Aleksander ŚCIBOR - Rylski

człowiek z marmuru

Materiały czarno – białe

Przed czołówką filmu: szybki montaż migawek, ukazujących historię kariery i upadku murarza Mateusza Birkuta. Skwarny dzień; Birkut z pomocnikiem stawia mur z cegieł. Przedstawiciele dyrekcji biją brawo. Birkut ma zaimprowizowane podium – zmęczony , ale szczęśliwy – przemawia do niewidocznej załogi. W chwilę później schodzi z budowy po chwiejnej kładce. Ktoś wręcza mu kwiaty, ktoś inny przypina order. Birkut pozuje rzeźbiarzowi, potem bije brawo na jakiejś trybunie. Wystawa plastyki – Birkut składa wiązankę kwiatów u stóp własnego posągu. Znów na trybunie – teraz sam wychyla się po wręczane mu kwiaty. Na tej samej trybunie prezydent Bierut; uśmiecha się do niewidocznych tłumów. Fragment pochodu pierwszomajowego. Prezydent Bierut oklaskuje przechodzących. Zwarta grupa sportowców, uczestniczących w pochodzie, niesie na ramionach olbrzymi portret Stalina. Ściana wysokiego budynku, ozdobiona wielkimi portretami przodowników pracy; robotnicy spuszczają na linach podobiznę Birkuta, aby zrobić miejsce dla portretu innego przodownika.

Gmach telewizji – wnętrze dzień

Długi, przeszklony korytarz. Redaktor telewizji, mężczyzna w grubych okularach i Agnieszka, dziewczyna w wieku około 25 lat, wysoka blondynka w dżinsach i niebieskiej kurteczce, z przerzuconym przez ramię workiem, idą szybko na kamerę.

Prowadzą gwałtowną rozmowę, przeradzającą się chwilami w kłótnię.

REDAKTOR: To jest film, który pani chce zrobić. My jednak musimy zadać takie pytanie: czy to jest potrzebne mnie, jako redaktorowi, następnie instytucji, czyli telewizji, a wreszcie samym telewidzom? A poza tym, wie pani, tam się piętrzą cholerne pułapki, przeszkody, sprawy ciemne, nigdy nie wyjaśnione do końca! No i sam fakt, że to akurat lata pięćdziesiąte!... Tego jeszcze nie było na ekranie, to są sprawy nietknięte w naszych programach!

AGNIESZKA: Czy pan mnie uważa za kretynkę? Mam nakręcić byle co, tylko dlatego, że dyplom i trzeba szybko? I że pan chce mieć święty spokój? Ja to muszę zrobić i zrobię, rozumie pan?

REDAKTOR: Proszę pani, może to i byłby temat, ale dla kogoś starszego, z większym doświadczeniem… no i niekoniecznie w tej chwili. Ale młoda osoba, taka jak pani?... Dam pani inny film.

AGNIESZKA: Niech pan robi ze swoimi staruszkami, co pan chce! Ale nie ze mną! To jest mój temat! I nikt mi go nie odbierze! A poza tym ja już zaczęłam zdjęcia.

REDAKTOR: To ma być argument? Proszę pani! A mówiąc po prostu: wolałbym, żeby pani zrobiła co innego. I ja nawet wiem co. Na przykład: niech się pani weźmie za stal! Gdyby pani ładnie to naświetliła – to zagadnienie, ten temat?... To by nas interesowało, tu moglibyśmy pani pomóc. Proszę zrozumieć: my pani dajemy prawdziwą szansę!

AGNIESZKA: Ale tu chodzi o młodość mojego ojca, pańskiego, w ogóle o młodość naszych ojców!

REDAKTOR: Niech pani pomyśli.

AGNIESZKA: Proszę pana, ja mam w tej chwili takie kontakty, takie materiały, przeprowadziłam tyle rozmów… To może dać niespodziewane efekty, rozumie pan? Ja uważam, że to jest temat, no, temat… To będzie pasjonować wszystkich – młodzież starych, pana, mnie…

REDAKTOR: Pani Agnieszko, pani lekceważy fakty. Dla mnie faktem jest jedna huta, druga huta, ludzie w tych hutach…Cyfry! Sześć i pół miliona ton stali dziś, osiem jutro, a pojutrze?

AGNIESZKA: A dlaczego pan mi nie zorganizował tych materiałów, o które prosiłam?

REDAKTOR: A nie, nie, moja kochana… Bo pani się plącze w aferę, z której pani potem niw wyjdzie. To pogrzebie panią, mnie, film; wylejemy dziecko z kąpielą! To są materiały zastrzeżone; kiedyś nie poszły, dziś nie pójdą, nigdy nie pójdą! Ich nikt nie puści – niech pani nie lekceważy tego momentu! I niech pani mnie zrozumie, po prostu.

Zatrzymują się przed drzwiami redakcji. Redaktor kładzie dłoń na klamce.

AGNIESZKA (po krótkim namyśle): Ile pan ma lat?

REDAKTOR: Dwadzieścia osiem. A pani ma dwadzieścia jeden dni do końca zdjęć.

AGNIESZKA: Służę panu.

Odbiega korytarzem, ciągnąc za sobą po ziemi swój worek.

Przed gmachem telewizji.

Agnieszka wybiega z gmachu TV, ciągnąc za sobą worek. Zatrzymuje się, macha ręką. Podjeżdża mikrobus telewizyjny, tzw. „Robur”. Młody człowiek otwiera drzwi, wciąga Agnieszkę do środka, potem wyskakuje po jej worek, wsiada. „Robur” rusza.

Ulice Warszawy.

Telewizyjny „Robur” mknie ulicami Warszawy. W środku zamyślona Agnieszka, operator obrazu – starszy pan w okularach i czapce nisko nasuniętej na oczy, technik dźwięku – młody człowiek o bystrych oczach i nieco agresywnej twarzy, oraz młody kierowca.

Przed Muzeum Narodowym.

Mikrobus „Robur” zajeżdża pod bramę Muzeum. Niewielka ekipa Agnieszki wysypuje się z wozu, wyciąga sprzęt. Brama jest zamknięta, przez żelazne sztachety widać dziedzinie. Agnieszka przez chwilę waha się, następnie zdecydowanym ruchem odsuwa skrzydło bramy. Cała czwórka rusza ku drzwiom wejściowym szarego gmachu, widniejącego w głębi.

Muzeum

Hall muzeum. W głębi schody z marmuru. Pracownica muzeum prowadzi ku nim Agnieszkę i jej towarzyszy.

PRACOWNICA MUZEUM: Proszę bardzo.

AGNIESZKA: My jesteśmy z telewizji, pani wie. Dzwoniono do pani.

PRACOWNICA MUZEUM: Tak, dyrektor uprzedził mnie; prosił żebym wam pomogła. Tylko że dzisiaj jest poniedziałek – zamknięte dla publiczności, więc trochę mało światła. O czym to ma być film właściwie, proszę pani? Dyrektor interesuje się tym bardzo. Czy pani ma jakiś scenariusz?

AGNIESZKA: Tak.

PRACOWNICA MUZEUM (niepewnie): Aha…

AGNIESZKA: Mam.

PRACOWNICA MUZEUM: Proszę bardzo. Tędy.

Mijają kilka sal, wypełnione dziełami sztuki. Agnieszka przechodzi obok nich obojętnie. Prowadzeni przez pracownicę schodzą do piwnicy. Jest tu jeszcze mniej światła niż na górze.

AGNIESZKA (do technika): Niech pan się nią zajmie, dobrze?

TECHNIK: Dobra, pani Agnieszko.

AGNIESZKA (do pracownicy): A tam co jest?

PRACOWNICA MUZEUM: Tam nie ma nic ciekawego. Takie nasze stare zbiory.

AGNIESZKA: Sprzed wojny?

PRACOWNICA MUZEUM: Nie, sprzed dwudziestu kilku lat. My jesteśmy jedyną instytucją, która zakupuje dzieła sztuki. No, bo kto? Świetlice, domy kultury?... Kropla w morzu…

AGNIESZKA: Czy one były kiedyś eksponowane?

PRACOWNICA MUZEUM: Słucham? Oczywiście tak; nie widziała pani?

AGNIESZKA: Nie chodziłam wtedy na wystawy; urodziłam się w 52 roku.

Widzi drzwi, obite siatką i rusza ku nim. Zaniepokojona pracownica muzeum podbiega za nią.

AGNIESZKA: Ja się tylko troszeczkę rozejrzę, dobrze?

PRACOWNICA MUZEUM: Ale o co pani właściwie chodzi… nie wiem.

Od tyłu szybko podchodzi technik dźwięku i bierze pracownicę pod rękę.

TECHNIK: Ja zaraz pani wytłumaczę, wie pani. (Zgrabnie odprowadza ją od drzwi, przed którymi stoi Agnieszka)

PRACOWNICA MUZEUM: No, czego wy szukacie… chciałabym wiedzieć.

TECHNIK: Robimy film, rozumie pani.

PRACOWNICA MUZEUM: No tak, ale…

Oboje oddalają się na bezpieczną odległość, przy czym technik przez cały czas coś jej cicho wyjaśnia, nie przestając gestykulować. Agnieszka próbuje otworzyć drzwi – okazuje się, że nie są zamknięte. Niecierpliwym głosem przywołuje starego operatora i kierowcę, który równocześnie pełni obowiązki oświetlacza. Wszyscy troje ruszają wąskim przejściem, zamknięty z obu stron przegrodami z siatki. W półmroku – za siatką – widać tłumy rzeźb, upchanych byle jak, często jedna na drugiej. Jest wśród nich dużo posągów i popiersi Stalina. Agnieszka kieruje się planem, wyrysowanym na kartce. Wreszcie odnajduje boks, którego szukała. Ogląda się przez ramię: w głębi korytarza technik tłumaczy coś zawzięcie pracownicy muzeum. Agnieszka wyciąga z włosów szpilkę i bez trudu otwiera nią nieskomplikowaną kłódkę. Kierowca przybliża przenośną lampę do siatki. Agnieszka wsuwa się do boksu, przyklęka obok wielkiej figury z marmuru, przewróconej na ziemię i sprawdza numer ewidencyjny, przyczepiony do ramienia posągu. Uśmiecha się z tryumfem.

AGNIESZKA (do operatora): Jak tu będzie ze światłem?

OPERATOR: Jakoś oświetlę. To trzeba postawić, a kamerę damy na statyw.

AGNIESZKA: Na jaki statyw! Kamera!

Skonsternowany operator podaje jej kamerę. Agnieszka zaczyna kręcić z ręki, najpierw w rozkroku, potem coraz niżej, aż wreszcie przysiada na piersiach przewróconego posągu. Widzimy teraz jego nienaturalne powiększoną, martwą twarz, spoglądającą gdzieś daleko pustymi oczyma. Jest to twarz, którą jeszcze wiele razy zobaczymy w tym filmie – twarz murarza Birkuta.

OPERATOR (z nutką podziwu): No, moja córeczko… Ho, ho, ho…

Agnieszka kończy filmować twarz posągu, podnosi się i oddaje kamerę operatorowi. Jest trochę zmęczona, ale szczęśliwa. Szybko wycofuje się na korytarz i zamyka z powrotem drzwi boksu. W tej chwili za jej plecami pojawia się zdenerwowana pracownica muzeum.

AGNIESZKA (w zamyśleniu): Ten mi się podoba…

PRACOWNICA MUZEUM: Szczególny gust… A można wiedzieć, dlaczego to panią tak zainteresowało? Są tu przecież dzieła lepszego dłuta.

AGNIESZKA: Nie wiem. Zresztą to wszystko jedno. Mogę tu zrobić zdjęcia?

PRACOWNICA MUZEUM: Zdjęcia? Tutaj? Proszę pani, dyrektor niechętnie wpuszcza tu nawet kogokolwiek.

Odprowadza z powrotem uśmiechniętą szelmowsko Agnieszkę.

Sala projekcyjna.

Półmrok, rozjaśniony światłem, padającym przez uchylone drzwi korytarza. Na podłodze blaszane pudełko z taśmą i rozrzucone tygodniki. Obok pulpitu z mikrofonem Agnieszka, zagłębiona w fotelu. Śpi. Z korytarza wychodzi montażystka z talerzykiem, na którym ma herbatę i skromne kanapki. Zamyka drzwi, stawia talerzyk na stole i zapala biurową lampę.

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Dzień dobry. Proszę zakładać materiał. Dzień dobry, czy panowie mnie słyszą?

KABINIARZ: Tak, słyszymy panią. Jesteśmy gotowi.

Agnieszka budzi się raptownie i mruży oczy od światła lampy.

AGNIESZKA: Co się stało?

MONTAŻYSTKA: Dzień dobry. Może… może ja poproszę produkcję, żeby załatwiła pani pokój w hotelu „Forum”; to naprawdę będzie taniej, niż spanie w naszej sali projekcyjnej.

AGNIESZKA: Dzień dobry pani.

MONTAŻYSTKA: Dzień dobry. Wybrałam mniej więcej to wszystko, co dotyczy pani murarza; tak jak pani prosiła.

AGNIESZKA: Mniej więcej?

MONTAŻYSTKA: A mniej więcej, proszę pani, bo to jest materiał sprzed dwudziestu pięciu lat i trudno sobie wszystko przypomnieć. Ale to wystarczy.

AGNIESZKA: Proszę bardzo.

MONTAŻYSTKA: Proszę pani, czy pani siedzi tam, czy będzie pani siedziała koło mnie?

Agnieszka bez słowa przenosi się na krzesło obok montażystki, pochyla klosz lampy i wyjmuje papierosa.

MONTAŻYSTKA: Nie wiem, czy pani w ogóle coś z tego wybierze. To… to nie są właściwie ciekawe materiały. To ma być pani praca dyplomowa?

AGNIESZKA: Tak. Co, myśli pani, że to mało interesujące?

MONTAŻYSTKA: Proszę pani, ja nie jestem od myślenia, ja jestem od klejenia. Co pani robiła w szkole?

AGNIESZKA: Etiudy. (Upiła łyk herbaty montażystki).

MONTAŻYSTKA: Etiudy; oczywiście Cortazara… A może według własnego pomysłu?

AGNIESZKA (wyciąga ku niej rękę): Agnieszka.

MONTAŻYSTKA (udając, że nie dostrzega tego gestu): Bardzo mi miło. Więc co pani robiła?

AGNIESZKA: Coś tam robiłam.

MONTAŻYSTKA: Ach, już wiem. Na pewno życie na gorąco, kamera ukryta w stróżówce. Muszę pani powiedzieć, że telewizja bardzo to lubi, widzowie mniej, ale dla mnie ma pani etat zapewniony. (Do mikrofonu) Jeżeli panowie są gotowi, proszę o projekcję. (Zagląda do notatek) A to teraz, to co będzie? Ach, prawda, sylwetka; zapomniałam. Sylwetka Birkuta. Pasjonujący temat.

Agnieszka zaczyna zjadać jej kanapkę. Montażystka nie reaguje na to, tak jak przedtem nie reagowała przy herbacie. Światła gasną, zaczyna się projekcja, materiałów do filmu „Początek miasta”. Materiały są czarno – białe, nie zmontowane i nie udźwiękowione.

MONTAŻYSTKA: A czy… właściwie… pani go znała?

AGNIESZKA: Nie. Nigdy go nie widziałam. Widziałam tylko rzeźbę.

MONTAŻYSTKA: To mogła pani wybrać przystojniejszego. A właściwie – dlaczego go pani wybrała?

AGNIESZKA: Nie wiem. Może dlatego, że był przewrócony.

MONTAŻYSTKA: Jeżeli pani zaraz coś wybierze, to proszę mówić. Byłoby dobrze, bo teraz bardzo trudno o salę.

AGNIESZKA: Postaram się.

Na ekranie widać tymczasem puste, rozkopane pole, a na nim sylwetkę mierniczego z teodolitem. Wokół niego nic, tylko błoto – morze błota. Czyjeś buty ślizgają się w nim, grzęzną. I jeszcze raz człowiek przy teodolicie. To pierwsza przymiarka do budowy stutysięcznego miasta.

MONTAŻYSTKA: To są odrzuty. Nigdy nie weszły do żadnego filmu. (Ironicznie) Oczywiście z przyczyn technicznych.

AGNIESZKA: Zaraz, zaraz… To się nazywa… „Początek miasta” tak?

MONTAŻYSTKA: To miało się nazywać „Początek miasta”. Robił to reżyser Burski. To też miał być jego dyplom. Proszę pani ja niczego nie obcinałam, dlatego że zaraz – niech pani uważa – będzie fragment z tym pani Kirkutem. Też z odrzutów.

Na ekranie widać teraz długi ogonek robotników, przytupujących przed jakimś barakiem. Dokoła błoto, kałuże, gliniasta pustynia po horyzont.

MONTAŻYSTKA: O, proszę uważać. Następny to będzie on.

Czyjaś twarz, zziębnięta, zniechęcona. Potem znowu ogólny plan przytupujących przed barakiem robotników.

MONTAŻYSTKA: Nie, albo się mylę… Nie, nie, nie mylę się, to on.

Zbliżenie Birkuta – wtedy jeszcze dwudziestoparoletniego chłopaka ze wsi, o grubych kościach policzkowych i szerokim, wystającym nosie. Spod daszka zniszczonego kaszkietu wyglądają ufne, jasne, śmiejące się oczy. I zaraz później Birkut w jakimś pomieszczeniu, już bez czapki, bardzo onieśmielony.

GŁOS: Nazwisko?

BIRKUT: Birkut.

GŁOS: Imię?

BIRKUT: Mateusz.

GŁOS: Pochodzenie?

BIRKUT: Ze wsi… Z Łęcz, to jest pod Krakowem, taka wieś.

GŁOS: A rodzice?

BIRKUT: No… tam są.

GŁOS: A co robi ojciec?

BIRKUT: No, ziemię ma.

GŁOS: Dużo ziemi?

BIRKUT: Ee… nie dużo.

GŁOS: A co wyście robili do tej pory? Pracowaliście gdzieś?

BIRKUT: Na… na ziemi.

GŁOS: Tak, że nic nie umiecie?

