Nauka o literaturze dzieli się na ( stary podział):
Historię literatury
Metodologię badań literackich
Krytykę literacką
Blok nauk pomocniczych
Bibliografię
Tekstologię
Księgoznawstwo
Edytorstwo naukowe zajmuje się badaniem wszystkich egzemplarzy i przekazów tekstu, przygotowaniem tekstu do publikacji i wydaniem go. Należy zebrać komplet przekazów, zarówno te wiarygodne jak i te niewiarygodne, potem trzeba je porównać, ustalić chronologię, proces powstawania tekstu.
Aparat krytyczny – efekt porównania wszystkich przekazów tekstu.
Transkrypcja – tekst musi być językowo czytelny i zrozumiały, ale w jak największym stopniu oddający język autora – musimy zatem posiadać wiedzę historyczno-literacką. Zasady transkrypcji: niektórych rzeczy nie wolno zmieniać, ingerencja w utwór może zmienić specyfikę autora, jego styl, melodię utworu. Wszystko dopasowujemy indywidualnie do dzieła.
Goliński o edytorstwie
Edytorstwo nie jest nauką pomocniczą. Edytor gromadzi wiedzę, stwarza grunt historyczny, jest zaangażowany w dzieło. Edytorstwo jest więc integralną częścią historii literatury. Edytorstwo podaje historii literatury informacje, które służą rozumieniu tekstu.
Edycje:
Popularne
Popularno-naukowe
Krytyczne
Dokumentacyjne, np. wydanie fototypiczne
Edytor wydaje dzieło literackie w możliwie najlepszej postaci. Tekst dla studentów, uczniów ma być jasny i przystępny (poprawiamy błędy w tekstach pochodzących z dawnych czasów, ponieważ ortografia nieco różniła się od nam współczesnej). Tekst dla badaczy ma być wiarygodny (tekstu się nie zmienia). Jeżeli coś zostało dodane przez edytora, wówczas powinno się wstawić nawias trójkątny. ( <…> )
Edytorstwo naukowe i tekstologia są gałęzią historycznej nauki o literaturze. Krystalizację gałęzi nauki zwanej tekstologią przypisuje się doświadczeniom badawczym na ternie Związku Radzieckiego. Twórcy radzieckiej tekstologii: Tomaszewski, Eichenbaum.
Sztuka edytorska – termin zapożyczony z Francji. Techniczne i artystyczne opracowanie typograficzne i introligatorskie książki jako produktu fabrycznego.
Edytorstwo – zespół naukowo uzasadnionych metod ustalania i udostępniania poprawnego tekstu utworów literackich jako sztuki posługującej się językiem dla celów wyrazu artystycznego. (Konrad Górski)
Krytyka literacka – postępowanie badawcze zmierzające do celu jakim jest ustalenie poprawnej postaci konkretnego tekstu literackiego.
Tekst poprawny to:
Odpowiadający intencji autora.
Autorski – bez skażeń obcej ręki.
Najlepszy – wybrany z kilku oryginalnych autorskich propozycji.
Usankcjonowany stemplem społecznego funkcjonowania.
Wilhelm Bruchnalski zaproponował termin: Sztuka wydawnicza.
Konrad Górski zaproponował termin: Sztuka edytorska.
Edytorstwo naukowe to postępowanie badawcze , w wyniku którego zostaje ustalony tekst badanego utworu literackiego.
Tekstologia – czynność procesu edytorskiego (Kazimierz Wyka); samoistna wykrystalizowana dyscyplina pod nazwą krytyki tekstu ( Henryk Markiewicz).
Aparat krytyczny – uporządkowany zespół znanych wydawcy wariantów tekstu wydawanego dzieła, stanowiących wyposażenie edycji, będący dokumentacją przeprowadzonej krytyki tekstu, Rezultat porównania wszystkich dostępnych przekazów i poprawy błędów tekstu.
Podstawa wydania – przekaz tekstu wybrany w wyniku kolacjonowania jako ostateczna podstawa edycji . Powinien być jeden przekaz, ale bywają sytuacje szczególnie wymagające, np. rekonstrukcji tekstu z kilku przekazów.
