Metody wspomagania rozwoju społecznego dzieci oparte na psychologii poznawczej
1. Plan wykładu:
Założenia psychologii poznawczej
Metoda indukcji M. Hoffmana
Metoda zadaniowa
Technika eskalacji
Technika wyobrażania sobie podróży w czasie
Technika zatrzymywania myśli
Technika „podarunek w wyobraźni”
Bajka terapeutyczna
1. Założenia psychologii poznawczej
Człowiek przedstawiany jest jako samodzielny podmiot, który w dużej mierze kieruje własnym życiem (podobnie, jak w psychologii humanistycznej).
Kładzie się szczególny nacisk na fakt, że człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy, przekazuje informacje i nadaje im wartość. Jest sprawcą, który podejmuje celowe działania i ma nad nimi kontrolę poznawczą (Kozielecki 1998, s. 170-173).
Zwolennicy psychologii poznawczej uważają, że podstawową metodą modyfikacji myślenia i działania człowieka jest celowe wychowanie i autokreacja (formowanie siebie według własnego projektu). Celem wychowania jest kształtowanie osobowości i zdolności do działania (Tamże, s. 222).
Zasadniczymi zadaniami wychowawczymi są: kształtowanie postawy badawczej i eksploracyjnej, kształcenie społecznie pożądanego systemu wartości utylitarnych i duchowych oraz sfery emocjonalnej, nabywanie wiedzy o świecie i o sobie samym poprzez dialog (Tamże, s. 224-226).
2. Metoda indukcji M. Hoffmana
Metoda indukcji polega na wskazywaniu dziecku konsekwencji, jakie jego zachowanie przynosi innym.
Można wyróżnić konsekwencje korzystne dla kogoś i przyjemne uczucia (indukcja pozytywna) oraz wskazanie konsekwencji niekorzystnych i związany z nimi smutek, przykrość, cierpienie innych ludzi (indukcja negatywna)(Reykowski 1979, s. 367 – 368).
Istotą tej metody jest uświadamianie dziecku (przez rodzica, wychowawcę) konsekwencje jego zachowania i wskazywanie na związek przyczynowy między jego działaniami a sytuacją, w jakiej znalazła się osoba skrzywdzona.
Udzielanie dziecku informacji o przyczynach danego stanu rzeczy powinno mieć miejsce dopiero wtedy, gdy ono samo nie jest w stanie samodzielnie zinterpretować sygnałów i powiązać ich z własnym zachowaniem.
Metodę indukcji można stosować w drugiej połowie 2 roku życia, gdyż właśnie wtedy dzieci zaczynają:
używają słów odnoszących się do emocji;
rozmawiać już nie tylko o własnych uczuciach ale odnoszą się też do przeżyć innych;
rozumieć cele działania i odczucia innych osób;
uświadamiać sobie, że uczucia innych mogą się różnić od ich własnych.
Indukcja powinna być dostosowana do rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz bezpośrednio związana z jego doświadczeniem.
Dziecko w jak największym stopniu musi być samodzielne w odczytywaniu i interpretowaniu sygnałów świadczących o przeżywaniu emocji przez inne osoby, które mają miejsce w związku z jego zachowaniem.
Im młodsze jest dziecko, tym częściej rodzice powinni wskazywać na bezpośrednie i widoczne konsekwencje działania dziecka (np.: „Jeśli popchniesz chłopca to on się przewróci i będzie płakał”).
Można kierować uwagę dziecka na wysyłane przez innych sygnały
Spójrz na Kubę, co się z nim dzieje?
(zachęcanie dziecka do zainteresowania się sygnałami emocjonalnymi płynącymi od innego dziecka)
Co się stało Kubie? Dlaczego płacze?
(zachęcanie do zastanawiania się nad wcześniejszymi wydarzeniami we wzajemnej relacji i zinterpretowania jakie okoliczności, w tym zachowania dziecka, miały wpływ na zachowanie partnera).
