Kultura i mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne.

1.Pojęcie kultury socjologicznej.

Według B. Szackiej kultura oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

Według J. Szczepańskiego kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej materialnych i niematerialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.

2.Cechy kultury jako atrybutu człowieka

Najogólniejszą charakterystykę kultury rozumianej jako atrybut człowieka można przedstawić w czterech punktach:

• Kultura obejmuje całość życia człowieka. Nie ma takich czynności i zachowań ludzkich, których nie regulowałaby kultura. Dotyczy to nawet zaspokajania podstawowych potrzeb organizmu. Weźmy przykład jedzenia. Aby żyć, człowiek musi jeść. O tym, co może jeść, decydują zasoby naturalnego środowiska, w którym żyje. Istnieją też różne tabu żywieniowe i to przeciwstawnie uzasadniane. Żyd nie je wieprzowiny, ponieważ świnia jest stworzeniem nieczystym, Hindus zaś nie je wołowiny, ponieważ krowa jest stworzeniem świętym. Wpływ kultury na to, jak się je, jest jeszcze wyraźniejszy niż na to, co się je. Istnieją najrozmaitsze sposoby przyrządzania potraw i ich przyprawiania. Różnie też się je podaje i różną techniką spożywa. Spożywaniu posiłków towarzyszy też wiele przepisów dotyczących sposobu usadowienia biesiadników czy kolejności podawania potraw, z których wiele ma znaczenie symboliczne. Takie znaczenie nadawane jest także pewnym potrawom i produktom spożywczym.

• Pojęcie tak rozumianej kultury nie ma charakteru wartościującego. Kulturą jest nie tylko to, co dobre, szlachetne i piękne, ale wszystko, co jest dziełem człowieka. Pewne praktyki mogą budzić nasz sprzeciw czy oburzenie moralne, ale nie znaczy to, że nie są elementami kultury. W rezultacie o żadnym człowieku nie można powiedzieć, że jest bez kultury, a co najwyżej, że jego kultura nam się nie podoba. Nie jest bez kultury kanibal, chociaż potępiamy jego kanibalizm, który przejmuje nas grozą. Dla uwydatnienia niewartościującego charakteru pojęcia kultury w antropologicznych opisach kultur używa się raczej przymiotnika kulturowy niż kulturalny. Ten ostatni ma bowiem w potocznym odczuciu ton dodatniego wartościowania.

• Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami przekazującymi sobie różne informacje i uczącymi się od siebie nawzajem, jak reagować i zachowywać się w rozmaitych okolicznościach. Pojedynczy człowiek może wnieść znaczny wkład w tworzenie kultury, ale to, co sam wymyśli, stanie się częścią kultury dopiero wtedy, kiedy zostanie przejęte przez innych i wprowadzone w obieg społeczny. Nie jest częścią kultury sposób zachowania, który właściwy jest tylko jednemu człowiekowi i odbiega od zachowań innych ludzi. Jest jego osobistym dziwactwem. Nie jest częścią kultury schowany w szufladzie, a następnie zniszczony rękopis, którego nikt nigdy nie przeczytał. Kulturą jako zbiorowym tworem społecznym można interesować się dwojako. Po pierwsze, jako zobiektywizowanym systemem; jako czymś zewnętrznym w stosunku do ludzi, którzy ją stworzyli. Uwaga jest wówczas skierowana na powiązania różnych elementów tego systemu oraz jego wewnętrzne regularności. Po drugie, jako procesem tworzenia kultury. W takim przypadku uwaga kieruje się na to, jak ludzie „w toku swego istnienia wynajdują nowe sposoby myślenia i działania zarówno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku do przyrody, która ich otacza [i] tym sposobem produkują kulturę" .

• Kultura narasta i przekształca się w czasie. Jest skumulowanym doświadczeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia. Dlatego też jest nieodłącznie związana ze świadomością czasu i istnienia w czasie, a także z różnymi formami pa­ mięci przeszłości i sposobami jej utrwalania.

3.Składniki kultury i ich charakterystyka.

Za treść należy uznać wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.

Wzory sposobów myślenia, reagowania i odczuwania. - Wzory mogą być zarówno idealne, jak i realne. Wzór idealny postępowania czy odczuwania to wzór, który mówi, jak postępować lub co odczuwać, a przynajmniej jakim odczuciom dawać wyraz w określonych okolicznościach. W takim rozumieniu wzorem odczuwania jest uczucie smutku na pogrzebie, a radości na weselu. Wzory idealnie niektórzy badacze nazywają modelami. Wzór realny postępowania czy odczuwania to widoczne regularności zachowań członków pewnej zbiorowości. Wzory realne nie określają, jak się należy zachowywać, ale ujawniają, jak się ludzie zachowują. Takim zauważalnym wzorem zachowania jest na przykład późne kończenie dnia w Madrycie, na którego ulicach długo w noc toczy się bujne życie, w przeciwieństwie do Wiednia, który pustoszeje i zasypia przed godziną jedenastą. Wzory realne mogą być jawne bądź ukryte.