BIRKUT: No, umiem. Na tej ziemi…

Potem idą strzępy innego, nieuporządkowanego materiału, znowu bez dźwięku: jeszcze raz ogonek robotników, przytupujących przed barakiem, przepełniony tramwaj w szczerym polu, czołgający się w glinie spychacz. A dalej niewielki sad, pełen kwitnących jabłoni. Spychacz wjeżdża na nie, przewraca, wgniata w błoto. Gdzie indziej spychacz wyciąga z błota ugrzęźniętą ciężarówkę. I jeszcze raz długi ogonek robotników, tym razem czekających na posiłek wydawany przez kuchnię polową. Wszyscy są wzburzeni; niektórzy trzymają jeszcze w dłoniach blaszane miski, inni rzucili je już na ziemię. Birkut skrzętnie zbiera porozrzucane miski. Zbliżenie kilku kolejnych naczyń: w środku widać małe ohydne rybki. Robotnicy otaczają jakiegoś urzędnika, zapewne przedstawiciela dyrekcji. Są wściekli; krzyczą coś, czego nie słychać i podtykają mu pod nos swoje rybki nabite na widelec. Birkut podnosi za ogon swoją rybkę i spuszcza ją komuś na kapelusz. W głębi zatrzymuje się jeep. Z siedzenia podnosi się człowiek w nieprzemakalnym płaszczu. Podniecona gromada robotników zostawia przedstawiciela dyrekcji i rusza ku jeepowi. Korzystając z tego przedstawiciel dyrekcji ucieka w pośpiechu przez rozryte pole. Twarz Birkuta, zanoszącego się śmiechem. W tej chwili przed kamera pojawia się czyjaś dłoń z szeroko rozczapierzonymi palcami i zasłania obiektyw – na ekranie robi się ciemno.

AGNIESZKA: No, ja nie wiedziałam, że Burski robił takie rzeczy.

MONTAŻYSTKA: Ale bardzo szybko przestał. Zaraz pani zobaczy fragment jego filmu…(Zagląda do notatek) Fragment jego filmu „Oni budują nasze szczęście”. Wybrałam oczywiście wszystko to, co dotyczy Birkuta. Zresztą wszystko jest bardzo podobne. (Do mikrofonu) Panowie, jesteście gotowi? To zaczynajcie.

KABINIARZ: Proszę bardzo, możemy jechać.

Film czarno – biały „Oni budują nasze szczęście”.

Z ekranu płynie dziarska muzyczka, a po chwili ukazują się napisy tytułowe, wśród nich nazwisko autora: Jerzy Burski. Zaraz potem widok ogólny wielkiej sali, udekorowanej wyjątkowo uroczyście. Na ścianie widać dwa olbrzymie portrety: prezydenta Biureta i generalissimusa Stalina. Na transparencie ponad nimi cyfry: 1950. Sala jest pełna odświętnie ubranych par, kręcących się w rytmie tanecznej muzyki.

KOMENTARZ: W odświętnie przybranej auli Politechniki Warszawskiej zgromadzili się na dorocznym balu sylwestrowym wszyscy ci, którym nasz kraj zawdzięcza najwięcej: dostojnicy Partii i Rządu, bohaterowie pracy socjalistycznej, przodujący rolnicy, nauczyciele i uczeni. Przyjrzyjmy się jednemu z nich…

Kamera wyławia z tłumu Birkuta, tańczącego z ładną dziewczyna w stroju organizacyjnym Związku Młodzieży Polskiej. Dziewczyna jest znacznie młodsza od niego – to jego żona, Hanka. Oboje uśmiechają się – powściągliwie, lecz naprawdę radośnie.

Zegar wybija północ. Światła na moment gasną i znowu zapalają się. Birkut i Hanka całują się.

I z ostrego cięcia: widzimy teraz biedną, podgórską wioskę, krzywe chaty, połamane płoty. Na kamerę idzie Birkut, wymachując małym kuferkiem. Idzie, oczywiście, tak, jak powinien iść kandydat na bohatera pracy socjalistycznej.

KOMENTARZ: Mateusz Birkut wyszedł z ubogiej podkrakowskiej wsi. Wraz z tysiącami innych ruszył do walki o lepsze jutro.

Odpowiednio radosne pożegnanie młodych chłopów, ładujących się do pociągu: orkiestra, kwiaty, transparenty. Wszyscy płoną zachwytem, że będą mieli więcej stali na głowę. I zaraz olśniewająca makieta kombinatu z papier mache. Uczynna panienka stuka patyczkiem w róg makiety. Napis głosi, że w tym miejscu dnia 4 kwietnia 1950 położono pierwszą cegłę przy budowie Nowej Huty.

KOMENTARZ: Pod Krakowem powstaje olbrzymi kombinat Nowa Huta i stutysięczne miasto robotnicze o tej samej nazwie. Codziennie napływają tu ze wszystkich stron Polski zastępy budowniczych. W tej gigantycznej pracy biorą udział ochotnicze brygady ZMP i SP.

Zastępy kroczą, wymachując zwycięsko łopatami. Praca musi im sprawiać ogromną przyjemność, bo bez przerwy szczerzą żeby w uśmiechu – wszystko jedno, czy grzebią się w glinie, czy ładują ją na wagoniki. A po pracy zaczytują się, tak jak Birkut, w „Poemacie pedagogicznym” Makarenki.

KOMENTARZ: Rośnie budowa, wraz z nią rosną ludzie. Nie byli sami: dyrekcja kombinatu wyciągnęła ku nim pomocną dłoń. Do ich dyspozycji oddano przestronne hotele robotnicze, gdzie po pracy mogli godziwie wypocząć, podyskutować i przeczytać książkę. Mateusz Birkut. Tutaj właśnie, na terenie nowo powstającego kombinatu – wraz z innymi młodymi ochotnikami – zaczynał karierę nasz bohater. Pod okiem doświadczonych murarzy, przodowników pracy – Ożańskiego i innych – Mateusz Birkut stawiał pierwsze kroki w trudnej i pięknej sztuce murowania.

Sztuka może jest trudna, ale Birkut pojmuje ją w lot: już wie, że cegłę trzeba kłaść koło cegły. I kładzie je pod okiem doświadczonego przodownika o twarzy rzymskiego centuriona. A potem w fabrycznej szkole dla dorosłych biedzi się wraz z kolegami nad zagadką: ile jest dwanaście razy pięć.

KOMENTARZ: Kto chce być godnym zaszczytnego miana budowniczego Nowej Huty, musi pracować nie tylko rękami, ale i głową. Budowniczym Nowej Huty stworzono szansę dalszej, rzetelnej nauki. Mateusz Birkut w pełni skorzystał z tej szansy. Pracował, uczył się, zdobywał wiedzę.

Fragment sali gimnastycznej kilka dziewcząt sięga po laury na drążkach. Hanka sięga najlepiej z e wszystkich.

KOMENTARZ: W robotniczym klubie sportowym poznał swą przyszłą żonę. Widzowie znają ją z wielu kronik; ale przypomnijmy: Hanka Tomczyk, chluba i duma nowohuckiego sportu. I ona zaczynała tak, jak wszyscy: tu uczyła się żyć i pracować…

Platforma odkrytej ciężarówki. Hanka z gracją wydaje robotnikom zupę.

KOMENTARZ: Zmienia się krajobraz podkrakowski. Tam, gdzie niedawno rozciągały się łąki, wyrasta najpoważniejsza inwestycja Planu Sześcioletniego – Nowa Huta.

Grupa najwyższych dostojników zwiedza budowę. Na czele kroczy Bierut, bardzo łaskawy dla wszystkich.

KOMENTARZ: Przybycie prezydenta Biureta było wielkim świętem dla załogi kombinatu. Wzruszające powitanie, oklaski, pierwsze uściski dłoni. Niejeden z nich marzył o takiej radosnej chwili. Przodownica Hanka Tomczyk czuje się wyróżniona. „Nikt tu nie szczędził sił, towarzyszu prezydencie!”

Prezydent rozdaje uśmiechy na prawo i lewo. Jeden przypada w udziale Hance.

KOMENTARZ: W tym właśnie czasie Mateusz Birkut podjął szlachetne wyzwanie, rzucone przez kolegów – murarzy z innych budów: 30 tysięcy cegieł w ciągu zamiany! Takie było jego hasło.

Długi wykop, a w nim piątka murarzy, stawiających kawałek nowego muru. Jeśli wierzyć kamerze, cegły dosłownie fruwają im w rękach, co przez licznych widzów kwitowane jest wybuchami entuzjazmu.

KOMENTARZ: Tak, to było właśnie tutaj. Trzeba niezwykle sprawnej organizacji dla osiągnięcia takich wyników. Zresztą wystarczy popatrzeć. Tu wszystko gra w tym zespole! Taka praca ściągnęła oczywiście wielu ciekawych. Wszyscy przypatrują się z napięciem: zwyciężą? Zwyciężyli! 30 tysięcy 509 cegieł! Bohaterska piątka na mecie! A potem już kwiaty, uściski wiwaty…

Wszyscy szaleją z uciechy, że rekord został pobity. Birkut dostaje bukiet i order, a potem opowiada jak to było na spotkaniach z przodownikami pracy. Słuchacze nie posiadają się ze szczęścia, toteż nie żałują bohaterowi rzęsistych oklasków.

KOMENTARZ: Taki był początek marszu ku dalszym zwycięstwom i sukcesom. Towarzysze obdarzyli zaufaniem Mateusza Birkuta – został delegatem za zjazd budowlanych, a potem zjazd przodowników pracy z całej Polski. I nie dziwmy się też, że tacy ludzie jak Birkut stali się natchnieniem twórców.

Birkut pozuje rzeźbiarzowi do posągu Birkuta, przynajmniej pięć razy większego niż żywy oryginał.

KOMENTARZ: Powstaje, wykuty w marmurze, posąg – symbol, ucieleśnienie bohaterstwa naszych murarzy.

Posąg stoi już na honorowym miejscu w warszawskiej Zachęcie. Tłum gości, przecięcie wstęgi; Birkut z uszanowaniem składa kwiaty u stóp własnej podobizny.

KOMENTARZ: Gmach Zachęty w Warszawie. II Ogólnopolska Wystawa Plakatu. Otwarcia dokonuje człowiek, którego podobizna, wykuta w marmurze, stanowi centralny akcent wystawy. Mateusz Birkut może sobie z satysfakcją powiedzieć: „Przyczyniliśmy się do wielkiej rewolucji w polskiej sztuce”. I rzeczywiście – nie tylko przyczynili się; stali się jej motorem, tworzywem i treścią. Polski lud wkroczył na płótna polskich twórców!

Goście zwiedzają wystawę. Na początku głośny obraz „Podaj cegłę!”, a dalej traktory i gołębie. Na przebitkach pokazano dzieła twórców zachodnich, m.in. rzeźby Moore’a.

KOMENTARZ: Popatrzcie, do jakiego stopnia zwyrodnienia doszły te „dzieła” artystów kapitalistycznego Zachodu. Nie jest rzeczą przypadku, że postać człowieka zatraciła w ich rękach ludzki kształt i ludzką treść…

Lud polski, najwyraźniej odporny na działanie zwyrodnialców, maszeruje w pochodzie 1-majowym. Prezydent Bierut jest zadowolony ze swego ludu i życzliwie pozdrawia go ręką z trybuny. Birkut też jest zadowolony i też śle pozdrowienia z tej samej trybuny.

KOMENTARZ: Kraków idzie!... A wraz z prastarym piastowskim grodem jego młodziutka siostra Nowa Huta, rówieśnica Planu Sześcioletniego!

Owacja wzmaga się, gdy przed trybuną zaczynają podrygiwać olbrzymie kukły, wyobrażające znienawidzonych mężów stanu zza żelaznej kutyny.

KOMENTARZ: Uczestnikom pochodu wiele uciechy sprawił cyrk Trumanillo. Mister Truman i jego przyjaciele – wszelkie szczury i reakcyjne robactwo! Eisenhower i Adenauer jako młoda para. Wdzięczy się i zaleca Franco w stroju operowej Carmen. Za nimi, wysiudany z Korei MacArthur…

Grzmot oklasków, bo młodzi niosą Ojca Narodów. Inni potrząsają sztucznymi gołębiami na patykach. Gdzieś z boku Hanka rozdaje zebranym gazetki.

KOMENTARZ: Wyciągają się setki rąk po błyskawicznie wydrukowaną na samochodzie jednodniówkę. To niemal symbol tych milionów rąk, które po raz pierwszy w Polsce Ludowej dostały książkę, gazetę i czasopisma.

Przenosimy się z kamerą do wnętrza nowego, jeszcze pustego mieszkania. Birkut i Hanka rozglądają się po nim osłupiali, jakby nie mogli uwierzyć, że coś tak wspaniałego może być dziełem ludzkiej ręki.

KOMENTARZ: Aż nadszedł upragniony dzień: otworzyły się przed nimi podwoje własnego mieszkania. Jednego z tych mieszkań, które wznieśli ofiarnym trudem swoich rąk i serc! Mateusz i Hanka Birkutowie – od dziś na własnym! Nie dziwmy się ich wzruszeniu…

Młodzi małżonkowie stoją w oknie i patrzą dokoła zdumionym wzrokiem: wszędzie wznoszą się domy!

KOMENTARZ: Ależ tak! To wszystko dokoła to ich wspólne dzieło! W każdym z tych rosnących domów jest kropla ich własnego potu!

I wreszcie wielka płyta stadionu, a na niej pokaz robotniczej gimnastyki. Hanka, tak jak każda z tysiąca dziewcząt ściska w dłoniach żywego gołębia. Za chwilę wypuszczą je na przekór knowaniom imperializmu. Na niebie balony i wstęga z napisem „pokój” we wszystkich co ważniejszych językach. Niżej portrety Stalina i Biureta, a wokół nich sztandary.

Sala projekcyjna.

Agnieszka, nieruchoma w półcieniu, dalej wpatruje się w ekran, mimo że film już się skończył. Po chwili zapala się światło.

AGNIESZKA: To wszystko?

MONTAŻYSTKA: Wszystko.

Agnieszka wstaje, bierze z podłogi blaszane pudełko z taśmą i wychodzi.

AGNIESZKA: Proszę mi to założyć. (Wraca do sali i siada obok montażystki) Prawie wszystko… z małym uzupełnieniem, które wygrzebałam w kronice. (Do mikrofonu) Jak panowie będą gotowi, proszę o projekcję.

KABINIARZ: Chwileczkę zakładamy.

AGNIESZKA: To pójdzie bez dźwięku, ponieważ nigdy nie było użyte. Oczywiście z przyczyn technicznych.

MONTAŻYSTKA: Zaczynamy.

KABINIARZ: Proszę, jedziemy.

Materiał czarno – biały.

Rusztowanie oplatające niewykończony budynek. Na nim, zawieszony wysoko nad ziemią, trzy ogromne portrety bohaterów pracy socjalistycznej. Środkowym jest portret Birkuta. Portret ten zaczyna się nagle chwiać i ruszać, jakby ożył. Po sekundzie orientujemy się, że to kilku robotników opuszcza go w dół na linach. Opróżnione miejsce zajmuje podobizna innego przodownika. Portret Birkuta, podeptany i pokryty śladami błota, ląduje na ciężarówce.

Sala projekcyjna

AGNIESZKA: Nie wie pani, o co poszło?

MONTAŻYSTKA (podnosząc się): Wie pani, ja przycinam i kleję materiał – i naprawdę nie zajmuję się żywotami świętych. (do mikrofonu) Dziękuję.

KABINIARZ: Proszę bardzo.

Agnieszka również wstaje. Montażystka zabiera talerzyk z pustą szklanką po herbacie i kieruje się ku drzwiom.

AGNIESZKA: Może pani wie, co się z nim stało?

MONTAŻYSTKA: A, tego się dowiemy z pani filmu dyplomowego.

Wychodzi, zostawiając Agnieszkę, która nieruchomo stoi w otwartych drzwiach.

Podwórze przed salą projekcyjną.

Przed budynkiem studia stoi zaparkowany mikrobus z emblematem TV. Nieco dalej, na murku, siedzą stary operator i technik dźwięku. Ten ostatni popija kefir z małej buteleczki. Z budynku wyłania się Agnieszka i podchodzi do siedzących.

AGNIESZKA: Widziałam ten film o Birkucie: „Oni budują nasze szczęście”. Pan to musi znać, panie Leonardzie.

OPERATOR: No, ja… tam są przecież moje zdjęcia.

AGNIESZKA: Ale to Burski reżyserował.

OPERATOR: On reżyserował i montował ten film, o ile wiem. Ale to było, proszę pani… (Próbuje sobie przypomnieć kiedy). Nawet dostał nagrodę za ten film! Przepraszam: to było dawno 24 lata temu, kochana!

AGNIESZKA: Chciałabym z nim porozmawiać.

TECHNIK (podnosząc się z murku): Bardzo słusznie, pani Agnieszko, reżyser Burski lubi popierać młode talenty. O, Jezu! (Podskakuje na jednej nodze, trzymając się za drugą, w którą został kopnięty.)

AGNIESZKA: Nie wiesz, czy on teraz jest w Warszawie?

TECHNIK: Co?...(Syczy z bólu i pociera stłuczoną nogę) A, ma wrócić z jakiegoś zagranicznego festiwalu. Słyszałem, że koledzy pojechali go witać na lotnisko.

AGNIESZKA: Bardzo dobrze. Trzeba słuchać, co ludzie mówią. (Ogląda się na operatora i widzi, że ten ma zatroskaną minę.) Co jest, panie Leonardzie? Czym się pan martwi?

OPERATOR: No… Chce pani wiedzieć, pani Agnieszko? Ciężko jest bardzo. Chciałbym jeszcze popracować, pani rozumie. A tu czuję – ostatni mój film. Napisałem wprawdzie do pana ministra z prośbą o pracę, o dalszy ciąg, o kontynuację mojego zawodu… Ale nie wiem, na razie nie mam żadnej odpowiedzi

TECHNIK: Jesteśmy gotowi.

AGNIESZKA (biorąc operatora pod rękę): No, dobra, panie Leonardzie, chodźmy. Ale ze statywu nie będziemy robić zdjęć, dobrze? Tylko z ręki. I szeroki obiektyw, dobra? Widział pan ostatnie filmy amerykańskie? No, właśnie.

Prowadzi go do „Robra”.

Port lotniczy.

Samolot właśnie podchodzi do lądowania, Agnieszka patrzy z galeryjki na pierwszym piętrze portu lotniczego. Samolot kołuje po płycie lotniska, zatrzymuje się. Podjeżdża automatyczny trap. W otwartych drzwiach samolotu jako pierwszy ukazuje się Burski, mężczyzna w wieku trochę więcej niż średnim, tęgawy, niewysoki, bez marynarki. Macha komuś ręką na powitanie. W chwilę później widzimy go w hali dworca lotniczego. Otaczają go wielbiciele i dziennikarze z prasy, radia i telewizji.

BURSKI: Ahaha… Dzień dobry, dziękuję, dziękuję.