Nieco później rodzice powinni także podkreślać zranione uczucia pokrzywdzonej osoby (np.: „Chłopcu jest przykro, że nie chcesz mu pożyczyć piłki”).
Dzięki indukcji dziecko otrzymuje informacje o tym, że rodzice nie aprobują jego zachowania, że zrobiło coś złego i naruszyło obowiązujące zasady.
Metoda indukcji pozwala na wykorzystanie i rozwijanie naturalnej skłonności empatycznej dziecka oraz skupienie uwagi na jego roli w wywołaniu cierpienia u innych osób.
Stosowanie tej metody w wychowaniu dzieci rozwija:
zdolność do decentracji interpersonalnej (zdolności do zdawania sobie sprawy z cudzego punktu widzenia);
tendencję do zwracania uwagi na to, jakie skutki dla innych ludzi ma zachowanie dziecka;
umiejętność dostrzegania cudzego dobra i brania go pod uwagę.
Ryzyko stosowania tej metody może wiązać się z zbyt słabym lub zbyt silnym naciskiem zastosowanym przez rodzica, opiekuna, wychowawcę.
W sytuacji zbyt słabego nacisku dziecko nie przerywa swojej aktywności i nie zwraca uwagi na komunikat indukcyjny, a zatem nie ma treści do poznawczego przetworzenia.
Przy zbyt silnym podkreśleniu władzy lub wycofania miłości rodzica dziecko skupia się na konsekwencjach działań dla niego samego. Dziecko w takiej sytuacji może zareagować silnym lękiem, zakłócającym proces poznawczy (Hoffman 2006, s. 141 – 149).
3. Metoda zadaniowa
Inicjowanie aktywności zadaniowej polega na takim oddziaływaniu dorosłego na sytuację dziecka, aby pewne jej elementy przekształcić w bodźce (Kuchcińska 1997, s. 66), a zadanie definiowane jest „jako przyszłe zdarzenie (tj. stan lub zmiana przedmiotu dokonana przez podmiot) może być podmiotowi opisane i przekazane do realizacji przez niego samego lub też przez kogoś” (Kuchcińska 1988, s. 57).
Dziecko ma szansę, pod wpływem zdarzeń zewnętrznych, regulować swoje stosunki ze światem. Rodzic ma możliwość poznania różnych sposobów inicjowania dziecięcej aktywności zadaniowej, tj. umiejętność współpracy, negocjacji, itp.
Odpowiednie przygotowanie i prezentacja zadania staje się dla dziecka szansą do spożytkowania posiadanych umiejętności oraz daje możliwość samodzielnego wybierania.
Dziecko może zwiększać swoją podmiotowość przechodząc od zadań całkowicie zleconych przez zadania częściowo zlecone (pozornie własne i jawnie zlecone) do własnych (Kuchcińska 1997, s. 82 – 84).
„Zadania zlecone” wiąże się z opisem i przekazaniem dziecku (rozbieżności lub/i celu lub/i programu) do realizacji dziecku przyszłego zdarzenia, które pozwoli przywrócić zakłóconą równowagę.
„Zadania własne” to te, w których dziecko, po dokonaniu diagnozy otaczającej go rzeczywistości, opisuje i przekazuje sobie zdarzenia do realizacji.
Skutkiem niewłaściwego stosowania tej metody może być doprowadzenie dziecka do takiej rozbieżności, która:
wywołuje zbyt silne emocje;
blokuje działanie i możliwość poszukiwania sposobów radzenia sobie z trudnościami.
4. Technika eskalacji
Technika ta jest zaczerpnięta z krótkoterminowej terapii poznawczo – behawioralnej, stosowana jest do opanowania lęku pojawiającego się w związku z potencjalnym wydarzeniem mogącym wystąpić w przyszłości.
Osoba przeżywająca lęk w obecności terapeuty wyobraża sobie, że sytuacja, której się lęka ma naprawdę miejsce.
Często samo wyobrażenie takiej sytuacji, pozwala na określenie przyczyny lęku (dotąd niejasnej).