Wzór jawny to taki, z którego istnienia członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisać badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wątpliwości, że na Boże Narodzenie ubieramy choinkę, a na kolację wigilijną smażymy karpia. Są to jawne wzory naszej kultury. Wzór ukryty to taki, który realizujemy, nie mając pojęcia, że zachowujemy się zgodnie z nimi Jest to wzór, z którego istnienia nie zdają sobie sprawy uczestnicy danej kultury, natomiast dostrzega go badacz. Może też tak się zdarzyć, że wzór idealny jest wzorem jawnym jakiegoś zachowania, natomiast wzór ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z którym ludzie rzeczywiście się zachowują. Przyswojenie wzorów zachowania może być mniej lub bardziej dogłębne. W jednym przypadku człowiek może zachowywać się zgodnie z nimi, ale odczuwać je jako coś narzuconego z zewnątrz i krępującego, a nawet uciążliwego. W innym natomiast może je przyswoić tak głęboko, że staną się jego „druga naturą", a ich realizowanie jest odczuwane jako zaspokajanie wewnętrznej potrzeby. W tym drugim przypadku mówimy, że wzory kulturowe zostały zinternalizowane.

Wartości. Wedle najprostszego określenia wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, „w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus" (Jan Szczepański 1972: 97). Do tak szeroko rozumianej kategorii wartości może należeć zarówno mieszkanie, jak i zdrowie. Zarówno samochód, jak wolność i miłość. Zarówno dochód, jak szacunek otoczenia. Zarówno ojczyzna, jak zgrabna figura i ładna cera. Te przykładowo wymienione wartości uprzytomniają ich ogromne zróżnicowanie pod względem stopnia ważności. Dlatego też mówimy, że wartości tworzą hierarchię. W różnych zbiorowościach może obowiązywać dążenie do realizacji różnych wartości. Mówimy wówczas, że zbiorowości te mają „różne systemy wartości". Systemy owe mogą się różnić nie tylko pod względem zespołu tworzących je wartości, ale również (bądź tylko) sposobu ich zhierarchizowania. Systemy i hierarchie wartości różnych zbiorowości ludzkich są jednym z przedmiotów zainteresowania oraz badania zarówno antropologów, jak i socjologów.

Niezależnie od wagi wartości można wśród nich wyróżnić wartości uznawane, odczuwane oraz realizowane (Ossowski 1967d). Wartości uznawane to takie, o których człowiek wie, że powinny być dla niego atrakcyjne i że powinien je cenić. W przypadku wartości uznawanych człowiek, akceptując je i dążąc do ich realizacji, może odczuwać pewien przymus zewnętrzny. Wartości odczuwane to takie, które zostały głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata człowieka, a dążenie do ich osiągnięcia odczuwane jest przez niego jako własna, nagląca potrzeba. Są to wartości zinternalizowane. Ten sam przedmiot może być dla jednego człowieka wartością uznawaną, dla drugiego zaś odczuwaną.Wartościami realizowanymi mogą być zarówno wartości odczuwane, jak i uznawane. Jednakże nie wszystkie wartości, których odczuwanie i uznawanie ludzie deklarują, są przez nich realizowane w praktyce życia codziennego. Niejedno przewidywanie zachowań ludzi oparte na zadeklarowanych przez nich podczas badań wartościach zawiodło całkowicie. Realizacja wartości odczuwanych przychodzi nam łatwiej, natomiast częściej realizujemy uznawane. Częściej robimy coś ze względu na to, że tak wypada, czy też ze względu na to, że uważamy to za nasz obowiązek, niż dlatego, że mamy taką ochotę. Niekiedy zresztą robimy coś nawet wbrew ochocie. Oznacza to, że zrezygnowaliśmy z realizacji wartości odczuwanej na rzecz realizacji wartości uznawanej. Konieczność takich wyborów pojawia się nader często. Mówimy wówczas, że mamy do czynienia z konfliktem wartości. Rozstrzygnięcie takiego konfliktu przychodzi na ogół bez trudu. Kiedy konflikt występuje między wartościami o niejednakowej wadze, wybór przedstawia się nam jako tak oczywisty, że nawet możemy nie zauważyć konfliktu. Jeśli na przykład, w momencie kiedy wychodzimy do kina, matka, z którą sami mieszkamy, dostaje ataku serca, bez chwili zastanowienia zostajemy w domu i zajmujemy się zapewnieniem jej pomocy lekarskiej, zapominając o filmie, który chcieliśmy obejrzeć. Kiedy indziej jednak konflikty wartości są znacznie poważniejsze, a niekiedy wręcz dramatyczne.