REPORTER: Panie reżyserze…

BURSKI: Ha, ha, ha! Proszę pana, moja rola była… moja rola była tutaj bardzo skromna – ja byłem tylko członkiem jury. Bardzo się cieszę, że przyczyniłem się do tego sukcesu, no, ale przede wszystkim to jest ich dzieło.

REPORTER: Tak, niewątpliwie, jednakże dotychczasowe sukcesy naszego kina na arenie międzynarodowej zawdzięczamy głównie panu.

BURSKI: Tak, ha, proszę pana, ja bardzo dziękuję, że pan tak wysoko ocenia moją twórczość, ale mówię panu, że to oni, o, proszę bardzo…

Wskazuje gestem trójkę młodych ludzi, stojących pokornie trochę głębiej.

REPORTER: Dziękuję serdecznie.

Podchodzi do członków delegacji, którzy nieśmiało pokazują mu statuetkę brązowego lwa – trofeum z odbytego właśnie festiwalu. Burski rusza ku wyjściu, otoczony przez łowczynie autografów i resztę dziennikarzy. Drogę do drzwi toruje mu asystent. Agnieszka obserwuje ich ze schodów wewnętrznych, prowadzących na piętro.

ASYSTENT: Rozmawiałem z tą panienką.

BURSKI: Tak?

ASYSTENT: Tylko po prostu, problem polega na tym, że są urlopy.

BURSKI: Tak.

DZIEWCZYNA (zabiegając mu drogę): Przepraszam bardzo, czy mogę prosić o autograf?

BURSKI: Proszę bardzo.

DZIEWCZYNA: I dla kolegi, jeżeli można…

BURSKI: Proszę bardzo, proszę. (Do asystenta) No, Wiciu, gadaj.

ASYSTENT: To tak wygląda, że ona w ogóle nie wie, czy będzie mogła wyjechać, czy grać. Zdjęcia próbne, to jest jedyny problem.

BURSKI: Musi grać!

Wraz z innymi podróżnymi opuszczają budynek portu i podchodzą do samochodu Burskiego. Asystent ładuje jego walizki do bagażnika. Agnieszka też wychodzi z budynku i obserwuje ich z daleka. Burski obchodzi wóz i siada za kierownicą. Miejsce z jego prawej strony zajmuje kobieta – kierownik produkcji.

KIEROWNIK PRODUKCJI: Słuchaj, koniecznie musisz mi to podpisać, bo bez tego nie dostanę w ogóle skierowania.

BURSKI: Dobrze, dobrze, teraz co innego podpisuję.

Składa autografy w bloczkach i notesach, podsuwanych mu przez otwarte okno samochodu. Potem odwraca się do pani kierownik.

KIEROWNIK PRODUKCJI: Ja nie mogę rozpocząć, podpisz mi

BURSKI: No daj, to ci podpiszę.

KIEROWNIK PRODUKCJI: Dziękuję (ogląda się na Agnieszkę). Tu jest pani z telewizji, chciałaby z tobą rozmawiać.

BURSKI: Ale ja dzisiaj wyjeżdżam. Ja wyjeżdżam do Pragi!

KIEROWNIK PRODUKCJI: Dobrze, wiem. Bilety masz załatwione.

Wysiada. Agnieszka podchodzi z prawej strony i zagląda do wnętrza. Burski podnosi oczy. Przez chwilę oboje przyglądają się sobie w milczeniu.

BURSKI: Co? To pani, tak? Pani chciała ze mną rozmawiać… Tylko niech mnie pani nie pyta, jaka była podróż i jaki był poziom festiwalu, proszę pani. Tak od siebie niech pani coś powie bardzo proszę.

Agnieszka bez słowa wrzuca swój worek i parasolkę na tylne siedzenie. Potem siada obok Burskiego – wciąż bez słowa, tylko z oczami wlepionymi uparcie w jego zakłopotaną twarz – i zatrzaskuje za sobą drzwiczki. Burski przekręca starter. Wóz płynie opuszcza parking.

W samochodzie.

AGNIESZKA: Robię dyplom.

BURSKI: Dyplom?

AGNIESZKA: Film dyplomowy.

BURSKI: A… a co to ma być?

AGNIESZKA: Taka historyjka. Nazwałam to „Gwiazdy jednego sezonu”. Dobry tytuł?

BURSKI: Gwiazdy sportu, czy gwiazdy ekranu?

AGNIESZKA: Nie, nie. To o dawnych przodownikach pracy. Trochę współczesności i trochę historii.

BURSKI: Ale w dawnych, historycznych czasach nie było przodowników.

AGNIESZKA: O, wie pan… Dla mnie przodownik pracy to coś jak powstaniec styczniowy. Dlatego właśnie chcę zrobić ten film.

BURSKI: O, to wzruszające. A ja mam być taki dziadziuś, który przy kominku opowie pani wszystko o tych zamierzchłych czasach, kiedy budowaliśmy Warszawę, Nową Hutę… Co? To jest wzruszające.

Wóz wpada w tunel i przez moment twarze obojga chowają się w półmroku. Potem znowu wyjeżdżają w słońce.

BURSKI: … Ale niewykonalne, ponieważ ja dzisiaj odlatuję.

AGNIESZKA: Wiem, do Pragi.

BURSKI: Co – może po powrocie?

AGNIESZKA: Nie. Co pan robi po południu?

BURSKI: Ja? Ho, ho! Proszę pani: różne rzeczy. (Zatrzymuje wóz). Do widzenia.

Agnieszka powoli otwiera drzwi i zatrzymuje się z wahaniem.

BURSKI: No? Proszę. Do widzenia.

AGNIESZKA: Szkoda. Pan znał Birkuta?

BURSKI: Birkuta? Znał? Przecież to moje największe odkrycie! Niech pani siada. (Ruszają) Ha! To był mój największy numer!

Przed willą Burskiego

Samochód zatrzymuje się przed okazałą posiadłością w dzielnicy willowej. Agnieszka wysiada pierwsza. Burski nieco później.

BURSKI: Myśli pani, że ten Birkut? Teraz?...

AGNIESZKA: Nic nie myślę, tak mnie to zainteresowało. Historia jednej kariery i co dalej?

BURSKI: Historia jednej kariery, tak? Najpierw garść materiałów archiwalnych…

AGNIESZAKA: Jeżeli pan pozwoli wykorzystać…

Z ogrodu wychodzi gosposia i otwiera przed nimi furtkę.

GOSPOSIA: Dzień dobry.

BURSKI: Dzień dobry. (Oddaje jej płaszcz i rusza z Agnieszką ku domowi; tymczasem gosposia wyjmuje z bagażnika walizki).

BURSKI: Takie, proszę bardzo, rozmowy przed kamerami, takie ciemna verte… Ale to już było. Proszę bardzo.

Willa Burskiego – wnętrze.

Przestronny living-room na parterze: kominek, obrazy, stara broń na ścianach, weneckie okna i otwarte drzwi na taras. W ogrodzie za domem bawi się – pod nadzorem opiekunki – mała córeczka Burskiego.

AGNIESZKA: Widziałam jeden pana wczesny film.

BURSKI: A który? Acha – „Oni budują nasze szczęście”.

AGNIESZKA: Nie. „Początek miasta”.

BURSKI (z wahaniem): Acha…

AGNIESZKA: Szkoda, że pan tego nie skończył.

BURSKI: Bardzo panią przepraszam, czy pani chce robić film o Birkucie, czy o mnie? (Do dziecka w ogrodzie) Marysiu! (Do Agnieszki) Bo ja nie rozczulam się nad swoim „i co dalej”. (Do dziecka) Anna – Maria! Marysiu!

Wychodzi na taras.

BURSKI: Maryśka, ha, ha, ha! Ty!... (Kiwa groźnie palcem, śmiejąc się równocześnie przez cały czas) Córeczka, chodź, chodź, chodź!

MARYSIA: Tato!

Zostawia opiekunkę w ogrodzie i biegnie do ojca, który chwyta ją w ramiona, podnosi i siada z nią przy ogrodowym stoliczku na tarasie.

BURSKI: Ha, ha, ha – pieska zapomniała! I jak się ten piesek nazywa? Co? Powiedz mi, moje małe. (Odwraca się do opiekunki) A gdzie żona?

OPIEKUNKA: Żona wyjechała dzisiaj na zdjęcia.

BURSKI: Kiedy wróci?

OPIEKUNKA: Chyba późno, będzie miała postsynchrony.

BURSKI: Acha. (Obraca się do Agnieszki stojącej w drzwiach). Bo film, proszę szanownej koleżanki, to nie jest literatura. Tutaj niczego się nie robi na jutro. Wszystko na dziś, albo nigdy. Trzeba wiedzieć, co jest ważne, mieć tę świadomość, prawda? Gdybym dzisiaj… (urywa). Widzi pani, ja też kiedyś byłem młody, miałem tyle lat, co pani i też musiałem jakoś zacząć. Przez dwa lata nie udało mi się zrobić ani jednego filmu: wszystko było za czarne. Aż w końcu zmądrzałem.

AGNIESZKA: I wyjechał pan na Birkucie.

BURSKI: Wie pani…

Stawia dziecko na tarasie, przechodzi w zamyśleniu obok Agnieszki i siada na kanapce, tyłem do okna.

BURSKI: Wie pani, ja właściwie chciałem robić film o kimś innym. Ale ci wszyscy lepsi przodownicy byli ostro obstawieni, pani rozumie. Bo widzi pani, ja miałem starszych kolegów i każdy prawdziwy rekord w budownictwie oni trzymali w zębach jak kość. (Obraca się do córki, zaglądającej przez okno) Marysiu, Marysiu, co tam? Więc…(Opiekunka podchodzi do dziecka. Burski przygląda się jej bezmyślnie). Więc musiałem coś wymyślić… Proszę pani, czy moja żona…Acha… (Do Agnieszki) A może pani się czegoś napije? Co? (Dziecko puka do okna. Burski odwraca się znowu.) Marysiu! … (Przenosi wzrok na opiekunkę). To ja dziękuję pani. (Opiekunka zabiera dziecko. Burski zwraca się do Agnieszki). Więc musiałem coś wymyślić. I wymyśliłem wtedy tego Birkuta. Z początku miałem tylko taki jakiś luźny zarys… Dotyczył raczej faktu, niż osoby. Dopiero w Nowej Hucie zobaczyłem to wyraźniej…

Barak – wnętrze.

Korytarz długiego baraku, na końcu otwarte drzwi, za którymi widać rusztowania i kręcących się tam robotników. W drzwiach pojawia się Burski, młodszy o z górą ćwierć wieku, z kamerą na ramieniu. Oswoiwszy się z półmrokiem rusza w głąb korytarza, ku drzwiom, za którymi urzęduje sekretarz Jodła.

GŁOS BURSKIEGO: Byłem tam częstym gościem; robiłem takie drobne rzeczy dla kroniki filmowej…

Burski wchodzi bez pukania do biura, składającego się z dwóch dużych pokoi. Są tam dwaj ludzie: Jodła – wysoki, chudy, trochę przygarbiony, ale młody mężczyzna o pociągłej twarzy i wyostrzonych rysach, oraz jeden z jego współpracowników, Moniak. Obaj są spoceni, bo dzień jest wyjątkowo upalny. Burski staje w progu i przygląda się im zaczepnie.

BURSKI: Cześć, towarzyszu Jodła.

JODŁA: Co jest? Co pan będzie dzisiaj nakręcał? Mamy nowe natryski.

BURSKI (stawiając kamerę na stole): Natryski?

Przeciera sobie chusteczką wilgotny od potu kark.

JODŁA: No? Ciepła woda, mydełko dajemy gratis.

BURSKI: Toaletowe, co? Z fiołkowym zapachem. Zaczekam, aż będziecie dawać szampon.

JODŁA (zbliżając się i zniżając głos): O co chodzi?

MONIAK (do Jodły): Później mi podpiszecie.

JODŁA: Dobra, dobra.

Moniak wychodzi, nie zamykając za sobą drzwi.

BURSKI: Idzie kongres związków. A wy z czym przyjdziecie?

JODŁA: No wiecie? (Pokazuje rusztowania za oknem) A z tym: buduje się.

BURSKI: Buduje się, buduje się… Ale to nie jest numer.

JODŁA (ostrożnie): A co to jest numer?

BURSKI: Bulgoty – to jest numer. Stupał to jest numer. Dziesięć tysięcy cegieł w ciągu jednej zmiany. A nie tam „buduje się”.

JODŁA: Doceniamy, towarzyszu, doceniamy. Tylko, że rekordy to są dobre od święta. A my na co dzień mamy tu niezłą kadrę, niezłą technologię i organizację. Na dłuższy dystans…

BURSKI: E tam, dystans! Zresztą jedno nie przeszkadza drugiemu. Zróbcie mi numer na trzydzieści tysięcy.

JODŁA: Trzydzieści tysięcy… (Chwyta Burskiego za przeguby obu rąk i podnosi je do góry). Towarzyszu, wy macie dwie ręce. I wyobraźcie sobie, że murarz ma też dwie ręce. Musiałbym mu na tę okazję jeszcze dwie doprawić.

BURSKI (wyrywając mu ręce): Panie Jodła! Ja tam się na murarce nie znam. Wy mi powiedzcie, co to jest ten system trójkowy.

JODŁA: Długo mówić, czy krótko?

BURSKI: Krótko.

JODŁA: To jest tak: dawniej murarz sam kładł cegły, a teraz ma do pomocy dwóch: pomocnika i podręcznego.

BURSKI: I co, we trzech kładą dziesięć tysięcy?

JODŁA (zamyka drzwi na korytarz): Może kładą, a może i nie. Ja tam nie widziałem. Ale w gazecie stało, że kładą.

BURSKI: No, to już! Dajcie mu czterech, sześciu, dziesięciu pomocników! Niech cała dyrekcja nosi mu cegły. A ja to sfilmuję.

I potrząsa kamerą.

To samo wnętrze późnym wieczorem. W półmroku za oknami przesuwają się pochylone sylwetki robotników, idących na nocną zmianę. W pokoju pali się silna lampa. W jej świetle widać kilku ludzi, zgromadzonych przy stole konferencyjnym. Jest wśród nich Moniak, którego poznaliśmy już wcześniej; jest także przedstawiciel dyrekcji. Jodła bawi się kamerą, przytykając wizjer do oka i udając, że filmuje kolegów. Potem oddaje kamerę Burskiemu.

GŁOS BURSKIEGO: Dopiero tam, w Nowej Hucie, zobaczyłem to wszystko wyraźnie…

W pokoju jeszcze przez chwilę trwa napięte milczenie.

JODŁA: Trzeba wybrać chłopa, ale to chłopa!... żeby te osiem godzin wytrzymał i nie pękł.

MONIAK: Kto ci to wytrzyma? Adamowski? Stępniak?...

JODŁA: Potem można mu będzie dać, na przykład, urlop w Krynicy.

PRZEDSTAWICIEL DYREKCJI: Zaraz, zaraz, nie rozpędzajcie się tak!

JODŁA: Pomoc też musi się składać z samych najlepszych. Zresztą przedtem trzeba będzie, oczywiście w tajemnicy…

MONIAK: Czyś ty zwariował? W tajemnicy chcesz murować?

JODŁA: W tajemnicy, tak na godzinkę. Reszta będzie zależeć od organizacji. Rozumiecie, jak się stworzy warunki specjalne, ekstra – może jakoś przeleci.

Wszyscy przyglądają mu się w milczeniu.

Kwatera Birkuta.

Malutki pokoik w baraku: dwie prycze, jedna nad drugą, nieduży stolik, dwa krzesła. Birkut, rozebrany do pasa, siedzi pochylony nad rachunkami. Przed nim leżą dwie książki i trochę zapałek, ułatwiających liczenie. Jego towarzysz pochrapuje na pryczy. Za plecami Birkuta bezszelestnie otwierają się drzwi. W progu staje Jodła, obok niego Burski z małą latarką, pochyloną ku podłodze. Jeszcze głębiej w ciemnym korytarzu majaczy sylwetka Moniaka. Wszyscy trzej obserwują przez chwilę Birkuta – jego szerokie bary i umięśnione ramiona; potem Jodła patrzy pytająco na Burskiego. Ten przytakuje ruchem głowy. Jodła podchodzi na palcach do stołu.

JODŁA: Już północ… Północ, Birkut.

Człowiek na pryczy budzi się i odwraca ku niemu nieprzytomną twarzą. Jest to przyjaciel Birkuta – Witek: krępy chłopak o zrośniętych brwiach, okrągłej głowie i przedwcześnie przerzedzonych włosach.

WITEK: No, co jest?

JODŁA (do Birkuta): Jutro nie wstaniecie.

BIRKUT (uśmiecha się jakby z zawstydzeniem): Wstanę, panie sekretarzu. Ja dużo mogę – jak trzeba.

Burski przygląda mu się z aprobatą.

To samo wnętrze nieco później. Witek i Birkut siedzą obok siebie na pryczy. Obaj są zamyśleni.

BIRKUT: Musi nas być pięciu.

WITEK: A co ty myślisz, że na takiej budowie nie znajdzie się pięciu wariatów?

BIRKUT: Nie możemy się sypnąć.

WITEK: No, trzydzieści tysięcy, to kupa cegieł, nie?

BIRKUT: Ułożymy.

WITEK: Ułożymy to ułożymy. Tylko żeby się z tego cyrk nie zrobił.

BIRKUT: Jaki cyrk?

WITEK: No, cyrk dla tych, co z filmem na wiwat.

BIRKUT: Co ty, Vittorio? Myślisz, że ja dla filmu? Ty, ja… Dla siebie, no. Ja myślałem zobaczyć, czy tak się da – no, dom postawić w dwa tygodnie.

WITEK: A co, może w tydzień? Co?

BIRKUT: Cholera wie, może i w tydzień. Wszyscy mieliby gdzie mieszkać, to by nie było złe.

WITEK: Nie byłoby.

BIRKUT: No, to przybijmy.

Obaj z rozmachem ściskają sobie ręce.

WITEK: No, to idź spać.

BIRKUT: Nie usnę.

WITEK: No, to licz cegły, może ci to pomoże.

Bark wnętrze.

Ten sam pokój, w którym niedawno zapadła decyzja pobicia rekordu. Birkut siedzi przy końcu długiego stołu i bez apetytu spożywa obfite śniadanie. Burski z Jodłą stoją przy drzwiach i obserwują go w milczeniu.

JODŁA (z porozumiewawczym uśmiechem): Dziesięć tysięcy kalorii dziennie!

BURSKI: Od dawna tak?