Czasem potrzebna jest eskalacja danego wydarzenia poprzez wyobrażenie sobie najgorszych jego konsekwencji. Potem następuje poszukiwanie sposobów radzenia sobie w tej sytuacji i ponowne wyobrażenie sytuacji wraz z opracowaną strategią działania (Lazarus 1989, za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 176).
Technikę eskalacji zmodyfikować można poprzez paradoks i poczucie humoru, które wspierają wyobrażenia dzieci (uczyniła to B. Poćwiardowska).
Technika może być wykorzystywana do radzenia sobie z trudnymi emocjami tj: lęk, nuda, złość.
W sytuacji, gdy pojawi się u dziecka lęk związany z potencjalnym wydarzeniem (np.: dziecko płacze z obawy przed upadkiem w autobusie) dorosły wraz z dzieckiem wyobraża sobie sytuację, której się ono obawia i wspólnie przerysowują wymiary tego wydarzenia, dodając do opowiadania różnego rodzaju niedorzeczności, paradoksy
(np.: „Wsiądziesz do autobusu i od razu się przewrócisz, każdy kto wsiądzie potknie się i też się przewróci, cały autobus będzie pełen ludzi leżących na podłodze, a pan kierowca woła jedziemy i nikt nie zdąży wstać i tak wszyscy będą podróżowali leżąc”).
Po opowiadaniu razem z dzieckiem dorosły zastanawia się, co mogłoby mu pomóc poradzić sobie w sytuacji, którą sobie wyobrażali.
Technika pozwala skierować aktywność dziecka z myśli i emocji, które są nieprzyjemne na myśli wywołujące zaciekawienie i radość.
W ten sposób w sytuacji wyobrażonej albo też rzeczywistej, z którą do tej pory łączyły się przykre emocje pojawiają się także przyjemne myśli i emocje związane z wytworzonym nowym obrazem i samo to wyobrażenie może pomóc dziecku poradzić sobie z emocjami, a jeszcze może dodatkowo skorzystać ze sposobów wspólnie opracowanych.
Podobnie jak w metodzie indukcji przy użyciu techniki eskalacji w połączeniu z paradoksem odwołujemy się do wiedzy dziecka na temat reguł rządzących otaczającą rzeczywistością.
Zatem stosowanie tej techniki powinno być dostosowane do rozwoju poznawczego dziecka i możliwości jego wyobraźni.
Stosowanie techniki eskalacji pomaga dziecku szukać różnych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami (samo przerysowane i dowcipne wyobrażenie sobie sytuacji jest już jednym z takich sposobów), rozwija wyobraźnię i poczucie humoru.
Technika ta może być stosowana w stosunku do dzieci, u których sposoby oddziaływania wychowawczego zaczerpnięte z psychologii humanistycznej nie pomagają w radzeniu sobie z nieprzyjemnymi emocjami lecz je nasilają.
Rodzice powinni najpierw dążyć do poznania i zrozumienia przeżyć dziecka.
W innym razie stosowanie tej techniki może zwiększyć niepokój dziecka i pojawić się może u niego poczucie niezrozumienia oraz niechęć do ujawniania własnych przeżyć.
5. Technika wyobrażania sobie podróży w czasie
Wyobrażanie sobie podróży w czasie podobnie jak technika eskalacji zaczerpnięta została z krótkoterminowej terapii, w której terapeuta posługuje się technikami wyobrażeniowymi (Salkovskis, Kirk 1989 za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 177-178).
Technika ta pozwala na radzenie sobie z trudnymi, buntowniczymi zachowaniami dzieci w wieku przedszkolnym.
Rodzic razem z dzieckiem poprzez przywołanie odpowiedniego obrazu pomaga ponownie przeżyć minione wydarzenia, w których udało się dziecku zachować w pożądany społecznie sposób (np.: „Pamiętasz, jak wczoraj wyszliśmy ze sklepu i nie płakałeś, szukaliśmy pierwszych kwiatów i z radością wracaliśmy do domu?”) lub zobaczyć, jak aktualne negatywne wydarzenie zostanie przezwyciężone w przyszłości ( np.: „Następnym razem, jak będziemy wychodzili do sklepu wspólnie ustalimy, co możemy kupić, a czego nie i oboje będziemy zadowoleni”).