Lekcyje Kupidynowe
Zebrać przekazy
Porównać
Zapisać wnioski
A – Druk z epoki, opublikowany w książce
B – Druk ulotny z epoki – nic nie wiadomo
C – Odpis (rękopis z epoki) – kopia
D – Wiersze różne. Kopiariusz – kopia
E – Druk z 1806 – zrobiony pod nadzorem autora
Aparat krytyczny:
Tytuł: Szczęście przy Dorydzie
A, E – Szczęście przy Dorydzie.
C, D – brak.
B – Doryda.
Porównujemy każdy wers z każdego wydania. Cyfry wstawiamy przy wersach co 5 (numeracja wersu co 5 w poezji, w prozie numerujemy akapity). Poróżnienia gramatyczne nie są liczone jako inność tekstu.
Tekst A, E – wzięty w klamrę podobnych rymów, tych samych wyrazów w innej odmianie.
Wydanie E – dobre opracowanie, dobry wydawca – Dmochowski.
Wydanie A – opr. przez Pijarów.
E - podstawa wydania.
Przekazy A, B, C, D porównujemy z podstawą wydania.
Stemma – (gr. wstęga, drzewo genealogiczne) termin techniczny występujący w krytyce tekstu. Stemma jest to przypominający graf wykres, który obrazuje wzajemne zależności przekazów dzieła zgromadzonych i zbadanych w procesie kolacjonowania oraz dołączony do tegoż grafu i objaśniający go szczegółowy opis.
Zbiory rękopisów – inwentarz, spis rękopiśmienny danej biblioteki, uporządkowany wedle daty akcesji ( uzyskania rękopisu). Może być drukowany, opatrzony indeksem ( pierwotnie zawsze rękopiśmienny). Istnieją katalogi rękopiśmienne.
Druki – katalogi, wersyfikacja przy pomocy bibliografii Estreichera, Nowego Korbuta itp. Katalogi alfabetyczne: Generalny katalog starych druków, Stare druki do 1800 r.
Zbiory:
BN w Warszawie
BN w Krakowie
B. Ossolineum – Wrocław
B. Instytutu Badań Literackich PAN - zbiory Michalskich
BUW – zbiory Stanisława Augusta i braci Załuskich
B. Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie
B. Towarzystwa Naukowego im. Zielińskich w Płocku
B. im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie
B. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
B. PAN w Kurniku
Zbiory:
B. klasztorne
B. uniwersyteckie
B. miejskie
muzea
archiwa:
- Archiwum główne akt dawnych w Warszawie,
- Archiwum akt nowych,
- Archiwum na Wawelu,
- Archiwa miejskie:
b. parafialne,
b. wojewódzkie
Zbiory poza Polską:
B. Polska w Paryżu
B. Wróblewskich w Wilnie
B. im. W. Stefanyka we Lwowie
B. Uniwersyteckie
A. Akademii Nauk
Archiwa historyczne
Archiwa i biblioteki zakonne w Wilnie, Kijowie, we Lwowie, Rydze, Dreźnie, Paryżu, Rzymie, Pradze, Mińsku, Dyneburgu
Transliteracja – całkowite zachowanie pisowni, przestankowania i układu graficznego tekstu wg przekazu obranego za podstawę wydania.
Transkrypcja - zapis dawnego tekstu w pisowni zbliżonej do współczesnej , przy zachowaniu specyficznych cech języka autora.
Modernizacja – zapis danego tekstu w pisowni współczesnej.
Zasady transkrypcji – uporządkowany zbiór informacji o zmianach dokonanych w pisowni wydawanego dzieła lub o pisowni odbiegającej od obecnie obowiązujących norm, a mimo to pozostawionych w wydawanym tekście z uwagi na upodobanie językowe autora , jego środowisko, czy charakter epoki. Zatem wszystko co odbiega od norm obecnie obowiązujących i zostało zmienione lub pozostawione w wydawanym utworze powinno zostać opisane w zasadach transkrypcji. Poziom ortografii i grafii. Najpierw samogłoski potem spółgłoski ( alfabetycznie). Tekstu nie można archaizować.