JODŁA: No, od dwóch tygodni.

Birkut je coraz wolniej, aż wreszcie odsuwa talerz. Jodła podbiega do niego zaniepokojony.

JODŁA: No, no?... Co jest, Birkut? Jedzcie!

BIRKUT: Najadłem się.

JODŁA: Jeszcze jeden plasterek za zdrowie pana reżysera!

BIRKUT: Nie mogę już.

JODŁA (podsuwa mu kubek): Kawki?

BIRKUT: Nie, nie, niedobre, kwaśne.

JODŁA: Kwaśne, nie kwaśne – wypić trzeba. To was wzmocni.

BIRKUT: To pół.

JODŁA: Wszystko. (Do Burskiego) Prawdziwa brazylijska! Widzicie, ja tu przygotowałem warunki ekstra.

BIRKUT (odstawiając z niesmakiem pusty kubek): Mogę zaczynać.

JODŁA (do Burskiego): Może zaczynać.

BURSKI: Z taką gębą?

JODŁA: Obejrzyjcie się.

BURSKI: Nie o to chodzi. Trzeba go ogolić. I w ogóle wszystkich. Niech mi żaden nie przychodzi nieogolony.

BIRKUT: Ja się golę w niedzielę. A dzisiaj czwartek.

JODŁA: Która godzina?

BURSKI: Już późno.

JODŁA: Zdążymy! (Chwyta za telefon) Halo!... Wyślijcie natychmiast samochód do miasta. Niech przywiozą wszystkich fryzjerów, jakich znajdą! Kto mówi? Jodła! Fryzjerów – wszystkich! Niech biorą brzytwy, będzie wielkie golenie! (Odkłada telefon i obraca się ku Burskiemu) Krawaty?

BURSKI: Nie, nie.

Jodła uspokojony zbiera puste naczynia i sztućce, odstawia je, potem częstuje Burskiego papierosami.

JODŁA: O, dobra. W porządku. Papieroska? Belwederek.

Birkut z łagodnym uśmiechem sięga do pudełka.

Przed barakiem.

Birkut siedzi na schodkach, prowadzących do baraku i spokojnie zaciąga się papierosem. Burski kręci się obok z kamerą, potem podchodzi i przygląda się Birkutowi z namysłem.

BURSKI: Birkut, posłuchajcie. Jest jeszcze trochę szczegółów technicznych do omówienia. Wiecie, że kamera ma swoje prawa; w gruncie rzeczy jest to takie bezduszne narzędzie, które rejestruje tylko to, co widzi, nic więcej.

BIRKUT: No, mogliście mi wczoraj powiedzieć, żebym się ogolił, nie?

BURSKI: Fryzjerzy zaraz będą. Chodzi o to, żeby was jak najlepiej pokazać. Bez waszej pomocy, to…

BIRKUT: Ja rozumiem, ale… Nie można robić takich rzeczy. Wystarczy mi powiedzieć, że trzeba, to ja zrobię… Ja jestem człowiek, a człowieka nie można tak jak gęś… napychać.

BURSKI: No, dobrze, umówmy się tak: ja wam nie będę przeszkadzał, a jak powiem „kamera!”, to wy będziecie pracować tak, jakbyście śpiewali piosenkę – lekko, swobodnie… A jak powiem „stop”, to wy już będziecie pracować po swojemu. W porządku?

BIRKUT: No, ja wytrzymam.

BURSKI: To fajnie.

Birkut wstaje, łagodnie odrzuca papierosa i odchodzi. Burski zostaje sam – skupiony, zdenerwowany, pełen ostatnich wątpliwości.

Teren budowy.

Długi, głęboki wykop, zabetonowane ławy fundamentów, szalunki, zbrojenia. Dokoła jeszcze pusto, tylko na roboczym pomoście, skleconym z nieheblowanych desek, stoją Burski i Jodła. Obaj rozglądają się po terenie z uwagą i wyraźnym napięciem, jak trenerzy sprawdzający stan ringu. Podchodzi do nich Michalak – młody, czyściutki, schludny mężczyzna w lekkiej wiatrówce. Porusza się pozornie niedbałym, a w gruncie rzeczy ostrożnym, nawet czujnym krokiem, na ustach błąka mu się nieprzenikniony uśmieszek, ale oczy są uważne, jak u myśliwego, czającego się na jakąś nieznaną zwierzynę.

MICHALAK (półgłosem): Teren przeszukany. Czysto.

Odchodzi miękkim, trochę nonszalanckim krokiem.

BURSKI: Co to za jeden?

JODŁA: Sami rozumiecie. Jak by się co, nie daj Boże, zdarzyło – uch! Lepiej uważać.

Barak.

Przywiezieni z Krakowa fryzjerzy golą i strzygą pięcioosobową brygadę Birkuta. W najbliższym fotelu siedzi Witek, zawinięty ręcznikiem aż po szyję i namydlony prawie po same oczy. Fryzjer tępą stroną brzytwy zdejmuje mu pianę z ust.

WITEK (niewyraźnie, spod piany): Może ja sam?

Brzegiem ręcznika ociera sobie wargi. Obok Birkut – już ogolony – w rękach następnego fryzjera. Od drzwi pojawiają się Jodła i Burski. Fryzjer ogląda się na nich pytająco.

FRYZJER: Zmoczyć?

BIRKUT (do Burskiego): Zmoczyć?

BURSKI: Można skropić.

JODŁA: Skropić!

MONIAK (wynurzając się za ich plecami): No jak, w porządku?

JODŁA: W porządku.

Fryzjer spryskuje twarz Birkuta wodą kolońską. Birkut krzywi się, otrząsa, przeciera oczy i wstaje.

Przed barakiem.

Z baraku, w którym mieści się biuro Jodły i gdzie przed chwilą dokonano zbiorowego golenia, wychodzi Birkut, a za nim czterej jego pomocnicy. Burski i Jodła, stojący na wprost schodków, przyglądają się im z aprobatą.

BURSKI: No, teraz do baraku.

JODŁA: Gdzie?

BURSKI: Do baraku.

MONIAK: A dlaczego?

BURSKI: No, przecież nie będę ich kręcił, jak wychodzą z biura! Puszczajcie ludzi.

GŁOŚNIK: … dziewięć, osiem, siedem, sześć, pięć, trzy dwa, jeden!...

JODŁA: Puszczajcie ludzi!

Teren budowy.

Ze wszystkich baraków maszerują kolumny robotników, kierujących się w stronę wykopu. Ustawiają się wśród rusztowań i szalunków, przysiadają na stertach wykopanej gliny, opierają się o poręcze drewnianych pomostów. Czekają.

GŁOŚNIK: Hallo, hallo! Tu służba sprawozdawcza Polskiego Radia, zainstalowana na budowie osiedla mieszkaniowego Nowa Huta. Drodzy słuchacze, znajdujemy się na terenie największej budowy Planu Sześcioletniego. Tutaj, na polach podkrakowskich, powstaje wielki kombinat – Nowa Huta i miasto, które w niedalekiej przyszłości pomieści sto tysięcy mieszkańców. Zanim ręce polskich robotników zaczną obsługiwać radzieckie maszyny i urządzenia Huty, dziś ręce polskich murarzy zmierzą się z niezwykle ambitnym przedsięwzięciem…

Przed hotelem robotniczym.

Z baraku, w którym mieszkają nasi bohaterowie, wynurza się ostrożnie Birkut; za jego plecami tłoczą się pozostali członkowie brygady.

BIRKUT: Już?

BURSKI: Już!

Przyciska oko do wizjera kamery, ustawionej na wysokim statywie. Obok asystent, nieco dalej Jodła, Moniak i paru innych funkcjonariuszy budowy. Z drzwi baraku wychodzi Birkut. Maszeruje długim, zamaszystym krokiem, z piersią dumnie wypiętą do przodu. Za nim – czwórka jego towarzyszy, idących zwyczajnie, jak do codziennej pracy.

BURSKI: Nie, nie, nie!... Energicznie idźcie, śmielej, śmielej!... Swobodniej, bardziej po robociarsku! Pan Birkut idzie dobrze, ale wy za szybko. Stop, stop! Nie, to nie to. (Podnosi wściekłą twarz zza kamery) Wracamy, jeszcze raz! (Do asystenta) Powtarzamy.

Cała brygada zawraca do baraku i na znak Burskiego wychodzi jeszcze raz – jednakowym, zwycięskim krokiem. Burski, przyklejony do kamery, filmuje ich przemarsz.

Teren budowy.

Brygada wkracza po kładce do wykopu, który przez osiem najbliższych godzin będzie miejscem jej upartych zmagań. Dokoła tłum widzów, na pomoście pod tablicą wyników, stoi Moniak i Jodła. Są wzruszeni i trochę zdenerwowani.

GŁOŚNIK: Pięcioosobowa brygada Mateusza Birkuta podjęła się ułożenia dwudziestu ośmiu tysięcy cegieł w ciągu jednej zmiany. Za chwilę będziemy świadkami tego niezwykłego wydarzenia. Dzięki inicjatywie Mateusza Birkuta w tym pięcioosobowym zespole jeden fachowiec – murarz kładzie tylko zewnętrzną warstwę cegieł, kerując jednocześnie pracą pozostałej czwórki, która wykonuje wszystkie pozostałe czynności.

Birkut i jego ludzie zajęli już stanowiska. Stoją teraz w rozkroku spięci, czujni, czekający na sygnał do startu.

GŁOŚNIK: Uwaga! Murarz, pracujący dawniej metodą indywidualną, w czasie ośmiu godzin mógł w najlepszym razie ułożyć 1750 cegieł. Zaś Mateusz Birkut ze swoją brygadą ułoży 28 tysięcy cegieł!... Radosny, podniosły nastrój udziela się wszystkim obecnym! Patrzymy na brygadę Mateusza Birkuta: wszyscy już gotowi do podjęcia pracy!

Zapada cisza. Wszyscy patrzą teraz na Jodłę i Moniaka, obserwujących w napięciu wskazówki swoich zegarków.

JODŁA: Uwaga! (Podnosi rękę).

GŁOŚNIK: Czekają na sygnał…

JODŁA: Start!

Orkiestra zaczyna grać. Burski przyciska lupę kamery do oka. Birkut w skupieniu żegna się znakiem krzyża. Burski wyłącza kamerę; jest czerwony ze złości.

BURSKI: Co pan robi? Stop! (Birkut spogląda nań ze zdziwieniem). Jeszcze raz robimy!

Birkut wraca do poprzedniej pozycji. Burski podnosi dłoń i daje szybki znak. Brygada ostro zabiera się do pracy. Jodła z pomostu przygląda się pracującym; potem trąca Moniaka.

JODŁA: Idźcie do biura.

Moniak przeciska się przez tłum kibiców. Orkiestra, zgromadzona na gliniastym wzgórku, przygrywa murarzom z pełnym oddaniem. Ci pracują spokojnie, lecz zaciekle. W zbożu, za plecami gapiów, przysiada Michalak. Teraz już jest spokojny o bezpieczeństwo uczestników pokazu. Zwiesza głowę, rozluźnia się, wypoczywa.

BURSKI (z kamerą): Wesoło, wesoło! W dechę!

Birkut systematycznie układa cegły pod sznurek, nie obdarzając Burskiego najmniejszym spojrzeniem. Orkiestra gra.

GŁOŚNIK: Patrzymy na trud ich sprawnych rąk i zdajemy sobie wszyscy sprawę z tego, że nie mielibyśmy takich wspaniałych osiągnięć, gdyby nasza bohaterska klasa robotnicza nie pracowała tak ofiarnie dla swojej ojczyzny!

Tablica z zapisem wyników, umieszczona wysoko nad głowami kibiców. Technik budowlany, wspinając się na palce, zapisuje na niej aktualny stan eksperymentu. Tymczasem brygada uwija się w swoim wykopie. Burski przesuwa się koło każdego z jej członków po kolei, przyciskając kamerę do oka i szeroko rozstawiając nogi, aby nie przewrócić się o jakąś pryzmę cegieł.

GŁOŚNIK: Ale oto na tablicy wyników mamy rezultaty: czas ułożenia pierwszej warstwy został skrócony o trzy minuty, a drugiej – o cztery!

BURSKI (zbliżając się do Birkuta): Uwaga! Kręcimy, panie Birkut! Z uśmiechem! Jeszcze buźka!

GŁOŚNIK: To niewiarygodne! A wydaje się, że tempo jeszcze wzrasta! Ale – aby ułożyć w murach 28 tysięcy cegieł – trzeba wymurować 12 warstw po 2321 cegieł i w trzynastej pozostałe 148 cegieł!

Spocona twarz Birkuta, pochylona nad czerwonym skrajem świeżego muru. Ręka Jodły podaje mu kubek chłodnej mięty. Obok Witek też pije miętę z kubka – pośpiesznie, zachłystuje się, jakby droga była mu każda sekunda. Komentator radiowy stoi na dachu szoferki ustawionego w pobliżu samochodu. Widzi stamtąd morze głów, otaczające wykop, a w nim – pięć małych sylwetek, poruszających się z regularnością maszyny.

GŁOŚNIK: Podjęcie przez Mateusza Birkuta tego zobowiązania – to znaczy ułożenie tak dużej ilości cegieł – jest rewelacją, która może spowodować przewrót w dotychczasowej technologii murarskiej. Tu powstaje nie tylko fundament domu mieszkalnego, lecz również fundament lepszego życia i większego dobrobytu ludzi pracy!

Orkiestra zaczyna zwalniać, muzyka chwieje się i słabnie, część instrumentów zupełnie milknie. Grający dobiegają kresu sił, niektórzy już odłożyli instrumenty i siedzą bezwolnie na ziemi. Podbiega do nich rozdrażniony Jodła.

JODŁA: Panowie, no co jest? Pospaliście się? Grać! No, grajże pan! Panowie, panowie! Chodźcie tutaj! Szybciej! Mistrzu! No, przecież trzeba grać! Szybciej! (Wtyka muzykom w ręce porzucone na ziemi instrumenty) Graj! Graj! No, no? Tak!

Orkiestra resztka sił podejmuje przerwaną melodię. Tymczasem w wykopie trwa dalszy wyścig z czasem. Twarz Birkuta jest mokra i jakby stężała z wysiłku. Pot spływa po niej gęstymi strugami. Burski, też przepocony do ostatniej nitki, wciąż pracowicie filmuje, choć widać, że już ledwo trzyma się na nogach.

GŁOŚNIK: Kolejny etap pracy: szósta warstwa! Mija już czwarta godzina pracy. Ułożono 13 tysięcy 926 cegieł.

Burski wilgotną chustką wyciera Birkutowi mokre od potu czoło. Birkut już w gruncie rzeczy nie reaguje.

BURSKI: Raźniej, weselej! Birkut, no raźniej, raźniej, weselej…

Birkut patrzy nań spode łba, jakby go chciał ugryźć. Ale sam Burski nie wygląda lepiej od niego, ręce mu mdleją do kamery, wyschnięte usta z trudem łapią powietrze. Polami nadbiega wiejska orkiestra. Jodła wyskakuje im naprzeciw; jest roztrzęsiony, bliski załamania.

JODŁA: No co jest panowie? Szybciej! Przecież wszyscy czekają tu na was! No, stańcie tutaj, szybko, na tej górce. I grajcie! No, grajcie już, dobra?

Przybyły zespół z pośpiechem wyciąga instrumenty i luzuje swych wykończonych kolegów.

GŁOŚNIK: Radiosłuchacze! Minęła już szósta godzina pracy! Dziesiąta warstwa skończona!

Birkut na chwilę przerywa pracę, prostuje umęczony grzbiet, przeciąga się… Burski z wysiłkiem podnosi kamerę i naciska spust. Birkut wraca do roboty. Jodła drżącymi rękami nalewa z dzbanuszka miętę do kubeczka i podaje Birkutowi. Ten pije mu z ręki, nie sięgając nawet po kubek; rozlana mięta spływa mu po brodzie. Jodła przygląda mu się z niepokojem: Birkut ma już półprzytomne oczy. Burski przysiada bezwładnie w wykopie, głowa mu się słania, powieki same się zamykają z gorąca i wyczerpania. Jodła staje obok niego z dzbanuszkiem w opuszczonej ręce.

JODŁA (ochryple): No, co jest? Dobrze idzie?

BURSKI (ledwie dosłyszalnie): Boję się o nich.

JODŁA: Ale dobrze idzie. Wytrzymają!

GŁOŚNIK: Teraz już trzeba walczyć nie tylko z czasem, ale i z własną słabością i zmęczeniem… I oto ostatnie minuty dzielą nas od upragnionego celu. Ostatnie cegły! Ostatni wysiłek!

Brygada, bliska omdlenia, coraz wolniej porusza się w swym wykopie. Burski chwieje się; ociężałym truchcikiem mija go Jodła z pustą bańką.

JODŁA: Znowu mięty zabrakło! Ale dobrze idzie, dobrze!

Od strony miast nadjeżdża kilka czarnych limuzyn. Zatrzymują się na spieczonej od słońca drodze, między rusztowaniami. Z ziemi wstaje tuman szarego kurzu. Kiedy opada, widzimy grupę miejscowych dygnitarzy, wysiadających z samochodów. Przedstawiciel dyrekcji gestami wskazuje im drogę do wykopu.

PRZEDSTAWICIEL DYREKCJI: Proszę dalej.

Tłum podnieconych widzów patrzy w stronę tablicy wyników. Stoi przy niej – napięty i podniecony – technik budowlany ze stoperem. Powoli podnosi rękę. Zapada cisza. Nagle technik robi szybki ruch ręką.

TECHNIK BUDOWLANY: Koniec zmiany! 30 tysięcy 509 cegieł!

JODŁA (z ulgą): Koniec.

W chwilę później prowadzi już przybyłych gości na miejsce, gdzie właśnie padł rekord kraju. Kibice podrywają się ze swych miejsc i biją rzęsiste brawa. Stojący wśród nich Michalak – ten sam, który troszczył się przedtem o bezpieczeństwo pokazu – ogląda się ukradkiem do tyłu. Stoi tam stary robotnik – jedyny, który nie klaszcze w dłonie. Michalak przygląda mu się bez słowa. Tamten przepraszającym gestem pokazuje mu skaleczoną rękę w bandażach.

GŁOŚNIK: Jest! Jest! Niebywały rekord w budownictwie! Mateusz Birkut ze swoim zespołem nie tylko ułożył zapowiedzianą ilość 28 tysięcy cegieł, ale ilość tę znacznie przekroczył! Patrzę na tablicę wyników: 30 tysięcy 509 cegieł! Serdeczne gratulujemy! Wzruszenie ogarnia wszystkich!...