Normy. „Norma to w potocznym mniemaniu jakaś reguła, jakiś przepis" (Ossowska 1947:104). Normy są to prawidła i reguły, wedle których grupa żyje. Normy wyrastają z wartości. Wiążą się z poczuciem powinności. Wiele norm przyswajają sobie ludzie spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy określają moralność, obyczaje, zwyczaje. Treściowo mogą się do pewnego stopnia pokrywać z jawnymi wzorami kultury. Różnią się jednakże od nich wyraźniejszym związkiem z poczuciem powinności, a także tym, że są wyraźniej słownie artykułowane. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana jako jej ład aksjonormatywny.

Sankcje. Sankcje to zarówno kary, jak i nagrody. Każda zbiorowość ma własny system kar i nagród, za pomocą których zachęca do pewnych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do innych, niepożądanych. Kary i nagrody mogą mieć charakter formalny i nieformalny. Sankcje formalne to takie, które są określane przez przepisy oraz kodeksy karne i których stosowaniem zajmuje się wyspecjalizowany aparat administracyjny. To kara więzienia i nadawany za zasługi order. Sankcje nieformalne to w przypadku kary wyśmianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku zaś nagrody - pochwała bądź oznaki szacunku. W społeczeństwach pierwotnych, a także w małych grupach rozwiniętych społeczeństw współczesnych przeważają sankcje o charakterze nieformalnym, które w przypadku kar mogą być niejednokrotnie odczuwane jako bardziej dotkliwe niż srogie nawet kary formalne.

4.Struktura wewnętrzna kultury.

Biorąc pod uwagę opisowe rozumienie kultury możemy wyróżnić dwa jego sposoby. W pierwszym znaczeniu mówi się o kulturze jako o cesze stałej, czyli atrybucie życia ludzkiego. Kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W sensie atrybutywnym termin „kultura” może występować tylko i wyłącznie w liczbie pojedynczej, można mówić o kulturze, lecz nigdy o kulturach.

Natomiast kultura w ujęciu dystrybutywnym rozumiana jest jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. W znaczeniu tym termin „kultura” może być używany zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Używając w tym znaczeniu terminu „kultura” należy uściślić o czyją kulturę chodzi. Można ją także ujmować typologicznie, tzn. mówić o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, szlachecka, arystokratyczna, pasterska.

Zgodnie z tym rozróżnieniem możemy mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury w sensie dystrybutywnym. W ujęciu konkretnym mówimy o kulturach mających własny wymiar czasoprzestrzenny, kultury te są bowiem wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własna historię. Tego rodzaju zbiorowości rozwijają się, rozrastają, a także giną, podobnie jak ich kultury. Wyrażając to jeszcze inaczej: w jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości.

Kultury w sensie dystrybutywnym pojęte typologicznie także mogą mieć wymiar czasoprzestrzenny, ale tylko dlatego, że określone typy zbiorowości i w związku z tym określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i w przestrzeni. Nie wiadomo jednak dokładnie, gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu .

5.Kultura a cywilizacja

Część badaczy, np. Edward Tylor stosuje te pojęcia zamiennie.

Inni zaś podają różnice pomiędzy nimi. Według Alfreda Webera cywilizacja to efekt dążenia do racjonalizacji życia ludzkiego i adaptacji do zewnętrznych warunków (elementami cywilizacji są wszelkie wynalazki i udoskonalenia techniczne), podczas gdy:

"kultura sytuuje się poza sferą wymogów adaptacyjnych, tam, gdzie zaczyna się kształtowanie naszego życia przez wyznaczanie mu celów, których nie da się wyprowadzić z potrzeby dalszej egzystencji albo lepszego zaspokajania naturalnych potrzeb życiowych."

Lewis Morgan określał jako cywilizację najwyższe stadium rozwoju ogólnie rozumianej kultury (stadium to następowało po etapie dzikości i barbarzyństwa).

6.Socjalizacja jako mechanizm wpływu kultury na życie społeczne. Typy socjalizacji.

Proces socjalizazcji jest pierwszym mechanizmem wpływu kultury na życie społeczne. Człowiek przychodzi na świat jako organizm biologiczny, zostaje „wchłonięty” przez społeczeństwo i pod wpływem jego kultury ulega socjalizacji; staje się istotą społeczna. Gdy człowiek przychodzi na świat to od pierwszej chwili narodzin znajduje się pod wpływem istniejących przedmiotów, poglądów, wierzeń, ustalonych sposobów wychowania niemowląt, z czego wnioskujemy, żekultura jest dla człowieka światem zastanym, do którego musi wejść ucząc się wielu rzeczy i przez wiele lat. Jego popędy, organizm, skłonności naturalne zostają od razu ujęte w karby nakazów, wzorów ustalonych w grupie, w której się urodził.