Interpunkcja – system retoryczno intonacyjny mający za zadanie uporządkować strumień mowy (głośna lektura podstawą interpunkcji).
System logiczno – składniowy – niemiecki, wchodzi stopniowo od połowy XIX w. Ma za zadanie uporządkować zdanie pod względem budowy.
Interpunkcji nie modernizujemy tylko wyjmujemy z tekstu, wstawiamy nową.
Cudzysłów na początku każdego wersu, jeśli się kończył, stawiany na końcu wersu.
Kropka – oznaczała koniec zdania.
Przecinek – oznaczał mały przestanek w głosie równo przeciętym.
Średnik – większy przestanek z zawieszeniem głosu albo miejsce gdzie się głos podwieszony zawiesza.
Dwukropek – większy przestanek głosu nieco spuszczonego, stosowało się go w biegu myśli po skończonej jakiej części, która się przez spójnik z następującą częścią nie wiąże – mocniejszy przecinek.
Kropka – gdzie głos zwykle spuszczony przestaje.
Pauza – po zaczętej i przerwanej myśli, f. dzisiejszego wielokropka.
Wykrzyknik i znak zapytania – nie pełniły f. przestankowych – wyznaczniki emocjonalności.
Dywiz - łącznik, pauza o charakterze eliptycznym, mógł się pojawić po zaczętej, ale przerwanej myśli.
Mała kropka po znaku zapytania nie kończyła zdania!
Co modernizujemy?
Spółgłoski podwojone w wyrazach obcego pochodzenia, np. kollega, Rossyja, zostawiamy tylko jedną spółgłoskę.
Pisownia łączna i rozdzielna. Oddzielone dywizem partykuły i ruchome końcówki czasu przeszłego, tam gdzie ich łączna pisownia zaciemniała sens, np. Kiedym nie znała – końcówka wędruje z czasownika do innego wyrazu; Nie masz Ci go – 3. os, l. poj.; sz, ż – partykuła wzmacniająca.
Pozostawiano formę na dal ( daleko), z nowu ( od nowa).
Wyróżnienia graficzne – inny system, konwencje, np., w ten czas – inna wartość rytmiczna, dlatego zostawia się dawną pisownię rozłączną.
Duża część literatury dawnej to utwory o charakterze religijnym. Dużymi literami pisano: Jezus, Słowo, Bóg, Maryja. Małymi literami zaimki odnoszące się do osób boskich i świętych.
W dawnych wiekach rozmaite wyrazy różnie zapisywano:
Spolszczono pisownię wyrazów obcych, np. Saphony -> Safony, myrma - > mirra.
Literę „x” oddawano przez „ks”, np. ksiądz, książę, księstwo, Ksawery, z wyjątkiem słowa „ex-amen”
Nazwy własne obce transkrybowano ze wzdłużeniem, ponieważ wymagał tego rytm wiersza, np. Azyja, Konstancyja. Poeci używali tych wyrazów w formie wzdłużonej, ponieważ w wersie potrzebna była jeszcze jedna sylaba, choć zapis był krótki. Wzdłużoną formę zapisywano w przypisach autora.
Ujednolicono pisownię rzeczownika chrześcijanin i pochodnych do postaci dzisiejszej, zachowując jedynie świadectwo miękkości w wygłosie formy dopełniaczowej - > chrześcijan.
Transkrybowano wyrazy: imie, bydle jako imię, bydlę choć w druku konsekwentnie utrzymywany jest brak nosowości w wygłosie.
W XVI w można było zapisać się i sie -> zmiana znaczenia.
Transkrypcji wymaga każdy utwór, którego autor zmarł!
Edytorstwo naukowe - zespół działań filologicznych ( krytyka tekstu ) prowadzących do zbadania i udostępnienia dzieła literackiego w jego poprawnej postaci.
