Polityka antymonopolowa państwa.
Polityka antymonopolowa państwa to ogół działań władz państwowych zmierzających do przeciwdziałania praktykom monopolistycznym lub ich skutkom i ochronie wolnej konkurencji ( efektywności gospodarowania).Konieczność prowadzenia takiej polityki motywowana jest społecznymi kosztami istnienia monopolu, które przejawiają się przede wszystkim w ograniczeniu przez monopole produkcji i podaży, windowaniu cen i generowania przez monopol zysków większych aniżeli w przypadku konkurencji doskonałej. Koszty monopolu to również niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych, co oznacza marnotrawstwo w gospodarce. Pozostałe koszty monopolizacji to hamowanie postępu technicznego i narzucanie innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji, niezgodnych z zasadą uczciwej konkurencji. Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: zakazów i regulacji Polityka antymonopolowa państwa może obejmować też pomoc dla przedsiębiorstw wchodzących na zmonopolizowane rynki, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli.
Polityka zakazów dla monopolu
Polega ona na całkowitym zakazie podejmowania działań zmierzających do ograniczenia produkcji i handlu i konkurencji między firmami. Niedozwolone są m.in.: tajne lub jawne umowy dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli taki wcześniej zaistniał. Jest ona na szeroką skalę, choć mało skutecznie realizowana w USA,
Polityka regulacji
Polityka ta stosowane np. w W. Brytanii dopuszcza istnienie monopoli ( uważa się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest korzystne dla gospodarki np. gdy wielka skala produkcji umożliwia znaczną redukcję przeciętnych kosztów wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, głównie poprzez nadzór nad cenami i zyskami z możliwością nakazania obniżenia cen i opodatkowania nadmiernych zysków. Ten rodzaj polityki stosowany np. w Wielkiej Brytanii,
Na regulacje składają się zatem zasady i przepisy ustalane przez państwo po to, aby zmienić działalność przedsiębiorstw bądź też aby nimi kierować.
Narzędzia polityki antymonopolowej
Jakie są w rzeczywistości możliwe sposoby, za pomocą których państwo mogłoby interweniować w celu zmniejszenia kosztów monopolu? Instrumenty polityki antymonopolowej jego likwidacji można je podzielić na dwie grupy Te które zabezpieczają przed powstawaniem monopolu czy umożliwiają jego likwidację Do narzędzi tych zaliczamy przepisy regulujące powstawanie firm i umożliwiające organom rządowym ich likwidację W ostatnich stu latach wyspecjalizowane agencje rządowe otrzymały uprawnienia do udzielaniu zezwoleń na wejście przedsiębiorstwa do niektórych kontrolowanych przez rząd gałęzi, czy też wyjście z niej.
Druga grupa to narzędzie łagodzące skutki tolerowanego przez państwo monopolu Regulacja ta występuje w sferze usług użyteczności publicznej, w transporcie i na rynkach finansowych. Próbując kontrolować działalność gospodarczą państwo może stosować nakazy zakazy dyrektywy lub instrumenty ekonomiczne takie jak: podatki lub programy wydatków rządowych, które mają pobudzać przedsiębiorstwa do określonego, zgodnego z zamierzeniami państwa działania. Są to narzędzie, czyli narzędzia regulacji. Dzięki nim w wielu sektorach gospodarki rynkowej, istniej państwowa kontrola bez państwowej własności
Podatki i ich skuteczność
Podatki – wysokie opodatkowanie monopolu zmniejsza jego zyski, a tym samym łagodzi pewne nieakceptowane społecznie jego skutki. Opodatkowanie pozwala usunąć niezadowolenie z monopolu wynikające z poczucia sprawiedliwości, niewiele jednak pomaga na zakłócenia produkcji. Przypomnijmy, że rezultatem decyzji monopolu są zbyt wysokie koszty i ceny cen oraz zbyt mała produkcja i zatrudnienia Podatek ryczałtowy zmniejsza zyski, ale nie ma żadnego wpływu na produkcję. Jeżeli zaś podatek nie jest stuprocentowym ryczałtem, prawdopodobnie skłoni monopolistę do jeszcze większego odejścia od efektywnego poziomu produkcji i do jeszcze silniejszego podwyższania ceny i obniżenia produkcji.