Czyli socjalizacja to nic innego, jak część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania się według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymania się w społeczeństwie i wykonywania określonych ról społecznych. Wpaja ona także aspiracje, czyli dążenia do tego, aby osiągnąć pewne rzeczy czy cechy pożądane, naśladować bohaterów, osiągnąć zamożność, dążyć do uznania.

W toku socjalizacji jednostka przyswaja sobie wiedzę i umiejętność grania ról społecznych tzn. umiejętność bycia kolegą, uczniem, synem czy przyjacielem. Uczy się spełniać swoim zachowaniem oczekiwania innych i przystosować swoje postępowania do postępowań innych. Prowadzi ona do konformizmu, czyli dążenia, aby zachowanie jednostki było zgodne z tym, czego grupa od niej oczekuje. Stopień konformizmu może być różny i socjalizacja nie może zapobiec rozwijaniu się osobowości buntowniczych, odrzucających takie czy inne elementy danej kultury, obyczajów czy organizacji społeczeństwa.

Rozróżniamy dwa rodzaje socjalizacji:

1. Socjalizacja pierwotna – człowiek oddziałuje na nią w dzieciństwie i dzięki niej staje się członkiem społeczeństwa. Pod wpływem interakcji ze swoimi opiekunami uczy się języka, gestów, wzorów zachowań, wartościowania, oceniania itp.

Socjalizacja ta przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami.

2. Socjalizacja wtórna – socjalizacja pierwotna ma ogromny wpływ na socjalizację wtórną.

W socjalizacji wtórnej dziecko dochodzi do odkrycia istnienia ogólnospołecznych reguł.

7.Dyfuzja kultur.

Dyfuzja kulturowa - proces przenikania elementów jednej kultury do innej, poprzez mechanizm zapożyczania, np. wyrażeń językowych, zwyczajów, w wyniku czego zmieniać może się system wartości tej pierwszej. Możliwa jest m.in. dzięki bezpośredniemu kontaktowi, migracjom, mediom czy wymianie handlowej. W ujęciu dyfuzjonistów kultura kształtuje się przede wszystkim poprzez przenikanie się elementów kulturowych społeczeństw żyjących w bezpośredniej styczności.

Zasady przebiegu procesu dyfuzji:

- warunek kontaktu, czasu, styczności

- zasada przeżytków peryferycznych upowszechniania się dóbr na odległe obszary dyfuzji

- nieregularne rozprzestrzenianie się dóbr

- dynamika upowszechniania się dóbr kulturowych jest zróżnicowana

Warunki przyjęcia kultury

•użyteczność

•zgodność z istniejącą kulturą

•prestiż społeczeństwa przekazującego

•prestiż jednostki przekazującej

8.Kultura masowa

Kultura masowa - kompleks norm i wzorów zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania. Odnosi się do zjawiska przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł oraz do jednolitych form rozrywkowej działalności wielkich mas. Zjawiska te mieszczą się w ramach kultury symbolicznej.

Cechy kultury masowej:

-są nastawione na masowego odbiorcę

-ich głównym celem jest przyniesienie twórcy dochodu - wartości artystyczne mają tu drugorzędne znaczenie

-nie porusza dogłębnych zagadnień

-standaryzacja treści

-homogenizacja- duża jednorodność prezentowanych treści

Odbiorcy: liczni, przestrzennie rozproszeni, pośredni, heterogeniczni

Uwarunkowania rozwoju

Powstanie kultury masowej wiązane jest z rewolucją przemysłową, oraz związanymi z nią procesami urbanizacji, unifikacji i umasowienia społeczeństw.

Istotnym warunkiem powstania kultury masowej był też rozwój środków masowego przekazu, umożliwiających szybką dyfuzję wzorów i treści kulturowych. Powstanie prasy drukarskiej, umożliwiającej druk gazet, otwiera pierwszy etap rozwoju kultury masowej. Drugim etapem było pojawienie się radia i telewizji. Trzeci etap łączony jest zaś ze stworzeniem komputerów osobistych i Internetu oraz telefonii komórkowej.

Oddziaływanie na życie społeczne

Negatywy: (Krzywicki) kultura masowa urzeczywistnia zasadę wielkich liczb i wielkich tłumów; rozpowszechnia szablony i niszczy indywidualności; zmusza twórców kultury do schlebiania niewiarygodnym gustom; powoduje, że artyści oczekują natychmiastowego sukcesu i poklasku; brakuje jej oryginalności; niszczy więzi międzypokoleniowe. Jest środkiem manipulowania ludźmi w celach komercyjnych oraz politycznych.

Pozytywy: podniesienie ogólnego poziomu oświaty, która rozwija samoświadomość ludzi; demokratyczny charakter – jest dostępna dla ludzi ze wszystkich grup społecznych.