Krytyka tekstu – zespół czynności badawczych mających na celu dokładne rozpoznanie stanu, w jakim został przekazany tekst dzieła literackiego i przywrócenie mu poprawnego kształtu, w wypadku stwierdzenia, że tekst ten uległ zniekształceniom i zawiera błędy tekstu. Krytyka tekstu obejmuje zarówno kształt językowy tekstu, jak i układ jego części. Metody oraz przebieg krytyki tekstu zależą od tego, na jakiej dokumentacji i przekazach oparta jest praca, czy badacz dysponuje autografem, tekstem autentycznym, czy też tylko przekazami tekstu nieautentycznego. Swoistym typem krytyki tekstu jest krytyka wewnętrzna, czyli wnioskowanie w wypadku nieznanego autorstwa – o osobie autora, na podstawie cech językowo-stylistycznych i zawartości treściowej dzieła. Krytyka tekstu jest wstępnym i podstawowym działaniem umożliwiającym dalsze prace analityczno-interpretacyjne nad dziełem literackim. W przypadku przygotowywania wydania tekstu, przebieg i rezultaty krytyki tekstu znajdują odzwierciedlenie w aparacie krytycznym.
Franciszek Bohomolec ( 1720 -1774 ), jezuita, wydawca, komediopisarz, poeta, tłumacz.
Zbiór dziejopisów polskich (1764-1768) przy wsparciu J. A. Jabłonowskiego. Kroniki M. Bielskiego (1764), M. Stryjkowskiego (1766), M. Kromera ( przeł. M. Błażewski, 1767). Dzieła J. Kochanowskiego (1767, 1768), S. H. Lubomirskiego ( Księgi moralne, polityczne, pobożne, 1771), S. Orzechowskiego ( Żywot i śmierć Jana Tarnawskiego, 1773), M. K. Sarbiewskiego ( Opera posthuma, 1769)Kroniki opatrzył Bohomolec „Słownikiem archaizmów”. Ważna rola w wydawaniu dzieł Biblioteki Załuskich.
J. Kochanowski, Rymy wszystkie w jedno zebrane, 1767. Podstawą wydania były najpewniej różne, wczesne edycje; zapewne pierwodruk Fraszek, zdefektowane druki wydania J. Januszowskiego, a nawet późne XVIII wieczne egzemplarze. Bohomolec zatem nie znalazł jednego, pełnego wyd. dzieł Kochanowskiego. Filologia oświeceniowa zakładała prymat pożytku moralnego nad intelektualnym. Bohomolec okaleczył edycję, ale zaznaczył, że „nie tylko słów ale nawet ortografii albo sposobu jego pisania nie odważył się zmieniać.”
2. F.K. Dmochowski ( 1762-1808), poeta, wydawca, krytyk literacki, tłumacz.
I. Krasicki, Dzieła poetyckie, t.1-2, Warszawa 1808.
I. Krasicki, Dzieła. Edycja nowa i zupełna, t. 1-10, Warszawa 1803-1804.
F. Karpiński, Dzieła wierszem i prozą. Edycja nowa i zupełna wielu pismami od autora nadesłanymi pomnożona, Warszawa 1806.
Dmochowski wraz z Krasickim ustalił strategię wydawania jego dzieł – 1802.
Redagował sam dzieła Krasickiego bez uzgodnienia z nim – 1803-1804.
Karpiński dawał wskazówki Dmochowskiego, jak ten ma wydać jego dzieło. Dmochowski dokonał systemowych modernizacji; unowocześnił ortografię, fleksję, wprowadził r. męskoosobowy, zmienił szyk zdań, dokonał ograniczonej modernizacji leksyki ( nie można tego robić, gdy autor zmarł), zdarzało mu się naruszać rym dokładny, którego Karpiński starannie pilnował. Całość spuścizny uporządkował zgodnie z wolą autora stosując kryterium gatunkowe ( sielanki, pieśni, wiersze różne, proza, przekłady, utwory dramatyczne.
Wiek XIX – edycje dzieł zebranych, porządek gatunkowy i chronologiczny, ograniczona modernizacja, wydania stereotypowe ( wiernie powtarzające układ, wygląd i zawartość poprzednich.