Im dziecko młodsze, tym większa aktywność wymagana jest ze strony rodziców.
Stosowanie tej techniki pozwala rozwijać dziecku umiejętność radzenia sobie w sytuacjach wywołujących trudne emocje (np.: „Przypomnę sobie, kiedy ostatnio udało mi się narysować piękną królewnę, bo ta mi się trochę nie udała”), wspiera rozwój adekwatnej samooceny (poprzez przypominanie o zdarzeniach, w których dziecko umiało sobie poradzić) oraz rozwija pamięć.
6. Technika zatrzymywania myśli
Technika zatrzymywania myśli (Salvatori 1999, za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 179), rodzice, wychowawcy mogą wykorzystać, kiedy u dziecka cztero- pięcioletnigo pojawiają się myśli, wyobrażenia powodujące lęk.
Technika może być stosowana, gdy aktywne słuchanie, parafraza, odzwierciedlenie – sposoby postępowania zaczerpnięte z psychologii humanistycznej – nie przynoszą oczekiwanych efektów.
Rodzic przerywa opowiadanie dziecka krótkim komunikatem (np.: „Koniec rozmowy na ten temat”; „Stop, nie mówmy już o tym”) i stara się skierować myślenie dziecka np.: na znaną bajkę, miłe wydarzenie.
Technika zatrzymywania myśli daje dziecku możliwość uczenia się od rodziców umiejętności radzenia sobie z lękiem.
7. Technika „podarunek w wyobraźni”
Technika ta pozwala dziecku opanować trudne emocje takie, jak złość, zazdrość poprzez skierowanie ku wyobraźni.
Rodzice z tej techniki mogą korzystać w sytuacji, gdy dziecko chce otrzymać coś, czego nie może dostać.
Rodzic dając dziecku w wyobraźni to, czego nie może mieć naprawdę, zachęca je do fantazjowania na ten temat (np.: „Ale byłoby wspaniale, gdybyś mogła mieć całe mieszkanie w lalkach, wszędzie lalki w pokoju, nawet w lodówce”; „Czy nie byłoby wspaniale, gdybyś miał zaczarowany ołówek, którym mógłbyś narysować sobie wymarzony samochód?”).
Dodatkowym walorem stosowania tej techniki jest rozwój wyobraźni dziecka oraz nauka odraczania zaspokojenia potrzeby posiadania albo zaspokajania tej potrzeby dzięki wyobraźni (Faber, Mazlish 1996, s. 36).
Stosowanie tej metody może też doprowadzić do rozbudzenia większych potrzeb i co z tym się wiąże do silniejszego pobudzenia emocjonalnego szczególnie dzieci.
8. Bajka terapeutyczna
To utwór adresowany do dzieci od 4. do 9. roku życia.
Przedstawia świat tak, jak jest on widziany oczyma dziecka i choć występują w nim czarodziejskie postacie to do radzenia sobie w trudnych sytuacjach nie używają magii.
Celem bajki terapeutycznej jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie rozwoju dziecka (Molicka 2002, s. 152).
Wyróżnia się bajkę:
- relaksacyjną, której celem jest uspokojenie dziecka i jest ona formą wizualizacji;
- psychoedukacyjną, pozwalającą dziecku radzić sobie z trudnymi emocjami zawiązanymi z potencjalnym wydarzeniem (np.: wizyta u dentysty);
- psychoterapeutyczną, która redukuje lęk odtwórczy powstały w wyniku negatywnego doświadczenia, lęk wytwórczy będący skutkiem niewłaściwej stymulacji oraz niezaspokojone potrzeby.
Bajkowy bohater pozwala dziecku uświadomić sobie przyczyny i skutki własnego działania, daje dziecku poczucie, że nie jest samo w tej sytuacji oraz dostarcza konstruktywnych wzorów działania.