TEDEUSZ WITCZAK- LITERATURA ŚREDNIOWIECZA:
Wprowadzenie w epokę:
Średniowiecze- medius aevus( od roku 476-zdobycie Rzymu przez żołnierzy germańskich wodza Odoakra do roku 1453- zdobycie stolicy cesarstwa wschodniego przez Turków)
[„Renesans karoliński”- Karol Wielki(768-814)]
Polskie średniowiecze- II połowa x w- przełom X-XVI w:
-spowolniona ewolucja
-średniowiecze trwa dłużej niż w krajach zachodu, natomiast rozpoczęło się później
- rok 966(X-X Iw) pełny rozwój ustroju feudalnego , hierarchiczna zależność między jednostkami u stanami (seniorat)
- wprowadzenie ideały rycerza: świetność rodu, tężyzna fizyczna, dobra sława, godność, służba dla chrześcijaństwa, obrona religii i państwa)
- najbardziej autorytatywne instytucje
PAŃSTWO- uniwersalizm: nawiązanie do tradycji imperium rzymskiego, osadzone(cesarstwo)w Niemczech, prymat Niemiec nad innymi krajami
CESARSTWO- uniwersalizm: wyłączność wiary chrześcijańskiej, zwierzchność kościoła, sakralne źródła wiedzy, język łaciński
Stosunki między państwem , a cesarstwem układają się zmiennie. W XI wieku następuje reforma kościoła, w 1054 roku następuje wielka schizma, która prowadzi do rozpadu chrześcijaństwa na wschód- Bizancjum i zachód- Rzym. W 1095 roku następuje zryw krucjat. Polska wchodzi w średniowiecze gdy formuują się systemy teologiczne.
Teocentryzm- skupianie wszelkich zagadnień i działań wokół idei Boga „ Filozofia jest służebnicą teologii”.
Scholastyka- filozofia komentująca dogmaty wiary, uprawiana w szkołach. Szczyt osiągnęła w XIII stuleciu. Była to metoda rozumowania charakterystyczna dla filozofii średniowiecznej, polegała na dokładnym stosowaniu ustalonej procedury składającej się z komentowania tekstu , związanej z nim dyskusji oraz formułowania wniosków.
Świat średniowieczny to alegoria dobra( Bóg) i zła ( Szatan). Podrzędność tego co cielesne, rezultatem są praktyki ascetyczne, pogarda wartości doczesnych, nobilitacja( przejście do stanu szlacheckiego nieszlachcica i jego potomków) ludzi uznawanych przez kościół za świętych.. W średniowieczu słynne były wizje eschatologiczne (
Styl romański XI-XIII wieku
Nazwa
wywodzi się od określania terenów będących pod wpływami kultury
Imperium Rzymskiego. Jest to nazwa umowna, przyswojona w XIX wieku.
Styl romański rozwijał się w Europie zachodniej i południowej w X
wieku. Szczytowy okres to XI i XII wiek. Kolebką stylu romańskiego
były: Francja, Włochy, Niemcy. Wielką rolę w tworzeniu tego stylu
odegrały klasztory, a zwłaszcza zakony Benedyktynów i Cystersów.
Do Polski romanizm dotarł głównie przez zakonników,
sprowadzanych z Francji oraz Niemiec. Zasadniczym tworzywem
budowlanym jest tu rodzimy kamień (piaskowiec, bazalt, wapień),
obrobiony w formie ciosów bądź też łupany – układany
regularnymi warstwami. Sporadycznie występują mury obronne z
otoczaków oraz kamienia polnego.
Budowle romańskie to przede
wszystkim trójnawowe kościoły bazylikowe ) obiekty wielonawowe o
niejednakowej wysokości naw; oraz kościoły jednoprzestrzenne.
Bardzo charakterystycznym typem budowli romańskiej są rotundy
założone na rzucie kolistym z absydą (lub paroma absydami).
Styl gotycki XII wiek
styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L. Ghibertiego a następnie G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.
Twórczość ustna:
Obowiązek gościnności, szacunek wobec więzi rodowo-rodzinnej, porządek patriarchalny, przenikanie tych wartości ułatwiało bliskie pokrewieństwo językowe tzw. Lechickiej grupy słowiańskiej.
Lechicka grupa słowiańska:
Ludy między pobrzeżami Wisły: Łaby, a płd. Bałtykiem i Karpatami. W X wieku z tej grupy wyłania się państwo Mieszka( Gniezno, Poznań, Kruszwica, Kalisz, Mazowsze, Płocka, Sandomierz, Kraków, Opole, Wrocław, wsch. Pomorze). W X- Xi wieku wyłania się nazwa „ kraj Polan”- oraczy pól. W IX wieku „bardzo silny książe”( Mieszko) ma władzę nad Wiślanami, zostaje pokonany w 875 roku przez państwo wielkomorawskie. W okresie tym następuje ustna literatura ludowa zwana folklorem:
- opowiadania rodowe i plemienne
- opowiadania o dokonaniach zbiorowych lub wybitnych jednostek
- powieści o wyprawach wojennych, kupcach
- dzieje przodków. U Słowian zachodnich starcy plemienni przekazywali opowieści „z ust do ust”. Z czasem opowiadania(podania) przybierały postać baśni, „prawdę potwierdzały nazwy miejsc i przedmiotów: kopce, kurhany. Z czasem straciły jednak znaczenie.
Wczesne piśmiennictwo polskie:
„Dagome iudex”- pismo wagi państwowej, akt oddania Polski św. Piotrowi.
„Bulla Innocentego IV” –z roku 1139 (inna nazwa Bulla Gnieźnieńska). Zawiera nazwy miejscowe- 410 nazw osobowych i miejscowych. Jest to proza, która zawira protekcje nad dobrami należącymi do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.