Birkut i jego ludzie murują dalej, jakby nie słyszeli komunikatu, jakby pogrążyli się w jakimś hipnotycznym transie. Jodła podbiega ku nim, wyprzedzając gości.

JODŁA: Koniec! Koniec zmiany! Koniec zmiany! No, Birkut!

Birkut jakby przebudzony ze snu, siada bezwładnie na rusztowaniu; w dłoni trzyma dalej ostatnią cegłę.

GŁOŚNIK: Jeszcze raz serdecznie gratulujemy – nie tylko my, cała Polska!...

Nadbiega delegacja z kwiatami. Birkut ciężko podnosi się z rusztowania. Jodła z rozmachem chwyta go za obtartą do krwi rękę. Birkut wyrywa ja z grymasem bólu.

JODŁA: Przepraszam…

Burski jakby z powrotem odżył, podrywa kamerę do oka. Delegacja jest już blisko; prowadzi ją wzruszony, przejęty Moniak.

MONIAK: Gratulacje, gratulacje! Nasz człowiek, na niego zawsze stawiałem! To jest człowiek!...

Birkut apatycznie pozwala sobie wręczyć kwiaty. Burski zdecydowanie przerywa ceremonię.

BURSKI: Stop, towarzysze. Jeszcze raz kręcimy gratulacje. Zabierzcie kwiaty.

JODŁA (wycofuje z powrotem członków delegacji): Czekajcie, czekajcie, trzeba jeszcze raz.

BURSKI: Przejdźcie tam. Birkut żwawiej! Szczęście w oczach! Powtórzcie ostatnie dwa ruchy i przejdźcie tamtędy, w kierunku towarzyszy. Proszę, jedziemy!

Birkut z Witkiem schodzą z rusztowania, starając się zachować równowagę i nie zdradzać śmiertelnego znużenia. Delegacja powtórnie wręcza im kwiaty. Birkut bierze je i zaraz przysiada, jakby odeszła go resztka sił.

GŁOŚNIK: I oto mamy jeszcze jedno osiągnięcie w walce o pokój i Plan Sześcioletni.

Przewrót w technologii murarskiej został zrealizowany w całej pełni!

Jodła uwalnia Birkuta od gości i odciąga ich w kierunku budowy.

JODŁA: Przechodźcie, towarzysze, przechodźcie. Chodźcie tam dalej, to wam wszystko pokażę.

BURSKI (wpatrując się w Birkuta z satysfakcją): No, daleko zajdziecie, Birkut, moja w tym głowa.

BIRKUT (podnosząc ciężko głowę): A tę cegłę to ja sobie schowam na pamiątkę.

BURSKI: A schowajcie ją, schowajcie.

Wybiega w ślad za delegacją. Birkut i Witek siedzą dalej obok siebie. Żaden nie ma siły się ruszyć. Patrzą sobie tylko w oczy ze spokojnym zadowoleniem.

Willa Burskiego.

Agnieszka i Burski przy stoliku pod oknem.

BURSKI: No, musi pani przyznać, że go nie nabrałem. Zaszedł daleko.

AGNIESZKA: Obaj zaszliście daleko.

BURSKI: Tak, obaj. Tylko że on…

AGNIESZKA: Gdzie on teraz jest?

BURSKI: Jak to, pani robi film o tym człowieku i nie wie pani, gdzie on jest?

AGNIESZKA: Mam taką ideę: będę szła za jego śladami.

BURSKI: No, interesujące; ale ja już widziałem takie filmy.

AGNIESZKA: Nic nie szkodzi. Niech pan mówi dalej.

BURSKI: Proszę pani, ja go straciłem z oczu, ja miałem bardzo dużo pracy, wyjeżdżałem, rozumie pani?... Może pani zje z nami obiad?

AGNIESZKA: Dziękuję. Widziałem też taki fragment kroniki: zdejmowano jego portret. Dlaczego?

BURSKI: Proszę pani, tak bywa. Raz wieszają, raz zdejmują. Ale zaraz, zaraz. Przecież on wynajął Cyganów, jeździli za nim wszędzie, grali; potem rozbił gdzieś szybę…

AGNIESZKA: Szybę? Gdzie?

BURSKI: Ja nie wiem, no, niech pani szuka, to się pani dowie. Przecież bardzo dużo ludzi go znało.

AGNIESZKA: Kto go znał?

BURSKI: Ja dam pani adres.

AGNIESZKA: Niech mi pan napisze list polecający.

BURSKI: To jest bardzo blisko. Proszę pani, pani wyjeżdża? Ma pani taki bagaż…

AGNIESZKA (ciągnąc swój worek ku drzwiom): Nie, to cały mój dobytek.

BURSKI: No, to niewiele.

AGNIESZKA: Wystarczy. Łatwiej robić filmy.

BURSKI: Może ma pani rację.

Zostaje sam, pogrążony w myślach i jakby trochę rozrzewniony.

Pałac Kultury.

Przed jedno z bocznych wejść do Pałacu podjeżdża telewizyjny „Robur”. W środku – ekipa Agnieszki. Ona sama mówi coś do ukrytego za dekoltem mikrofonu.

AGNIESZKA: Raz, dwa, trzy, raz dwa. Pokaż, jak słychać. Tylko uważaj, to ma być dobrze słychać.

TECHNIK (ze słuchawkami na uszach i magnetofonem na kolanach): Dobra.

Agnieszka wyskakuje z „Robura”.

AGNIESZKA: Raz, dwa, trzy. Słychać?

TECHNIK: No, słychać, słychać!

AGNIESZKA: To już, chodźcie!

Rusza do drzwi, przed którymi tłoczy się grupa podnieconych dziewcząt. Drzwi są zamknięte, przez szklaną szybę widać zwalistego portiera o nieprzejednanym obliczu. Agnieszka przedziera się do szyby, ciągnąc za sobą swoich współpracowników. Stuka, szarpie za klamkę – bez rezultatu. Dokoła hałas, ścisk, zamieszanie. Na szczęście portier musi wypuścić ze środka jakąś zapłakaną dziewczynę.

DZIEWCZYNA: Proszę mi otworzyć, ja muszę iść do domu…

PORTIER (otwierając drzwi): Proszę, proszę. (Odpycha tłumek, napierający z zewnątrz). Chwileczkę, nie pchać się, nie wszyscy na raz! (Do Agnieszki) Pani dokąd? Na strip-tease?

AGNIESZKA: Mam list polecający do dyrektora Michalaka.

Nurkuje pod ramieniem portiera, wciągając za sobą skulonego operatora z kamerą, owiniętą w pokrowiec. Jako ostatni wślizguje się do środka technik dźwięku. Tylko kierownikowi produkcji nie udaje się ta sztuczka. Portier łapie go za klapy płaszcza i osadza w miejscu.

PORTIER: Pan kto?

AGNIESZKA: To jest mój tatuś. On ma moje kostiumy…

PORTIER: Ale nie wszyscy na raz! Nie pchać się! Wiecie, że panom nie wolno!

Wypycha kierownika na zewnątrz i z wysiłkiem zamyka mu drzwi przed nosem. Tłum dziewcząt, napierających na wyjście, rozpłaszcza go od razu na szybie. Agnieszka daje za wygraną i rusza długim, pustym korytarzem, wyłożonym marmurowymi płytami. Operator i technik, obwieszeni sprzętem, doganiają ją dopiero po paru krokach.

OPERATOR: Gdzie pani idzie, co pani robi?

AGNIESZKA: Cicho!

OPERATOR: Ale o co tu chodzi? To jakaś wariacka historia!

AGNIESZKA: Cicho, no!

Restauracja „Kongresowa”

Stają w drzwiach przestronnej, okrągłej sali, o sklepionym stropie, podpartym licznymi kolumnami. Normalnie mieści się tu ekskluzywna restauracja i nocny dancing dla dorobkiewiczów i wycieczek z Europy Wschodniej. Teraz lokal jest prawie pusty i oświetlony tylko pośrodku, gdzie trwają eliminacje kandydatek na stripteaserki. Przy długim stole, założonym ankietami, siedzi parę sekretarek i szczupły mężczyzna w ciemnych okularach. Na parkiecie, dobrze widoczna w świetle punktowych reflektorów, rozbiera się właśnie kolejna amatorka nocnego zawodu; kilka innych czeka w półmroku, poszeptując między sobą i zerkając niespokojnie w stronę wysokiej komisji.

AGNIESZKA: Idźcie tam, w kąt.

Popycha swych towarzyszy ku stolikowi, stojącemu poza zasięgiem światła, a sama podchodzi do mężczyzny w ciemnych okularach.

AGNIESZKA: Przepraszam, czy pan dyrektor Michalak?

Tamten obojętnie obraca ku niej twarz. Dopiero teraz poznajemy w nim jednego z bohaterów opowieści reżysera Burskiego: człowieka, który kiedyś, przed laty, troszczył się o bezpieczeństwo murarskiego pokazu Birkuta. Michalak jest dziś eleganckim, lekko znudzonym panem pod pięćdziesiątkę, o nadmiernie światowym sposobie bycia; z dawnych czasów została mu tylko nienaganna sylwetka i swoista ostrożność w zadawaniu pytań.

MICHALAK: Tak, słucham.

AGNIESZKA: Mam do pana list.

MICHALAK: A pani strip-tease czy topless?

AGNIESZKA: Wszystko, jeżeli pan mi pomoże.

MICHALAK: No, dobrze… ale proszę się rozebrać.

AGNIESZKA: Niech pan posłucha: robię film, rozmawiałem z reżyserem Burski, powiedział, że jest pan jedynym człowiekiem, który może mi pomóc.

MICHALAK: Jest mi bardzo miło, ale widzi pani, że…

AGNIESZKA (przerywając mu): A poza tym to jest mój dyplomowy film, niech pan zrozumie, błagam!

MICHALAK: Ja rozumiem…

AGNIESZKA: Powiedziano mi, że jest pan naj… naj… No, jedynym człowiekiem, który może… Niech pan ze mną porozmawia!

MICHALAK: Dobrze, umówimy się na później i ja wszystko pani powiem. Ale teraz naprawdę nie mogę.

AGNIESZKA: Ale ja pana proszę, to kwestia paru minut!...

Michalak podnosi się z niechętnym westchnieniem, daje znak sekretarce, żeby nie przerywała konkursu i bez zapału rusza za Agnieszką. Duża blondyna, która właśnie rozbierała się przed stołem komisji, zatrzymuje się w pół ruchu.

BLONDYNA (do koleżanki): No, tak, oni mają swoje wzorce. Jak nie masz trochę sadła, to cię nie wezmą, żebyś się nie potłukła, jak upadniesz.

Sekretarka gestem prosi ją, by kontynuowała swój występ. Blondyna bez przekonania zdejmuje z siebie następną sztukę garderoby.

MICHALAK (prowadzony przez Agnieszkę): Nie, z tym nie mamy specjalnych kłopotów. W ogóle młodzież jest teraz jakaś zdrowsza, dorodniejsza…

Oboje siadają przy stoliku pod ścianą; Michalak tyłem do sali, Agnieszka naprzeciw niego. O dwa stoliki dalej warują, pochyleni nad swoim sprzętem, towarzysze Agnieszki.

MICHALAK: Panią interesuje człowiek o nazwisku Birkut, prawda?

Mówi bez pośpiechu, starannie dobierając słowa.

AGNIESZKA: Tak, tak, właśnie.

MICHALAK: To dobrze. To dobrze. Młodzież powinna interesować się dziejami swoich ojców i uczyć się na ich błędach. (Agnieszka potakuje). Więc słucham panią.

AGNIESZKA: To raczej ja chciałabym pana posłuchać. Pan wie, jaki okres w życiu Birkuta interesuje mnie najbardziej?

MICHALAK: Chyba wiem. Od poparzenia?

AGNIESZKA (zaskoczona): Od poprzenia?

MICHALAK: No tak, do poparzenie było wszystko w porządku. To znaczy – murować, to on już nie murował, nie miał na to czasu, zresztą przenieśli go na inspektora do dyrekcji, wie pani.

AGNIESZKA: Nie.

MICHALAK: Ja już wtedy myślałem, że to nie jest dla niego.

AGNIESZKA: Ale co, nie rozumiem!

MICHALAK: No, ten inspektorat. On wszystko brał zbyt dosłownie.

AGNIESZKA: Ale co to ma… Wie pan, nie rozumiem. Co to znaczy „zbyt dosłownie”? W jakim sensie dosłownie?

MICHALAK: No, wie pani… Czy mógłbym poprosić o papierosa?

AGNIESZKA: Oczywiście.

Agnieszka częstuje go papierosami; sama również zapala. O parę kroków dalej technik, skulony za oparciem krzesła, poprawia słuchawki na uszach. Operatora prawie nie widać: ukrył się wraz z kamerą pod pokrowcem, spod którego wygląda tylko błyszczące oczko obiektywu.

MICHALAK (zaciągając się leniwie dymem): Niektóre jego inicjatywy były cenne: buty ochronne, stołówka… Ale później? Chociaż, gdy na to spojrzeć z dzisiejszego punktu widzenia?... Nawet ja sam… A, nie wiem, wszystko jedno. W każdym razie po tym wypadku… Zupełnie stracił miarę. Ten wypadek zdarzył się podczas jego ostatniego wyjazdu w teren. Birkut nieraz jeździł do odległych miejscowości, żeby dawać takie pokazy murarki zespołowej. To go bardzo wyczerpywało i organizowaliśmy te wyjazdy raczej rzadko. Jeżeli miejscowość była dobrze przygotowana, to wyjeżdżał sam, a jak gorzej, to z pomocnikami…

Pociąg.

Pofałdowany, rzadko zalesiony pejzaż podgórski. W jednym z okien pędzącego pociągu stoi Birkut – uśmiechnięty, radosny, wystawiony na wiatr, który rozwiewa mu włosy. Po chwili obok niego pojawia się Witek, też bez czapki, ale w skórzanych rękawiczkach.

BIRKUT I WITEK (śpiewają): Dalej młodzi Słowianie,

dalej Grecy, Hiszpanie,

młody Chińczyk do marszu powstaje!

Wnet przyłączą się inni,

czarni bracia z Wirginii,

bohaterscy pośpieszą Malaje!

Birkut, zaśmiewając się, wraca do pustego przedziału. Witek zostaj na korytarzu, oparty oburącz o szeroko otwarte drzwi do przedziału i mruga do Birkuta szelmowsko. Gdzieś dalej, na końcu wagonu, wychyla się na korytarz ostrożna twarz Michalaka.

WITEK: Ty, słuchaj! (zaczyna nucić): Przyjechali do brygady

spod sąsiednich strzech,

dwaj się wzięli do roboty,

a ten trzeci w śmiech.

Twarda praca

nie popłaca,

wolę miękki mech!

Witek przez ramię zerka w stronę ich Anioła Stróża, wyglądającego ostrożnie na korytarz i uśmiech się do Birkuta porozumiewawczo.

WITEK (podśpiewuje): Wylegiwać się po krzakach,

to zajęcie Michalaka;

tak powiedział Lech,

tak powiedział Lech…

Michalak, uśmiechnięty powściągliwie jak starszy brat, któremu pod opiekę oddano dwóch młodszych, cofa się z powrotem do swojego przedziału. Witek, straciwszy adresata, zaprzestaje docinków i też wchodzi do przedziału, zajmując miejsce naprzeciw Birkuta. Ale widać, że obu roznosi radość i już po chwili znowu zaczynają śpiewać, nie całkiem składnie i odrobinę fałszywie, ale za to bardzo głośno.

WITEK I BIRKUT: O Nowej to Hucie piosenka,

o Nowej to Hucie są słowa,

jest taka prosta i piękna,

i nowa jak Huta jest Nowa!...

Gwizd pociągu. Birkut wygląda przez okno.

WITEK: Co jest?

BIRKUT: Już!

WITEK: Nie…

BIRKUT: No!

Wciągają z pośpiechem marynarki i zaczynają zbierać swoje rzeczy.

Stacyjka w polu.

Tylko trzech ludzi wysiada z pociągu na tej stacyjce, otoczonej polami i lasem: Birkut i Witek tylnym, a Michalak – osobno – przednim wyjściem z wagonu. Na polnej drodze zatrzymuje się niewielka limuzyna. Wyskakują z niej przedstawiciele miejscowej załogi z kwiatami. Birkut i Witek podbiegają ku nim ochoczo.

DELEGAT I: Cieszymy się bardzo!

DELEGAT II: No, dobrze, że jesteście, towarzysze! Witajcie! Wszystko już przygotowane! Wsiadajcie.

Powitania, uściski, wręczanie kwiatów. Potem cała grupa pakuje się do samochodu i odjeżdża, wzniecając za sobą chmurę kurzu. W chwilę później na tym samym miejscu zatrzymuje się otwarty gazik. Michalak wsiada do niego bez słowa i jedzie w ślad za limuzyną z budowy.

Teren budowy.

Rozkopany teren, na którym kiedyś stanie zapewne osiedle mieszkaniowe. Dokoła góry świeżej ziemi, rusztowania, wagoniki, pryzmy cegieł i wielkie kotły, w których bulgocze roztopiony lepik. Sporo ludzi, ale mniej, niż na słynnym pokazie w Nowej Hucie. Oba samochody, wiozące przybyłych gości, wjeżdżają na teren budowy. Zebrani obdarzają ich brawami, podbiega fotograf, zaczyna robić zdjęcia.

BIRKUT (wysiadając z samochodu): Zaraz! Vittorio, razem!

WITEK (wysiadając w ślad za nim): Zaraz, zaraz, chwileczkę!

Obaj przyjaciele, serdecznie objęci, pozują fotografowi do zdjęć. Tymczasem Michalak, wyprostowany czujnie w wojskowym gaziku, rozgląda się dookoła z uwagą.

DELEGAT I: Proszę tędy.

Prowadzi naszych bohaterów w głąb budowy. Po chwili widzimy ich – już rozebranych i gotowych do pracy – na dnie wykopu, w którym ma się odbyć dzisiejszy pokaz. Czeka tam już trójka miejscowych pomocników – milczących, przejętych i pełnych nieskrywanego szacunku dla nowohuckich gości.

BIRKUT (popędzając przyjaciela): Vittorio!

WITEK: No, idę, idę!...

Witając się z swymi pomocnikami.

BIRKUT: Dzień dobry, dzień dobry! Który pierwszy?

MURARZ: Ja.

BIRKUT: Trzeci? Czwarty? Piąty?