Serie wydawnicze:
Zjazd Polonistów im. J. Kochanowskiego, 1884, uł. Wisłocki, inicjatywa utworzenia „Biblioteki Pisarów Polskich, powst. w 1888 r. seria wydawnicza dzieł dawnej literatury polskiej.
Akademia Umiejętności, nast. Polska Akademia Umiejętności, edycje do 1950. W założeniu: publikacje poezji i prozy łacińskiej i polskiej, teksty drukowane w transkrypcji ze wstępem wydawcy . Edycje 1-2 tomowe, łącznie 91 tomów.
Polska Akademia Nauk – od 1953 wznowiona pod red. M.R. Mayenowej w IBL PAN (1948)
- w latach 1953 – 79 – 21 tomów, edycje utworów staropolskich, warsztat historyka literatury; wewnętrzny podział: seria A: przekazy średniowieczne w transliteracji i transkrypcji z podobizną fototypiczną, dokumentacyjne, np. Bogurodzica; seria B: druki i rękopisy XVI- poł. XVIII w. W stosunku do wcześniejszej postaci serii ubogacona o literaturę łacińską ( z polskim przekładem), dokumenty kultury i obyczaju (Waldemar Nekanda – Trepka), słowniki (Mączyński), poetyki (M.K. Sarbiewski), pisma polityczne (Grzegorz Paweł z Brzezin), edycje wielostronne – całość pism autora ( Rej), ostatnie niedokończone – sejmowa edycja J. Kochanowskiego.
Zasady opracowania – wieloaspektowe ( współpraca historyka literatury i filologa klasycznego), ogromny materiał językowy ( opis użytych form językowych). Edycje krytyczne, naukowe.
Biblioteka Narodowa – od 1979, wzorowe wydania najcenniejszych utworów literatury polskiej i obcej. Inicjator – S. Kot.
Krakowska Spółka Wydawnicza (od 1933 r.) przejęta przez Ossolineum we Lwowie ( Ludwik Bernacki), formalnie przeniesiona do Wrocławia w 1947 r. ( red. J Hulewicz, S. Sandler, M. Klimowicz, J. Błoński, M. Popiel)
1955 – Biblioteka Polska w Krakowie
Stały kształt edytorski, przypisy i objaśnienia (nawet aparat krytyczny ) pod tekstem, wstęp monograficzny, historyczno-literacki, zakończony krótką notką edytorską, indeksy, stałe numery nawet w przypadku wznowień lub zmodernizowanych opracowań. Dwie serie:
- 1 – utwory polskie rozpoczęte Trenami J. Kochanowskiego ( ok. 300)
- 2 – utwory obce rozpoczęte Antygoną Sofoklesa (ok. 250)
Biblioteka Pisarzy Staropolskich od 1995, red. A. Karpiński z zespołem ( IBL: K. Mrowcewicz, E.J. Głębicka, A.M. Nowak, UW: R. Krzywy, UG: R. Grześkowiak) – 39 tomów.
Monografie edytorskie – krótki wstęp historyczno – literacki, tekst główny, monograficzne opracowanie edytorskie, komentarze, indeksy, aneks, rozwiązania wzorcowe, poszukiwanie nowego modelu (całość utworów pisana – Miaskowki, edycje monograficzne – Sęp – Szarzyński, aparat pod tekstem głównym – S. H Lubomirski, rekonstrukcje – Cyd Corneille’a – Morsztyna, zmiany atrybucji autorskiej - Symfonie anielskie). Wielką literą rozpoczyna się tylko zdanie, także w poezji – problem interpunkcji staropolskiej. Jednotomowe.
Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia – red. J. Snopek, T. Chachulski, A. Karpiński, A. Masłowska-Nowak, wyd. od 2000 r. Naruszewicz ( B. Wolska, M. Bober), Karpiński, Węgierski ( Norkowska), Trembecki ( Snopek) i inni. Wielotomowe, np. Naruszewicz, Karpiński. Najlepsze artystycznie.