Bulla Hadriana IV- z roku 1155, chroniąca dobra i Biskupstwa wrocławskiego.
Kazania Świętokrzyskie- kazania w porządku tematycznym, z Ii połowy XIII wieku, kunsztowna proza. Polszczyzna łączy się z wstawkami łacińskimi, styl ars dictandi. Nazwa kazań pochodzi od klasztoru św. Krzyża na Łysej Górze gdzie były przechowywane. Znajduje się 5całych kazań i jedno w urywkach.
Bogurodzica- z około XIII wieku choć data powstania nie jest pewna. Jest to pieśń, a dokładniej hymn narodowy. Typ: carmen patrium( są to modlitewne prośby zawierające motyw deisis). Pieśń składa się z 3 części.
Uniwersytet i druk: ( rok 1364)
Pierwszymi założycielami jakiejkolwiek Akademii byli Jagiełło i Jadwiga- Akademia Krakowska. Był to ośrodek studiów teologicznych zaraz po Paryżu, Bolonii i Pradze. Akademia zawierała 5katedr prawa, 2 medycyny i 7 sztuk wyzwolonych( artes liberales). W XIV- XV wieku następuje kontynuacja Hagiografii. Postać Dzierzwy( Mierzwy) , twórcy Cronica Polonorum, opartej na Kronice Kadłubka. Dzierzwa skupia się na sprawach Polski. Swoje dzieło dzieli na 4części z rozdziałami, głownie wzoruje się na Kadłubku.
Janko z Czarnkowa- kanonik, twórca Kroniki Wielkiej( Wielkopolskiej). Jest to niedokończona kronika, brak w niej tropów. Podstawą napisania dzieła były wydarzenia w latach 1370-1384, w których był bezpośrednim świadkiem.
Jan Długosz- Roczniki Polski, dzieło zawierające dzieje Polski od czasów legendarnych do roku 1480.
Traktaty, mowy, żywoty:
Stanisław ze Skarbimierza- sławny orator, twórca 500kazań i mów o tematyce teologicznej, kościelnej, moralnej i literackiej. Wzorował się na Wulgacie.
Paweł Włodkowic- zajmował się polityką i dyplomacją. Brał udział w soborze w Konstancji. Tworzył traktaty, argumenty.
Jan z Ludziska- orator, praktyk, krasomówca. Stosował odtwórcze oratorstwo, cytaty z lit. greckiej i rzymskie ( Cyceron).
Władysław warneńczyk- Modlitewniki zawierają 77 kart pergaminowych z bezimiennymi autorami. Są to modlitewniki łacińskie przeznaczone do celów magicznych. Formuły włożone w usta Władysława.
Annały [oczniki, spisy najważniejszych wydarzeń, przedstawione w porządku chronologicznym. Był to pierwotny rodzaj historiografii.] poznawcze i prawne w Polsce:
Rocznik Jordana- z roku 999. Prowadzony przez biskupa Jordana . Jest to rocznik o tematyce świeckiej(spisane najstarsze zapiski dziejów Polski w języku łacińskim). W 1000 roku wprowadzono zapiski dot. żywotu i męczeństwa św. Wojciecha i jego rodziny. Rocznik spisywany do 1039r. Rocznik zawiera ( „Dobrouca venit ad Mesconem” 965r, „ Mysco dux baptisatu” 966r., „ Boleslaus natus Est” 967r.)
Rocznik Rychezy- autor nieznany, rocznik o tematyce swieckiej pisany w języku łacińskim. Rocznik dotyczył śmierci Mieszka II, wygnania Rychezy( żony Mieszka II) z dziećmi z kraju.
Rocznik Świętokrzyski dawny- powstały w Krakowie w XIII wieku.
Anonim tzw .Gall- cel powstania kroniki był publicystyczny i historiograficzny.
Kronika Kadłubka- kronika spisana na zlecenie Kazimierza sprawiedliwego, od 1190 do początku XII wieku. Zawiera motywy kościelnej państwowe, kronikarz snuje opowieści o dziejach Polski.
Kronika Wielkopolska- powstała w okresie rozbicia dzielnicowego. Autorem był duchowny świecki z Poznania.
Hagiografia[ biografistyka parantetyczna]:
- żywoty świetych
-uwieńczenie- Złota legenda Jakuba de Voragine
- wierny męczennik, wierny sługa Boży
- w X wieku podział na Vita ( życie) i Pasjo ( męczeństwo)
- jeden polski zabytek: autorem był cudzoziemiec, Wojciech( 9kw. 997r. męczennik). W 998-999 Jan Knaparius na zlecenie cesarza tworzy I Żywot św. Wojciecha, następny żywot pt. II Żywot św. Wojciecha tworzy Bruno z Kwerfurtu, w którym występuje idealizacja Wojciecha
- Modlitewnik Gertrudy- [ córka Mieszka II i Rachezy, pierwsza w dziejach piśmiennictwa polskiego pisarka] Modlitewnik zawiera 90 modlitw pisanych prozą, sekwencje[pieśni o parzystym układzie podobnych sobie strof], hymny[ starsze od sekwencji, złozone ze strof o stałej melodii].
-Carmen Mauri- tytuł nadany przez badaczy. Autorem jest cudzoziemiec. Łaciński utwór wierszowany, zawierający historię Piotra Włarta ( zm. 1153r.) komesa polskiego[ popadł w niełaskę poprzez małżonkę księcia- Agnieszkę. Tekst pierwotny z połowy XII wieku, gesta.
- Księga Henrykowska- 1269-1273. Na 24 karcie księgi znajduje się jedno zdanie w języku polskim „ Daj ać ja pobruszę a ty poczuwaj”. Cała księga jest zapisana w języku łacińskim.