Pozostali murarze podnoszą kolejno ręce. I już cała piątka rozstawia się wzdłuż betonowego fundamentu, na którym będą za chwilę kładli świeży mur. Moment ciszy. Technik budowlany przy tablicy wyników daje znak.

TECHNIK BUDOWLANY: Start!

Birkut i Witek z rozmachem przybijają sobie dłonie i biorą się do roboty. Tym razem Witek pracuje w rękawiczkach, Birkut, jak zwykle, bez. Fotograf uwija się przy nich z aparatem. Michalak, teraz już bez uśmiechu, rozgląda się niespokojnie dookoła, jakby czuł zbliżające się niebezpieczeństwo. Nagle Birkut wydaje przeraźliwy okrzyk i wypuszcza podaną mu cegłę. Cegła upada w błoto; rozlega się głośny syk i nad cegłą podnosi się obłoczek pary. Birkut, jęcząc rozpaczliwie, pada na kolana i wyciąga przed siebie poparzone dłonie. Wszyscy przerywają pracę. Witek doskakuje do przyjaciela i chwyta go za ramiona. Birkut kołysze się na kolanach, jak człowiek trafiany śmiertelnie kulą i dalej przez zaciśnięte zęby.

MICHALAK: Stać! Zostać na miejscach!

Birkut, podtrzymywany przez Witka, idzie – słaniając się – w stronę samochodów. Miejscowi pomocnicy stoją bez ruchu, z szeroko rozstawionymi rękami i wyrazem przerażenia na twarzach. Michalak podbiega do dymiącej cegły i przykrywa ją taczką. Potem, wciąż jeszcze nisko pochylony, podnosi złą, wykrzywioną grymasem twarz i toczy wściekłym wzrokiem po ludziach.

MICHALAK: Cofnąć się!

Witek i Birkut idą wśród milczącego tłumu, mijają grupę dzieci w krakowskich strojach, znieruchomiałego fotografa i roztrzęsionych przedstawicieli dyrekcji. Tyłem podjeżdża ku nim wojskowy gazik. Od wykopu nadbiega Michalak i troskliwie usadza Birkuta w samochodzie. Birkut wciąż jęczy, tyle że teraz trochę ciszej i bardziej żałośnie.

MICHALAK (do kierowcy): Do ambulatorium! (Do Birkuta) Już ja go dostanę, zobaczycie!

Gazik ostro zrywa się w rozpaćkanej glinie i odjeżdża. Michalak, podobny teraz do wilka, powoli odwraca się w stronę milczącego tłumu.

MICHALAK ( bardzo cicho, lecz groźnie): Nie ruszać się!...

Na ziemi leży porzucona czapka Birkuta. Dłoń Witka w grubej rękawicy podnosi ją i otrzepuje. Oczy Witka spotykają się z oczyma Michalaka.

Pociąg.

Przedział wagonu sypialnego. Na dolnym łóżku siedzi milczący Birkut. Obie dłonie ma obandażowane; trzyma je ostrożnie przed sobą, opierając się łokciami o kolana, jakby się bał, że może czegoś nimi dotknąć i narazić się na wzmożony ból. Twarz ma szarą, zapadniętą i przygnębioną, twarz człowieka, który poniósł osobistą klęskę. Witek w milczeniu zapala papierosa i wkłada mu do ust. Birkut dziękuje bez słowa, samym tylko skinieniem głowy. Ostrożnie uchylają się drzwi pomiędzy przedziałami i do środka zagląda Michalak – teraz już znowu łagodny i troskliwy jak starszy brat i opiekun.

MICHALAK (cicho): Dobry wieczór, towarzysz Birkut. (Milczenie). Nie śpicie? Ja was rozumiem. Trudno spać po czymś takim. (Znowu zapada chwila milczenia). Porządnie was opatrzyli, co? Jodynką posmarowali?

BIRKUT: Nie.

MICHALAK: Nie?

BIRKUT: Nie. Wodą jakąś polali.

MICHALAK: Utlenioną?

BIRKUT: Może.

MICHALAK: To się sprawili. Boli?

WITEK: Pewno, że boli. A wyście myśleli, że jak?

BIRKUT (z niedowierzaniem): Ale żeby tak robotnik robotnikowi?... Ludzie nie rozumieją nas? Przecież chcą domów, nie? A starymi metodami to w sto lat nie zbudujemy…

WITEK: Normy śrubujemy; nie każdy to lubi.

MICHALAK: A wy, jak podawaliście towarzyszowi cegłę, nie czuliście, że gorąca?

WITEK: Ja w rękawiczkach robiłem.

MICHALAK: W rękawiczkach. W grubych, co?

WITEK: W takich sobie.

MICHALAK: A, w takich sobie. Dawno macie ten ischias?

WITEK: Nie, to tylko tak powiedziałem, żeby się odczepili. Jakaś franca mi wyskoczyła – egzema, czy jak mówią; nie wiem.

MICHALAK: Egzema… Pokażcie no te rączki.

Tamci dwaj przyglądają mu się zaskoczeni.

MICHALAK (twardo): No, dalej, jazda! Pokażcie no rączki!

Chwyta go za przeguby rąk i podnosi jego dłonie do światła. Są rzeczywiście pokryte ciemnymi plamami.

WITEK: No i co? Jest?

Michalak puszcza jego ręce i kręci głową z pojednawczym uśmiechem.

MICHALAK: Co wy, ludzie? Na żartach się nie znacie, czy co?

Birkut powoli wstaje z łóżka. Twarz ma teraz ponurą, złowrogą.

BIRKUT: Ty, słuchaj. Kto ty właściwie jesteś, co? Tak się włóczysz za nami, spać nie dajesz? Ty, odczep się dobrze?

MICHALAK (wycofując się do swojego przedziału): Ja już wychodzę. Przepraszam. Dobranoc, towarzysze. A gdyby coś… to wystarczy zawołać.

Delikatnie zamyka za sobą drzwi. Birkut i Witek patrzą sobie w oczy bez słowa.

Restauracja Kongresowa.

Michalak z Agnieszką przy stoliku. Agnieszka zaskoczona, Michalak poważny, trochę nawet jakby uroczysty.

MICHALAK: Birkut już wtedy nie pracował na budowie. Nie mógł, zdrowie mu nie pozwalało. Za to po uszy zagrzebał się w pracy społecznej…

Przedmieście.

Szeroka, niebrukowana ulica, wciąż jeszcze przypominająca polną drogę. Dokoła stare, pociemniałe od deszczu baraki. Na ulicy gromadka ludzi, ładująca swój dobytek na ciężarówki. Nastrój gorączkowej krzątaniny i podniecenia; domyślamy się, że jesteśmy świadkami przeprowadzki. Pośród ludzi wynoszących meble i ciężarówek, na których rosną góry tobołów i walizek, uwija się Birkut w kapeluszu i rozpiętym płaszczu. W dłoni, owiniętej bandażem, trzyma plik papierów; drugą, też obandażowaną, dyryguje całą akcją. Jest równie podniecony, jak ci wszyscy, którzy przenoszą się do lepszych mieszkań; wydaje się nawet, że działa jakby w jakimś transie.

GŁOS MICHALAKA: Jego konikiem były mieszkania dla robotników. Walczył dosłownie o każde, z gardła je wydzierał dyrekcji, całymi miesiącami szarpał się z kwaterunkiem. Prawie zawsze wygrywał; wtedy był naprawdę szczęśliwy i osobiście nadzorował każdą przeprowadzkę. Ludzie go kochali, a nawet, bez przesady, po prostu uwielbiali.

Michalak, ukryty w wojskowym gaziku, obserwuje Birkuta bez ruchu, z mieszaniną sympatii i smutku. W tej chwili zza parkanu pojawia się Witek. Widać, że jest czymś zaniepokojony, a może nawet rozdrażniony.

WITEK (głucho): Mateusz? Cześć.

BIRKUT: Cześć.

WITEK: Pozwól na moment.

BIRKUT: Nie, mam robotę… Za chwilę.

WITEK: Ale chodź na moment!

Birkut odrywa się od konnego wozu, na który właśnie ładowano czyjeś meble i podchodzi do przyjaciela. Ten pokazuje mu niewielki urzędowy druczek z pieczątką.

WITEK: No i co ty na to?

BIRKUT (po krótkim namyśle): Razem pójdziemy.

WITEK: Nie wygłupiaj się, sam pójdę.

BIRKUT: Nie, pójdziemy razem.

WITEK: Sam pójdę, sam wrócę. Daj

BIRKUT: Nie, razem pójdziemy. Pójdziesz sam – narozrabiasz. No, chodź, idziemy.

Urząd Bezpieczeństwa

Wielki szary gmach, przed nim dwie czarne limuzyny marki „Citroen”, używane wówczas przez organy bezpieczeństwa. Na ścianie przy drzwiach wejściowych czerwona tablica z białym napisem „Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Państwowego w Krakowie”. Na chodniku przed drzwiami wartownik. Birkut i Witek wchodzą do środka. Z najbliższej limuzyny wychyla się twarz Michalaka, który odprowadza ich zatroskanym spojrzeniem. W chwilę później widzimy tamtych dwóch, jak siedzą – cierpliwie i bez ruchu – w sekretariacie pułkownika UB, który przysłał Witkowi wezwanie. Naprzeciw nich, przy biurku zastawionym telefonami, siedzi tęgawa sekretarka o nieprzeniknionej twarzy. Dzwoni telefon. Birkut zrywa się z miejsca, gniotąc kapelusz w ręku i przyglądając się sekretarce z wyrazem wyczekiwania.

SEKRETARKA (do telefonu): Tak… Dobrze.

Odkłada słuchawkę i notuje coś w grubym bloczku. Birkut wraca na miejsce, a Witek zaczyna nerwowo spacerować po pokoju. Znowu dzwoni telefon.

SEKRETARKA: Tak, słucham. Nie, nie; nie pamiętam.

Odkłada słuchawkę i pochyla się nad swoim papierami, nie obdarzając tamtych ani jednym spojrzeniem: zupełnie tak, jakby nie było ich w pokoju. Po raz trzeci dzwoni telefon, ale nie ten, który odzywał się poprzednio.

SEKRETARKA: Tak, słucham. Dobrze. Tak. Tak.

Ruchem głowy wskazuje Witkowi drzwi do sąsiedniego pokoju. Witek ogląda się na Birkuta, potem wychodzi i zamyka za sobą drzwi. Zapada cisza. Po jakimś czasie Birkut wstaje i podchodzi do okna. Patrzy w dół, na głębokie podwórze, gdzie stoi furgonetka do przewozu więźniów. Czas mija, nic się nie dzieje. Potem dwóch uzbrojonych strażników prowadzi przez podwórze mężczyznę w cywilu. Jeden z nich wsiada wraz z nim do furgonetki, drugi zatrzaskuje za nimi tylne drzwi. Furgonetka odjeżdża – i znowu cisza bezruch. Birkutowi zaczynają się kleić oczy. Drzemie z głową opartą o futrynę. Budzi go dźwięk telefonu.

SEKRETARKA: Tak, słucham. Załatwione.

Automatycznym, stale tym samym gestem odkłada słuchawkę na widełki. Birkut podchodzi do niej niepewnie.

BIRKUT ( z zakłopotaniem): Może się zapytacie, czy ja też tam mogę wejść…

SEKRETARKA: Tam? Ależ oczywiście. Sama się dziwię, że tak czekacie i czekacie. Proszę, towarzysz pułkownik chętnie was przyjmie.

Wstaje i uprzejmie, ale bez śladu uśmiechu, otwiera przed nim drzwi obite z drugiej strony grubą skórzaną poduszką. Birkut staje w progu, przyciskając do siebie swój wygnieciony kapelusz. Widzi gabinet, wyłożony dywanem i ocieniony firankami. Przy dużym, pustym biurku siedzi krępy, tęgawy mężczyzna w cywilu o mięsistej twarzy i bystrych, czarnych oczach, które właśnie podnoszą się znad gazety. Poza tym mężczyzną nie ma w pokoju nikogo. Na widok Birkuta gospodarz składa gazetę i rozjaśnia się szerokim uśmiechem.

PUŁKOWNIK: A kogoż to mamy zaszczyt powitać w naszych progach! Prosimy, towarzyszu Birkut, prosimy.

Birkut zostawi sekretarkę przy drzwiach i siada na wskazanym mu krześle. Pułkownik w cywilu wstaje, obchodzi biurko i pochyla się ku gościowi.

PUŁKOWNIK: Może kawy?

Birkut patrzy nań z dołu, oszołomiony i jakby zbity z tropu, a potem sam wstaje i uśmiecha się niepewnie.

BIRKUT: Bardzo przepraszam, gdzie jest ten towarzysz, co tu wchodził?

PUŁKOWNIK: Jaki towarzysz? A, ten murarz? Już wyszedł.

BIRKUT: No, jak wyszedł?

Rozgląda się z niedowierzaniem. W pokoju nie ma żadnych innych drzwi, oprócz tych, które prowadzą do sekretariatu i w których nadal stoi nieruchoma sekretarka.

PUŁKOWNIK: Oczywiście. (Do sekretarki) Widziałyście togo towarzysza, który przyszedł z towarzyszem Kirkutem, a potem sobie poszedł?

SEKRETARKA: Bardzo mi przykro, ale niestety, byłam zajęta i nie przyglądałam się. Ale dziwiłam się, bo towarzysz tak spacerował i spacerował, jakby na kogoś czekał. Ale nie miałam śmiałości zapytać.

PUŁKOWNIK (do Birkuta): No właśnie. Widzicie? Ja też czasem jestem taki skołowany, że nie wiem, gdzie moja głowa. No, więc?... Może zapalicie?

Birkut podnosi swoje zabandażowane ręce i pokazuje, że trudno mu samemu wyjąć papierosa z pudełka. Wobec tego pułkownik sam wyjmuje papierosa, troskliwie wkłada mu do ust i podsuwa zapalniczkę. Birkut zaciąga się bezmyślnie i powoli wyjmuje papierosa z ust.

PUŁKOWNIK: A co wy ciągle w bandażach? Coś nie dobrze?

BIRKUT: Paskudzi się…

PUŁKOWNIK: Tyle czasu?

BIRKUT: Nie, zabrudziłem; była pilna robota na budowie, plany się waliły, to musiałem sam wziąć się do murarki.

PUŁKOWNIK: Tak?

BIRKUT: A teraz się paskudzi.

PUŁKOWNIK: Dziwne. Opatrują, opatrują, a tu się paskudzi.

BIRKUT (jakby otrząsając się ze snu): Gdzie jest Witek? Murarz Wincenty Witek, co tu przyszedł razem ze mną? Coście z nim zrobili?

PUŁKOWNIK: Towarzyszu Birkut, dawno nie byliście na urlopie, co?

Konfidencjonalnie bierze Birkuta za ramię i prowadzi ku drzwiom; z jego twarzy ani na chwilę nie znika serdeczny, pełen troskliwości uśmiech.

PUŁKOWNIK: Jakbyście mieli jakieś kłopoty, to ja wam pomogę. Krynica wam odpowiada? A może Zakopane? No?...

Birkut nagle zatrzymuje się, zrzuca jego dłoń z ramienia i przydeptuje papierosa nogą.

BIRKUT: Pożałujecie. Ja każdy kąt oblecę! Będzie trzeba, do Warszawy pojadę! Odechce wam się, zobaczycie!

Wybiega, trzasnąwszy drzwiami. Pułkownik długo patrzy za nim, oparty o biurko i teraz już wyzbyty poprzedniej łaskawości.

Restauracja Kongresowa.

Michalak, pogrążony w zadumie siedzi naprzeciw Agnieszki.

MICHALAK: Nadeszła jesień… Nadeszła jesień, zaczęły się deszcze, a Birkut wciąż na darmo dobijał się o zwolnienie Witka. Obleciał już wszystkie urzędy i biura – miejscowe i wojewódzkie, aż wreszcie wziął zwolnienie na kilka dni i postanowił pojechać do Warszawy…

Dworzec w Krakowie.

Pustawy peron. Na dworcowej ławce siedzi Hanka, z niewielką paczuszką na kolanach, a obok niej Birkut w płaszczu i czarnych rękawiczkach. Czekają na odjazd pociągu.

GŁOS MICHALAKA: To nie był dobry moment na wyjazd. Żona w ciąży, miała jakieś bóle i w ogóle źle się czuła. A sytuacja ogólna – lepiej nie mówić…

Hanka zapala papierosa. Oboje milczą.

BIRKUT (po chwile): Listy dochodzą, albo nie dochodzą. Muszę jechać. Rozumiesz? Muszę.

HANKA: Mateusz, ja cię proszę, nie jedź.

BIRKUT: Kiedy muszę. Idź już.

HANKA: Nie, nie pójdę.

BIRKUT: Idźże już!

HANKA: Nie pójdę.

Nieco dalej, przy żelaznym słupie, podpierającym dach peronu, stoi Michalak, oparty ramieniem o kierownicę roweru i przygląda się im z zakłopotaniem. Wreszcie decyduje się.

MICHALAK: Pozwólcie no…

Birkut podnosi się z ławki. Hanka też wstaje i gwałtownie przytula się do niego.

MICHALAK: Czy możecie poświęcić mi minutkę? (Birkut zwolna podchodzi) Ja do was prywatnie, z czystej sympatii. Wy mnie nie lubicie, ale ja was zawsze… bardzo! Jak mieliście ten pierwszy pokaz dla filmu to ja całą noc nie jadłem, nie spałem. Ja was stawiam za wzór mojemu synowi. Bo ja mam syna trojga imion. Na pierwsze ma Józef, na drugie Bolesław, a na trzecie Bartłomiej.

BIRKUT: Bartłomiej?

MICHALAK: A to nie, to po teściu.

BIRKUT: Ty, wiesz co? Jak ty mnie lubisz, to się odczep, dobrze? Ja już raz prosiłem.

MICHALAK: Nie mogę. Wróg nie śpi. Wy tego nie rozumiecie i dlatego rozrabiacie. Okropnie rozrabiacie, towarzyszu Birkut. Ja wam coś poradzę, zupełnie prywatnie: to jest brudna sprawa, bardzo brudna! Zostawcie ją.

BIRKUT: Gówno! Ja Witka znam, Witek jest porządny człowiek!

MICHALAK: Porządny człowiek! A wiecie, że go nazywają Vittorio?

BIRKUT: No i co z tego, że Vittorio? W Hiszpani był, to go tak nazwali.

MICHALAK: Właśnie, w Hiszpanii…

BIRKUT: A co? Niedobrze?

MICHALAK: Dlaczego niedobrze? Dobrze. Ale potem? Jak to-to się skończyło, to gdzie on był?