Kopie
Nie istnieje kopia bezbłędna. Znaki zniekształcenia są zjawiskiem naturalnym. Kopie ulegają zniszczeniom materialnym, mechanicznym przez człowieka, światło, wilgoć, wodę, robactwo, ogień, wysoką temp. Może dojść do przełożenia kart, zarówno w rękopisie jak iw druku, pomylenia wkładek także w XIX w. Introligator jest rzemieślnikiem, więc do tekstu podchodzi mechanicznie, zależy mu na oprawie. Bywa tak, że chcemy zatrzeć jakieś fragmenty tekstu np. ze względów obyczajowych. Tekst może być zniekształcony od wewnątrz ( czcionka przesiąkła, wycinano litery, przez co tworzyły się dziury w książkach). Pojawiające się luki w tekście, zwłaszcza mechaniczne, dało się łatwo rozpoznać. Nadgorliwy kopista uzupełniał takie luki na podstawie innych przekazów, czasem wg własnego uznania. Są i też tacy, którzy pozostawiają luki, niektórzy nie zwracają na nie uwagi i edytor nie odnajduje śladu po luce. Jeżeli kopista był niedbały to tekst jest nieciągły, pozbawiony sensu.
Błędy kopii:
Wzrokowe – błąd lektury
Pamięciowe – błąd zapamiętywania
Psychologiczne – błąd dyktanda wewnętrznego
Mechaniczne – błąd ręcznego wykonania
Perykopia – fr. Opuszczony przy przepisywaniu.
Pierwopis – autograf, powstał jako pierwszy.
Błąd – niezgodność z intencją autorską.
Podstawa wydania:
Autograf ( pierwopis)
Kopia rękopiśmienna
Edycja pierwsza, pierwodruk – editio princeps
Wydanie autentyczne – editio autenthica
Wydanie najlepsze
Wydanie ostatnie za życia – editio ultima
Wydanie pośmiertne – editio posthuma
Błędy:
Błąd tekstu – niezgodne z zamierzeniem autora zniekształcenie tekstu
Błąd pióra – lapsus calami
Błąd oka – przepisanie
Błąd ucha – przesłyszenie
Dittografia – powtórzenie
Lipometria – brak sylaby
Hipermetria – sylaba nadliczbowa
Każdy edytor musi rozumieć słowa w wydawanym przez siebie tekście!!!
Nota edytorska w edycji popularnonaukowej
Jedna z najistotniejszych części każdej edycji danego utworu literackiego, zarazem ten fragment opracowania, który pozwala szybko zorientować w jego charakterze i jakości.
Pełna – zmierza ku zarysowaniu i wypełnieniu.
Powinna określać:
kryteria wyboru
podstawę wydania
sposób opracowania
zasady transkrypcji
A.S. Naruszewicz, Liryki wybrane, oprac., J. Gomulicki, Warszawa 1964
Kryteria wyboru: uroda poetycka, pierwiastek liryczny, personalizm – utwory bardziej intymne, a także mieniące się tutaj ze względu na treść lub ich rzadkość ( rzadkie druki).
Podstawa wydania: opis historii dotychczasowych wydań, wykaz źródeł, 43 utwory z dzieł Bohomolca (1778), druki osobne – 9 utworów, czasopisma z XVIII w – 7 utworów, rękopisy, pierwodruki pośmiertne – 10, utwory przypisywane innym poetom – nie wiadomo czy to kopie czy autografy.
Sposób opracowania: układ chronologiczny, 68 wierszy, 63 w całości, 5 we franc. Zachowano oryginalne tytuły, w 2 przypadkach jednak tytuły właściwe zamieniono na podtytuły; tekstom nie mającym tytułów przydano je w nawiasie kwadratowym. Tytuły uzupełnione datami powstania utworów. Porównywano utwory dzieł z pierwodrukami różniącymi się od utworów z dzieł – co pozwoliło poprawić pisownię, interpunkcję, tytuły.
Zasady transkrypcji: zrobione pobieżnie, brak podstawowych informacji. Nie pozwalają zorientować się, co stało się z tekstem. Nie ma informacji o odmianach tekstu.
str.