Co da upaństwowienie monopolu?
Monopol państwowy jest rozwiązaniem stosowanym w wielu gałęziach np. produkcja gazu, usługi telefoniczne, elektryczność, koleje itp., w których efektywna produkcja możliwa jest tylko w warunkach monopolu naturalnego lub im bliskich.
W tych przypadkach realnym dylematem jest to, czy narzucić własność państwową, czy też tylko państwową regulację firm. Badania nad tymi gałęziami wskazują, że oba podejścia są skuteczne. Jakość znacjonalizowanych usług telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska tej w Stanach Zjednoczonych przed załamaniem monopolu Bell System,. Z kolei będące własnością państwową koleje w Zachodniej Europie mogą być wzorem dla prywatnych kolei w USA. Wybór pomiędzy regulacją a własnością państwową w większym stopniu może zależeć od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, aniżeli do wyraźnej przewagi gospodarczej któregoś z rozwiązań
Polityka antymonopolowa w Polsce
W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest – będący agendą rządową – Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990 roku, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolowym z dnia 24 II 1990 r.
Nie jest to pierwszy akty prawny regulujący omawiany tu aspekt działalności gospodarczej.
Historia prawa antymonopolowego w Polsce sięga 1933 roku, kiedy to 28 marca uchwalono ustawę o kartelach, nakładającą obowiązek rejestracji umów kartelowych, która umożliwiała rządowi ( Ministrowi Przemysłu i Handlu) wystąpienie do sądu kartelowego o rozwiązanie umów szkodliwych dla interesów Państwa. W późniejszym okresie, po nowelizacji z 1935 r, Minister Przemysłu i Handlu miał prawo rozwiązywania umów kartelowych bez potrzeby odwoływania się do sądu. Jak wynika z historii ustawa ta była potrzebna gdyż z latach 1933 – 1934 są kartelowy rozpatrzył trzy sprawy. W dniu 13 lipca 1939 r uchwalono nową ustawę o porozumieniach kartelowych. Miała ona podporządkować działalność karteli polityce gospodarczej państwa. Niestety, z powodu wybuchu II wojny światowej nie weszła ona w życie.
Po wojnie inny model gospodarki kraju ochraniał monopolistyczną pozycję sektora państwowego. Dopiero reforma gospodarcza w latach 80 – tych spowodowała powstanie w 1985 roku pierwszego projektu ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej. Ustawa ta została uchwalona w roku 1989. Przewidywała ona m.in. przeciwdziałania powstawaniu struktur monopolistycznych przy jednoczesnym istnieniu monopoli państwowych, których nie obejmowała swoimi postanowieniami. Dopiero przejście do gospodarki rynkowej wymusiło zastosowanie nowych rozwiązań prawnych w walce z monopolami. Doprowadziło to do powstania obecnie obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Ustawa ta reguluje dwa rodzaje stanów, jakie mogą zaistnieć w gospodarce: działania antykonkurencyjne indywidualne i zbiorowe) oraz zmiany antykonkurencyjne w strukturze podmiotów gospodarczych. Jednocześnie ustawa nie definiuje pojęcia „ praktyki monopolistyczne „ Rozdział drugi zawiera jednak regulacje, pozwalające zdefiniować listę takich praktyk. Można tu wymienić:
Przeciwdziałanie powstaniu i zwalczanie istniejących struktur monopolistycznych
Zwalczanie niektórych działań podejmowanych z pozycji monopolisty
Walka z podmiotami gospodarczymi zajmującymi dominującą pozycję na rynku zwalczanie praktyk monopolistycznych polegających na nadużyciu pozycji dominującej na rynku
Zwalczanie grupowych praktyk monopolistycznych
Zwalczanie indywidualnych praktyk monopolistycznych
Uważa się zwykle, że polityka antymonopolowa jest użyteczna w przeciwdziałaniu nadużyciom w gałęziach, w których występuje koncentracja, lecz które nie są całkowicie zmonopolizowane ( tam gdzie działają dominujące oligopole) W pewnym sensie ustawodawstwo antytrustowe to raczej pasywna niż aktywna polityka rządu. Ustala ono ograniczenia dotyczące zachowań firm, zakazując pewnych praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji ( zmowy dotyczące cen, podział rynku itp. )