BIRKUT: We Francji; w obozie.

MICHALAK: No, widzicie? Wy jesteście młodzi towarzyszu, to nie wiecie, jakie tam szło werbowanie. Wszystkie wywiady tam niuchały! Uch, jak niuchały! Zwerbowali takiego, a potem cicho, sza, dziesięć lat nic. Aż tu nagle iskrówka: podaj cegłę!

BIRKUT: Jaką cegłę?

MICHALAK (wskazuje na jego dłonie): Właśnie taką, towarzyszu Birkut! Taką! (Nachyla się ku niemu poufnie) No, wezmę was na ramę, odwiozę do domu. No, chodźcie. Co?

Gwizd parowozu, nawoływania kolejarzy, syk pary.

HANKA: Mateusz! Mateusz, twój pociąg już odchodzi!

BIRKUT (do Michalaka): Cześć! A jak wrócę, będziecie wszyscy inaczej śpiewali!

Wraca do Hanki i oboje podchodzą do schodków najbliższego wagonu. Hanka wręcza mężowi paczkę i walizkę, całują się. Pociąg rusza. Birkut wskakuje na stopień. Hanka biegnie obok wagonu, w biegu jeszcze raz się całują.

HANKA: Masz tam placek ze śliwkami. Taki jakiś cienki mi wyszedł, nie wiem, czy ci będzie smakował…

BIRKUT: Na pewno! Pamiętaj, uważaj na siebie!

Pociąg nabiera rozpędu. Hanka zwalnia i zatrzymuje się na peronie, odprowadzając Mateusza pełnym smutku spojrzeniem. Równie smutno wygląda za nim Michalak, oparty łokciem o kierownicę swego roweru.

Centralny urząd w Warszawie.

Gigantyczny hall, wykładany marmurem. Po obu stronach szerokie schody, na środku egzotyczne rośliny w olbrzymich wazonach. Pod jedną z tych egzotycznych roślin siedzi Birkut – w rozpiętym płaszczu, z kapeluszem w rękach i walizką przy nodze. Z marmurowej antresoli na półpiętrze schodzi wysoki dygnitarz partyjny o ziemistej cerze, charakterystycznej dla ludzi, którzy większość dnia spędzają na zebraniach. Birkut wstaje z krzesła i patrzy nań pytająco. Dygnitarz dostrzega go i przystaje trochę niechętnie, ale siląc się na uprzejmość.

DYGNITARZ: A więc dobrze, towarzyszu Birkut, przebiliście się aż do mnie, chociaż to nie jest łatwe. Moja doba też trwa 24 godziny, podobnie jak wasza. Ale rozumiecie – front, walka ideologiczna…

BIRKUT: Rozumiem, tak.

DYGNITARZ: Dlatego nie gniewajcie się, powiem krótko i zwięźle: znam waszą sprawę i postaram się ją wyjaśnić. Wystarczy?

Rusza, wymijając Birkuta, ale ten nie pozwala zostawić się w tyle; idą więc dalej ramię w ramię – dygnitarz opancerzony lodowatą grzecznością, a Birkut roztrzęsiony, ale starający się trzymać nerwy na wodzy.

BIRKUT: Przepraszam, towarzyszu, ja… Wy rozumiecie, ja nie jestem z Warszawy, przyjechałem z Nowej Huty…

DYGNITARZ: Wiem.

BIRKUT: Sami wiecie, chciałbym wrócić z czymś konkretnym.

DYGNITARZ: Towarzyszu Birkut, nie bądźcie dzieckiem. W naszym kraju toczy się ostra walka polityczna. Działamy w niełatwych warunkach i niejednokrotnie musimy działać szybko…

BIRKUT: Ale Witek…

DYGNITARZ: Nie przerywajcie mi, towarzyszu Birkut, ja nie mam czasu na przelewanie z pustego w próżne. Jeżeli popełniliśmy jakiś błąd, postaramy się go naprawić. Zdarzają się takie wypadki i wtedy my reagujemy natychmiast. (Zatrzymuje się). A jeżeli chodzi o was, to mam jedną prośbę: nie róbcie nic na własną rękę. Zostawcie wszystko nam, zgoda? Zaufajcie ludowej sprawiedliwości.

BIRKUT: Ja ufam, towarzyszu. Tylko Witek…

DYGNITARZ: Powtarzam: nic na własną rękę. Znam sprawę jest w toku i na pewno się wyjaśni. Powołałem specjalną komisję. Nie pozwolimy nikogo skrzywdzić. A wy, towarzyszu Birkut, spokojnie czekajcie na wynik. Zgoda? No.

Odchodzi, zostawiając Birkuta w pustym hallu.

Świetlica.

Wnętrze wielkiego, drewnianego baraku, służącego jako miejsce zebrań i występów artystycznych. Sala pełna jest robotników w wytłuszczonych czapkach i robotnic w chustkach na głowie. Pod ścianą, naprzeciw wejścia, stół prezydialny, przykryty czerwonym suknem. Za stołem prezydium – trochę sztywne, a trochę znudzone, ale udające, że słucha z uwagą. Obok niewielka trybuna, też obita na czerwono, a na niej jakiś młodzik, pokrzykujący do mikrofonu. Pod oknem Michalak, z głową opartą na dłoni. Z głębi sali przepych się Birkut, w tym samym rozpiętym płaszczu i tak samo z kapeluszem w rękach.

GŁOS MICHALAKA: Wrócił po tygodniu, taki jakiś wynędzniały i poszarzały na twarzy. W nowej świetlicy odbywało się właśnie zebranie związku. Poszedł tam prosto z dworca, nawet się nie ogolił…

MÓWCA: Są ciągle na świecie siły, które próbują rozpętać nową wojnę. A nam wojna niepotrzebna; nasz sprawa, sprawa socjalizmu, jest w stanie zwyciężyć w umysłach ludzi pracy prostą siłą przykładu. My nie szukamy panowania nad żadnym narodem, a przyjaciół mamy w każdym narodzie. W milionach robotników, chłopów i inteligentów, patrzących z zachwytem na nasz pokojowy, twórczy wysiłek…

Tymczasem Birkut podchodzi do stołu prezydialnego, okrąża go i nachyla się ku przewodniczącemu zebrania.

BIRKUT (cicho): Daj przemówić.

MÓWCA: … widzących w naszym socjalistycznym ustroju nadzieję postępu i pokoju!

BIRKUT: Przemówić mi daj! No, mówię do ciebie! No?

PRZEWODNICZĄCY (szeptem): Nie mam ciebie w porządku dziennym ani w wolnych wnioskach. Poza tym tu zaraz będzie kino i to podobno bardzo śmieszne.

MÓWCA: Jesteśmy też gotowi nawiązać stosunki gospodarcze z każdym państwem, rządzonym przez kapitalistów, pod warunkiem, że będą to stosunki jak równego z równym.

Oklaski. Przewodniczący zebrania też zdawkowo przyłącza się do braw, nie przestając toczyć półgłośnego pojedynku z Birkutem.

BIRKUT: Parę słów tylko! To bardzo ważne! Dajże mi głos, no, proszę cię!

PRZEWODNICZĄCY: Mateusz, czyś ty dziecko? Przecież tekst nieuzgodniony, nikt nie czytał, jak ty chcesz tak wystąpić?

Próbuje go zatrzymać, ale Mateusz już biegnie do trybuny, którą właśnie opuścił poprzedni mówca.

PRZEWODNICZĄCY: Towarzyszu Birkut! Ja nie udzielam wam głosu! Proszę natychmiast zejść!...

Birkut już jest na trybunie i gorączkowo pochyla się do mikrofonu.

BIRKUT (krzyczy): Ludzie, wysłuchajcie mnie! Chodzi o naszego towarzysza Wincentego Witka! Znacie go wszyscy, wiecie, jaki to człowiek! Jemu się straszna krzywda dzieje! Ludzie! Ja wszędzie byłem, próbowałem wszystkiego! Tu byłem, w Warszawie… Jak wy, towarzysze, nie zrobicie coś, jak wy nie pomożecie…

W tej chwili Michalak, siedzący pod oknem, przyciska nogą kabel mikrofonu i jednym łagodnym ruchem odłącza go od głośników. Birkut na trybunie jeszcze coś krzyczy, ale sala go nie słyszy. Przewodniczący zebrania podnosi się z miejsca i mocnym głosem intonuje hymn Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej. Zebrani stopniowo podchwytują pieśń, wreszcie śpiewa już prawie cała sala, głusząc do reszty słowa Birkuta. Tylko w ostatnim rzędzie dawna trójka pomocników murarskich Birkuta stoi pod ścianą w głuchym milczeniu, Birkut rezygnuje, opuszcza trybunę i ze zwieszoną głową ruszą ku drzwiom.

Restauracja Kongresowa.

Michalak z Agnieszką przy stoliku. Michalak mówi coraz ciszej, jakby zgaszony i przepełniony prawdziwym smutkiem.

MICHALAK: W parę dni później wziąłem swój rower i nie mówiąc o tym nikomu, nawet żonie, pojechałem do Kirkutów…

Ulice Nowej Huty.

Ciężki, pochmurny dzień. Michalak przecina na rowerze rozległy, jeszcze nieuporządkowany plac, częściowo tylko otoczony nowymi budynkami. Przed rusztowaniem, oplatającym jeden z nich, zatrzymuje rower i w milczeniu obserwuje grupę robotników spuszczających na linach portret Birkuta.

GŁOS MICHALAKA: Wiedziałem, co zaszło, więc nie zdziwiłem się, kiedy zobaczyłem, co działo się na placu…

Ulica przed domem Kirkutów – tym samym, w którym nie tak dawno dostali swoje pierwsze mieszkanie. Na jezdni stoi ręczny wózek, częściowo załadowany ich skromnym dobytkiem. Hanka i Birkut wynoszą właśnie z bramy długą wiejską skrzynię. Michalak trafia na ten moment; odstawia rower, podchodzi, odsuwa Hankę i sam łapie za jeden koniec.

MICHALAK: Potrzebne wam to było, drogi towarzyszu? A ja was ostrzegałem… z całego serca…

Birkut milczy. We dwóch przenoszą skrzynię bliżej wózka i stawiają na brzegu chodnika. Birkut robi dla niej miejsce na wózku i szuka sznurów, którymi by ją można przymocować. Tymczasem Michalak smętnie przysiada na niej i przygląda się Birkutowi z prawdziwym bólem.

MICHALAK: Ale słuchajcie, to jeszcze można odrobić, uratować… Jeszcze nie wszystko stracone! Taki dobry towarzysz, taki przodownik!

Birkut szarpie skrzynię takim gestem, jakby chciał z niej strącić Michalaka. Tamten zgodliwie wstaje, chwyta ją z drugiej strony i pomaga Birkutowi umieścić na wózku.

BIRKUT: Hanka, klucze.

Hanka oddaje klucze dozorcy, jedną ręką bierze małą walizkę, a drugą przyciska doniczkę z kwiatami i podchodzi do wózka. Widać, że jest przygnębiona i że zbiera się jej na płacz. Birkut, wciąż milczący i jakby nawet agresywny w tym swoim złowrogim milczeniu, przywiązuje skrzynię grubym sznurem do wózka. Michalak pochyla się ku niemu z drugiej strony.

MICHALAK: Ja was proszę… prywatnie was proszę: odetnijcie się! Bo ja robię, co mogę, czy to w raportach, czy ustnie! A raz, jak był na was donosik, to po prostu zniszczyłem. Ale jak długo tak można? Bo już grzebią koło was, grzebią!

BIRKUT: Niech grzebią. Ja, bracie, jestem jak łza!

MICHALAK: To się tylko tak mówi. A dwa lata temu – kto rzucał w dyrekcję rybkami? Rybkami, towarzyszu, rybkami!

Birkut bez słowa zaprzęga się do wózka i zaczyna ciągnąć ulicą. Za wózkiem drobi Hanka z walizką i doniczką kwiatów. Michalak zostaje sam, powoli wraca do swego roweru i wciąż oglądając się przez ramię, odjeżdża w przeciwnym kierunku.

Ulice Krakowa.

Okno podrzędnej knajpy w starym, jeszcze średniowiecznym budynku. Szyba jest zapotniała, ale mimo to widać przez nią zadymione wnętrze i podpitych gości przy brudnych stolikach. Jednym z gości jest Birkut – pijany i ogarnięty jakąś ponurą determinacją. Otacza go grupka Cyganów, przygrywających mu na skrzypcach.

BIRKUT (gardłowo): Kelner! Płacę!

Do stolika podbiega kelner w niezbyt czystej białej kurteczce i zaczyna zbierać na tacę opróżnione butelki. Sięga też po opakowany w papier przedmiot, leżący na stoliku.

BIRKUT: Nie rusz!

Kelner cofa dłoń i zaczyna wypisywać rachunek. Birkut siedzi dalej nieruchomo, ze wzrokiem wbitym półprzytomnie w zapotniałe okno.

KELNER: 59 złotych i 40 groszy.

BIRKUT (rzuca na stół garść bilonu): Masz.

KELNER: Co to jest?

BIRKUT: Pieniądze.

KELNER: Jakie pieniądze, panie! Siedem złotych mi pan daje? Za mało pan dałeś!

Birkut z wysiłkiem zdzira z ręki zegarek i rzuca na stół obok bilonu.

KELNER: Co… co jest? Co to ma być?

BIRKUT: Minister… Płaszcz!

Wstaje i z najwyższym trudem zakłada płaszcz, podany mu przez kelnera. Potem chwyta jakiś przedmiot, owinięty w papier i wtyka go sobie pod pachę.

BIRKUT (do Cyganów): Idziemy!

Zataczając się, rusza ku drzwiom, a cygańska orkiestra towarzyszy mu krok w krok, nie odrywając ani chwilę smyczków od skrzypiec. W ten sposób wytaczają się na ulicę i ruszają w stronę dorożek. Birkut wsiada do pierwszej, orkiestra zaś zajmuje następną.

BIRKUT: Murarski walczyk!

Odjeżdżają pustymi, lśniącymi po niedawnym deszczu ulicami. Dopiero teraz ze sklepionej bramy naprzeciw restauracji wychodzi Michalak, wsiada na rower i melancholijnie pedałuje w ślad za oddalającymi się dorożkami. W ten sposób wszyscy zajeżdżają przed gmach Urzędu Bezpieczeństwa. Cyganie – wystraszeni – przerywają murarskiego walczyka i z niepokojem obserwują Birkuta, który wysiada ze swej dorożki i kieruje się w stronę milczącego gmachu, odwijając po drodze papier ze swego pakunku. Michalak też zatrzymuje się, z jedną nogą na pedale, a drugą na ziemi. Birkut staje parę kroków przed wejściem do Urzędu i odrzuca niepotrzebny papier. Dopiero teraz widać, że w rękach trzyma cegłę.

BIRKUT: Macie – do równego rachunku!

Bierze szeroki zamach i rzuca cegłę w oszklone drzwi budynku. Potem sam chwiejnym krokiem wchodzi do środka.

Restauracja Kongresowa.

Michalak pochyla się nad stolikiem w stronę zasłuchanej Agnieszki.

MICHALAK: Czy pani naprawdę chce zrobić uczciwy film o tych czasach?

AGNIESZKA: Tak.

MICHALAK: Na pewno?

AGNIESZKA: Staram się, jak pan widzi.

MICHALAK: Czy może mi pani dać słowo honoru?

AGNIESZKA: Daję.

Michalak bez pośpiechu bierze końcami palców cienki rzemyczek, opasujący szyję Agnieszki, lekko pociąga i już ma w dłoni miniaturowy mikrofon.

MICHALAK (łagodnie): Przecież ja nie mam żadnych tajemnic.

Milczenie, Michalak pociąga za rzemyk i zrywa go razem z mikrofonem.

MICHALAK: Poproszę o kasetę z filmem.

Agnieszka przez parę sekund przygląda mu się w milczeniu. Potem wstaje i szybko podchodzi do stolika, przy którym siedzą skuleni jej współpracownicy.

TECHNIK: No i co?

AGNIESZKA: Gówno!

TECHNIK: Odda mu pani kasetę?

AGNIESZKA: Spokój, błagam pana.

Zdejmuje kasetę z kamery, wraca na swoje miejsce i podaje ją Michalikowi. Ten wprawnie otwiera ją, wyrzuca na stół negatyw i oddaje pustą kasetę Agnieszce.

MICHALAK: Przecież pani wie, że tutaj nie wolno robić filmów. To są amatorki, one się nie godzą… A resztę znajdzie pani w naszym archiwum. Kręcił to ktoś z kroniki; pamiętam, bo byłem świadkiem. Sprawa „Skoczni”, może pani zapisze.

AGNIESZKA: Nie, zapamiętam.

MICHALAK: Proszę.

Wstaje i grzecznie żegna się z Agnieszką. W głębi na parkiecie rozbiera się w mocnym świetle kolejna kandydatka na stripteaserkę.

AGNIESZKA: No, cóż… do widzenia. A tak prywatnie, to pan myśli, że ten Witek był winien?

MICHALAK (oficjalnie): Proszę pani, towarzysz Witek został zrehabilitowany i zajmuje w tej chwili wysokie stanowisko. Więc proszę mnie nie ciągnąć za język.

Gmach telewizji.

Znany nam już długi korytarz i drzwi, prowadzące do redakcji TV. Agnieszka przez parę sekund waha się przed drzwiami, potem wchodzi i niemal natychmiast wychodzi z powrotem. Po chwili ukazuje się redaktor w grubych okularach. Oboje ruszają w głąb korytarza. Redaktor sprawia wrażenie podenerwowanego, a nawet wściekłego.

REDAKTOR: Przecież pani wie, że u mnie w pokoju nie da się o tym rozmawiać. Co się dzieje, o co chodzi? Gdzie pani zabrnęła, gdzie pani wędruje, gdzie pani chodzi, co jest z tą „Kongresową”?

AGNIESZKA: Zbieram materiały.

REDAKTOR: Gdzie? Tam? Dziewczyno, zlituj się – wśród stripteaserek? Po co to pani? W co się pani plącze? Ludzie do mnie dzwonią, telefonują, awantury, interwencje… Przecież nie tak się umawialiśmy! Co pani robi?

AGNIESZKA: Tam był pewien człowiek, na którym mi zależało.

REDAKTOR: A cholera z nim! Co pani po jednym człowieku! Złe adresy, złe pomysły, zła koncepcja; brak koncepcji! Gdzie pani chodzi, gdzie pani bobruje! Poza tym – nie te metody; niech się pani nie bawi w harcerza, to nie jest…

AGNIESZKA: Przecież gdybym go uprzedziła, rozmowa wyglądałaby zupełnie inaczej!

