mniejszości. Do zjednoczenia partii chłopskich doszło w 1931 roku – powstało wówczas Stronnictwo Ludowe. Młodzież związana z ludowcami zrzeszona była w Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”.

• Ugrupowania robotnicze
  
  Partie robotnicze w Polsce dzieliły się na narodowe, socjalistyczne i komunistyczne. W 1920 roku powstała Narodowa Partia Robotnicza (NPR). Partia kładła nacisk na interesy narodowe, jednak nie zapominała o konfliktach między pracownikami i pracodawcami. Postulowała o stopniowe wdrażanie reform socjalnych. W związku z pokrewieństwem z chadekami partie połączyły się w 1937 roku tworzącStronnictwo Pracy. W 1919 roku zjednoczyły się partie socjalistyczne z trzech zaborów tworząc Polską Partię Socjalistyczną Do socjalistów należeli m.in. Jędrzej Moraczewski i Ignacy Daszyński. PPS popierała demokrację parlamentarną i prawa mniejszości narodowych. Walczyła o wprowadzenie pakietu ustaw socjalnych, powszechna oświatę, uspołecznienie niektórych gałęzi gospodarki.
  Na marginesie życia społecznego była partia komunistyczna. W grudniu 1918 r. SDKPiL oraz PPS-Lewica połączyły się tworząc Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. W 1925 roku została ona przekształcona w Komunistyczną Partię Polski. Komuniści polscy opowiadali się za rewolucją, nawoływali do tworzenia rad robotniczych i „dyktatury proletariatu”. Pragnęli nacjonalizacji przemysłu i likwidacji własności rolnej. Partia w 1919 roku została zdelegalizowana w związku ze stosowaniem terroryzmu. KPP nie zaprzestała jednak swej sabotażowej działalności, dlatego była ostro zwalczana przez władze państwowe. W 1938 roku przywódcy KPP zostali zamordowani na terenie ZSRR z wyroku władz Międzynarodówki Komunistycznej. 

• Ugrupowania sanacyjne
  
  W 1928 roku w kraju powstał złożony z konserwatystów, wiernych hasłom sanacji moralnej i ideologii prymatu państwa nad grupą i jednostką, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Stał się on zapleczem przyszłych rządów, nazywanych często „rządami pułkowników”, współpracujących z Józefem Piłsudskim i do końca jego dni podległych decyzjom Marszałka. Na czele nowego apartyjnego ugrupowania stanęli Walery Sławek, Kazimierz Bartel, K. Świtalski. Uznawali oni wartość państwa jako dobra najwyższego, ogólnospołeczny solidaryzm, ograniczenie praw parlamentu na rzecz rządu, interwencjonizm państwowy, a także militaryzację gabinetów rządzących. Grupa ta utrzymywała władzę do śmierci Piłsudskiego 12 maja 1935 roku. Program BBWR ograniczał się do idei sanacji i nadrzędności państwa nad społeczeństwem i jednostką. Po śmierci Marszałka nastąpił okres walki o władzę. BBWR poniósł klęskę w wyborach wrześniowych 1935 roku, w wyniku której został rozwiązany. Wyłoniły się trzy grupy: grupa zamkowa – zwolennicy prezydenta Ignacego Mościckiego o umiarkowanym programie, grupa wojskowa (Edward Rydz-Śmigły) opowiadająca się za rządami silnej reki oraz niezależni (ulica Wierzbowa – Józef Beck). W 1935 roku powstał, pod wodzą Edwarda Rydza-Śmigłego Obóz Zjednoczenia Narodowego – organizacja o charakterze autorytarnym, nacjonalistyczna i wyznająca ideę wodzowską (A. Koc, S. Skwarczyński). Potocznie zwana był Ozonem. Program ugrupowania opierał się na zasadzie solidaryzmu społecznego. Podstawą zgody miało być silne państwo. Ozon zorganizowany był na wzór ugrupowań faszystowskich – stosował terminologię wojskową, wyznawał kult armii i Marszałka. Z Ozonem zaczęły współpracować środowiska nacjonalistyczne (ON-R „Falanga”), a część sanacji zaczęła występować przeciw OZN.

14