REDAKTOR: Ale nic pani z tego nie ma, żadnych efektów, żadnych rezultatów, nic to nie przyniosło! Poza tym powtarzam; niech się pani nie bawi w Amerykę! Niech się pani tym nie zachłystuje; to jest po prostu harcerstwo!

AGNIESZKA: Mam taśmę.

REDAKTOR: I wyświetlony, prześwietlony film! A ta taśma!... Żadnych efektów! Kompromitacja dla pani, dla filmu, dla mnie, dla wszystkich! Dla sprawy! Nie można się z panią dogadać! Prosiłem, umawiałem się z panią: pewnych rzeczy nie wolno ruszać! Zastrzeżone, to zastrzeżone i proszę od tego nie odstępować! Niech to pani traktuje dokładnie tak, jak mówię! A nie w ten sposób! Bez dowolności! Zaczyna się anarchia! Nie możemy się dogadać w ten sposób, będziemy się dogadywać w inny! Po drugie: miałem pewien pomysł i mówiłem pani o tym. Jest huta Katowice i jest tam Wincenty Witek. Inżynier Wincenty Witek, człowiek potrzebny nam, człowiek, który musi być w tym filmie! Jest, możemy to załatwić, to już jest załatwione! Nie takie rzeczy załatwiałem! I to trzeba zrobić – po prostu, bezwzględnie.

AGNIESZKA: Nie mogę dłużej z panem rozmawiać, nie mam czasu. Do widzenia.

REDAKTOR: Nie do widzenia, tylko do Huty Katowice! Jeżeli nie możemy się dogadać w inny sposób, proszę to potraktować jako polecenie. Jest tam umówiony człowiek, dyrektor Wincenty Witek i będzie tam czekał na panią! Należy z nim to zrobić! Bez fantazji, bez żadnych fanaberii, bez wydziwiania!

AGNIESZKA: Do widzenia.

REDAKTOR (ze złością): Do widzenia!

Sala projekcyjna.

Półmrok, tylko z korytarza wpada trochę światła. Wchodzi montażystka ze swoimi notatkami i Agnieszka ze szklanką kawy.

MONTAŻYSTKA: Przygotowałam to, co pani prosiła. Ale w tej kronice, którą zaraz zobaczymy… (Nachyla się do mikrofonu) Dzień dobry.

KABINIARZ: Dzień dobry.

MONTAŻYSTKA (do Agnieszki): … Birkut w ogóle nie występuje.

Do sali wchodzą operator i technik dźwięku. Starannie zamykają za sobą drzwi. Montażystka zapala swoją lampę przy pulpicie.

MONTAŻYSTKA: Pani wie, że ten drugi materiał był zatrzymany poza wytwórnią i nigdy do nas nie trafił. (Do tamtych dwóch pod drzwiami) Dzień dobry. Ale ja się bardzo cieszę…

OPERATOR: Dzień dobry.

MONTAŻYSTKA: … naprawdę się cieszę, że go pani wydali.

AGNIESZKA: Ja też, proszę pani. (Do swoich współpracowników, którzy siadają w fotelach tuż przed nią) No, dzieci, gdzie wy siadacie! Idźcie do tyłu!

Tamci dwaj chyłkiem wycofują się na krzesła pod ścianą.

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Jeżeli jesteście panowie gotowi, to proszę o projekcję.

Światło gaśnie.

Kronika filmowa.

Na ekranie ukazuje się charakterystyczna plansza Polskiej Kroniki Filmowej z numerem 23/52. Pierwszy materiał zaczyna się od widoku niewielkiej sali sądowej i napisu: „Zdrajcy narodu przed sądem”. Na ławie oskarżonych siedzi czterech przybitych ludzi ze spuszczonymi głowami. Koło każdego z nich – uzbrojony milicjant. Jednym z oskarżonych jest przyjaciel Birkuta, Witek.

KOMENTARZ: Przed sądem wojewódzkim w Warszawie rozpoczął się proces grupy sabotażowo – dywersyjnej, działającej pod kryptonimem „Skocznia”. Na ławie oskarżonych zasiadło czterech ludzi, których połączył wspólny, zbrodniczy cel: zahamować proces rozwoju naszego kraju.

Zbliżenia twarzy kolejnych oskarżonych, prokuratora, sędziów i prokuratorów, a w głębi – nielicznej widowni.

KOMENTARZ: Zatrudnieni w pionie socjalistycznego budownictwa, obdarzeni zaufaniem swych kolegów i towarzyszy, robili wszystko, co w ich mocy, aby sparaliżować ofiarny wysiłek narodu. Wachlarz ich zbrodni jest szeroki: od fałszowania planów rozbudowy, aż po zamachy na czołowych przodowników pracy! Dzisiaj wiją się przed sądem i wylewają łzy fałszywej skruchy. Ale wczoraj gotowi byli sprzymierzyć się nawet z pachołkami Guderiana, byle tylko zaszkodzić swej ojczyźnie!

Oskarżeni siedzą na swych miejscach bez ruchu, czasem tylko podnoszą zmęczone, otępiałe oczy.

KOMENTARZ: Prokurator przygważdża ich kłamstwa i wykręty, wykazuje równocześnie powiązania oskarżonych z nitkami obcego wywiadu. Oto oni.

Oskarżeni zeznają teraz po kolei przed sądem. Ich słów nie słychać, materiał został nakręcony na niemo i udźwiękowiony później przez komentatora kroniki. Żaden z nich nie wygląda jednak na niebezpiecznego szkodnika: sprawia raczej wrażenie zwyczajnych, cichych i spokojnych pracowników. Może tylko jeden Witek ma w sobie resztkę dawnej zadziorności, ale też przytłumionej w długotrwałym śledztwie. Na zadane im pytania odpowiadają pokornie, a najstarszemu płyną łzy z oczu.

KOMENTARZ: … Jan Wołodkiewicz, dyrektor zjednoczenia Północ – Południe; Marcin Pawlusiak, główny inspektor nadzoru; Mieczysław Herz, księgowy i Wincenty Witek, młodszy instruktor murarki zespołowej.

Teraz na ekranie widać z bliska publiczność reagującą żywo i z wyraźnym oburzeniem na to, co mówi prokurator i co zeznają oskarżeni. Zacięte twarze, ściągnięte gniewnie brwi, tu i ówdzie grymas bezbrzeżnej pogardy i niechęci.

KOMENTARZ: Dla społeczeństwa polskiego proces ten jest wymowną lekcją. Musimy być czujni!... Na tym zakończył się pierwszy dzień procesu „Skoczni”. Jutro i w dniach następnych przesłuchanie świadków. Pokażemy je w następnym wydaniu Polskiej Kroniki Filmowej.

Ekran gaśnie.

Sala projekcyjna.

Na moment zapala się światło. Widzimy w nim montażystkę, Agnieszkę, operatora i technika dźwięku. Wszyscy siedzą bez ruchu.

AGNIESZKA: Oczywiści nigdy tego nie zobaczyli. My pierwsi będziemy to oglądać po dwudziestu czterech latach.

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Dziękuję, proszę o następny materiał.

Fragment kroniki filmowej.

Ta sama sala sądowa co przed chwilą. Od drzwi wejściowych prowadzony przez milicjanta, nadchodzi Birkut i zatrzymuje się przed obliczem trybunału. Jest bez krawata, w rozpiętej pod szyją koszuli i wygniecionej marynarce. Popatruje ponuro spod ściągniętych brwi.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Świadek złoży zeznanie bez uroczystego przyrzeczenia, z uwagi na to, że jest podejrzany o działalność, pozostającą w związku z działalnością oskarżonego Witka. Niemniej nie zwalnia to świadka od obowiązku mówienia prawdy.

BIRKUT: Tak jest.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Świadkowi zarzuca się, że zorganizował grupę terrorystyczną pod kryptonimem „Kapela cygańska” i że na jej czele dokonał napaści na organa porządku publicznego. Czy świadek zna te zarzuty?

BIRKUT: Tak jest.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: A może świadek rozpoznaje wśród obecnych tu, na sali, oskarżonego Wincentego Witka?

BIRKUT (nie odwracając głowy): Rozpoznaję.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Tak… Oskarżony Witek przyznał się w śledztwie, że dokonał zamachu na zdrowie świadka. Czy świadek wiedział coś o przygotowaniach do tego zamachu?

BIRKUT: Przyznał się?

Bardzo powoli odwraca się w kierunku ławy oskarżonych i patrzy prosto w twarz siedzącemu tam Witkowi. Ten opuszcza niżej głowę.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Przecież mówię. I pytam, czy świadek wiedział coś o tym zamachu.

BIRKUT (wracając spojrzeniem do stołu sędziowskiego): No pewnie. Wszystko wiedziałem, proszę wysokiego sądu.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU (zaskoczony): Chwileczkę; może świadek nie zrozumie pytania?

BIRKUT (swobodnie): A co miałem nie zrozumieć? Przecież sąd się jasno wyraził. Wiem wszystko i wszystko wiedziałem od samego początku!

PRZEWODNICZĄCY SĄDU (coraz bardziej zdetonowany): Świadek się chyba myli! W śledztwie zeznał świadek, że miał do oskarżonego pełne zaufanie i że oskarżony nadużył tego zaufania!

BIRKUT: A skądże! On się miał zamachnąć na mnie, a ja na niego. Tak było ustalone.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU (ze wzburzeniem): Jak to? On na was, a wy na niego? Przecież to idiotyzm! Oskarżony nie mógł wiedzieć o waszej działalności! Oskarżony uważał was za oddanego aktywistę!

Witek na ławie oskarżonych powoli unosi głowę, a w jego oczach pojawia się coś, jakby przebłysk jakiegoś ukrytego światła.

BIRKUT (nonszalancko): Nic podobnego! Nasze organizacje były pokrewne. Oni się mieli zamachnąć na jakiegoś przodownika i my mieliśmy się zamachnąć na jakiegoś. Tośmy uradzili, że po co daleko szukać. On przodownik, ja przodownik, załatwimy to w rodzinie.

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Proszę świadka, tutaj, w aktach… Zresztą mogę świadkowi przeczytać; świadek zeznaje zupełnie co innego!

BIRKUT (stanowczo): Nie, proszę wysokiego sądu. Każdy wróg jest kłamliwy. A ja to już strasznie! Ja już raz się targnąłem na władzę, proszę wysokiego sądu. Targnąłem się kiełbikiem!

PRZEWODNICZĄCY SĄDU (do reszty zbity z tropu): Czym?

BIRKUT: Kiełbikiem. Kiełbik – taka ryba. Taka sobie malutka, taka (pokazuje, jaka).

PRZEWODNICZĄCY SĄDU: Proszę świadka! W śledztwie zeznał świadek całkiem inaczej! Ja mogę zaraz świadkowi przytoczyć…

BIRKUT: A co mi wysoki sąd będzie przytaczał! Co to, wysoki sąd nie wie, dlaczego tak zeznałem? Mam sądowi pokazać moje plecy? (Zaczyna zdejmować marynarkę).

WITEK (zrywając się z miejsca): Mateusz, buźka! (Odwraca podnieconą twarz w stronę sądu) Możecie mi zrobić, co chcecie! Odwołuję wszystko, co powiedziałem!

PRZEWODNICZĄCY SĄDU (z pośpiechem): Wyprowadzić świadka!

Milicjanci zaczynają się szarpać z Birkutem. Inni próbują pohamować Witka, który wymachuje rękami na ławie oskarżonych.

WITEK: Mateusz, odwołuję wszystko! Wszystko odwołuję!

Czyja dłoń zasłania obiektyw. Przez rozczapierzone palce widzimy, jak milicjanci wyprowadzają z sali szamoczącego się z nimi Birkuta.

Sala projekcyjna.

Ci sami co przedtem, ale teraz poruszeni do żywego, po prostu wstrząśnięci. Pierwszy zrywa się z miejsca operator i drobnym, starczym kroczkiem podbiega do Agnieszki.

OPERATOR: No, muszę ci powiedzieć, dziecinko: po tym, co widziałem, masz u mnie małą wódkę albo duże lody, co wolisz.

TECHNIK (do montażystki): Zdaje się, że chciałaś coś powiedzieć.

MONTAŻYSTKA (wstając): Jeszcze nie; przecież ty wiesz, że ja lubię mówić na końcu.

Otwierają się drzwi z korytarza, na salę wchodzi kabiniarz i z szacunkiem wręcza Agnieszce pudełko z materiałem.

KOMINIARZ (cicho): Proszę, tu jest ten materiał. Oddaję do rąk własnych.

AGNIESZKA: Dziękuję… Spróbujmy teraz odszukać tego Witka.

TECHNIK: To nie będzie trudne. Ludzie na stanowiskach znajduje się szybciej, nim się ich zacznie szukać.

AGNIESZKA (wkładając operatorowi na ramię przenośny statyw): Panie Leonardzie, od dzisiaj robimy zdjęcia tylko z tego.

OPERATOR (pogodnie): Dobrze.

Huta Katowice.

Z lotu ptaka: ogólny widok Huty Katowice, najmłodszego obiektu hutniczego w kraju, częściowo jeszcze w budowie. Agnieszka przygląda się jej z wnętrza helikoptera. Obok niej siedzi dawny murarz, a dziś jeden z dyrektorów nowego kombinatu, przyjaciel Birkuta Wincenty Witek – starszy o dwadzieścia kilka lat, zażywniejszy, podłysiały, z małym wąsikiem nad górną wargą i ciemnych okularach. Z lat młodości zostało mu już tylko jedno: niesłychana żywotność, chwilami bliska stanu agresji. Oboje rozmawiają krzycząc, gdyż warkot silnika uniemożliwia inne formy porozumienia.

AGNIESZKA: To jest wspaniałe! Ale czy my nigdy nie wylądujmy?

WITEK: Mamy jeszcze dwie minuty lotu; u nas wszystko odbywa się według zegarka. No, prawie wszystko. O, niech pani popatrzy: to jest najważniejszy fragment huty!

AGNIESZKA: To już widziałam. Mnie chodzi o rozmowę!

WITEK: Ja wiem lepiej, czego wam potrzeba. Niech pani spojrzy!

AGNIESZKA: Ale pan ma mało czasu!

WITEK: Dobrze, będzie i rozmowa.

Okrążają olbrzymi komin, pomalowany w białe i czerwone pasy.

WITEK: Czego pani szuka w tych latach pięćdziesiątych? Huta Katowice – to jest coś dla młodych! To jest temat dla was! W latach osiemdziesiątych będzie to najnowocześniejszy zakład na świecie, proszę pani!

AGNIESZKA: Niech pan ze mną porozmawia, błagam!

WITEK: No, mógłbym zacząć od wojny w Hiszpanii… Ale tak zupełnie bez dzieciństwa? Przecież człowiek kształtuje się między trzecim a piątym rokiem życia, proszę pani, prawda? Więc urodziłem się w rodzinie ubogiego szewca…

AGNIESZKA: Niech pan zacznie od spotkania Birkuta!

WITEK: No, chciałem do tego dojść. Birkuta, proszę pani, poznałem w Nowej Hucie. Birkut pochodził z ubogiej wsi podkrakowskiej…

AGNIESZKA: Nie! Jeszcze później! Od wyjścia z więzienia. Pan wyszedł pierwszy…

WITEK: A skąd pani to wie? (Agnieszka uśmiecha się tajemniczo). Birkuta wypuścili pod koniec października. Jak dowiedzieliśmy się, że wraca, postanowiliśmy odpowiednio go przywitać… Przygotowaliśmy całą uroczystość: Ludzie, kwiaty, orkiestra…

Dworzec w Krakowie.

Ten sam peron, z którego Birkut odjeżdżał kiedyś do Warszawy; dziś wypełniony ludźmi po brzegi. Nad głowami zebranych powiewają sztandary i kołyszą się transparenty. W centralnym punkcie stoi orkiestra, gotowa do startu.

GŁOS WITKA: … No i pojechaliśmy na dworzec.

Witek stoi z Jodłą na pierwszym planie. Obaj są podnieceni i trochę zdenerwowani.

JODŁA (do szefa orkiestry): Jak pociąg wjedzie, zaczynacie grać. Jasne?

Gwar na peronie rośnie, wreszcie zmienia się w jeden niemilknący krzyk: to pociąg, wiozący Birkuta, wtacza się z sapaniem na dworzec. W jednym z otwartych okien widać uśmiechniętego Birkuta. Orkiestra gra, tłum wiwatuje, wymachuje czapkami. Birkut podnosi nad głową zaciśnięte dłonie w rękawiczkach i pozdrawia wszystkich zgromadzonych na dworcu. Po chwili jest już na peronie. Dziesiątki silnych rąk unoszą go w górę i tak płynie nad tłumem, kołysząc się w powietrzu, a ze wszystkich stron towarzyszą mu okrzyki i oklaski.

GŁOS: Niech żyje! Niech żyje! Niech żyje towarzysz Birkut! Niech żyje! Niech żyje!

Birkut wciąż uśmiecha się, ale jest jakby coraz bardziej roztargniony. Rozgląda się ponad głowami na prawo i lewo, wreszcie pochyla się ku Witkowi, który idzie tuż obok.

BIRKUT: Co, nie ma nikogo więcej?

WITEK: Są wszyscy!

BIRKUT: Gdzie, wszyscy?

WITEK: Reszta czeka na zakładzie.

BIRKUT: Reszta? Tak? No, to jedźmy na zakład. Jedźmy szybko!

Hala fabryczna.

Wiec powitalny w niewykończonej jeszcze hali kombinatu. Jest to olbrzymie pomieszczenie, w którym głosy mówców odbijają się echem jak w kościele. Zebrany tutaj tłum tonie w półmroku; zainstalowane prowizorycznie reflektory oświetlają tylko platformę wielkiej ciężarówki stawionej zamiast podium. Na platformie widać kilku rozgorączkowanych przywódców wiecu. Kilku innych wnosi Birkuta na ramionach. Tłum intonuje „Sto lat!”. Birkut ląduje wreszcie tuż przy ciężarówce.

WITEK: Musisz teraz przemówić.

BIRKUT: Nie, człowieku!

WITEK: Ale już wszyscy przemawiali, teraz twoja kolej!

BIRKUT: Nie, ja już się naprzemawiałem, mnie wystarczy; daj spokój!

WITEK: No, Mateusz, błagam cię, no, zrób to chociaż dla mnie! Teraz jest taka chwila, że musisz! No? Chodź!

Wraz z innymi robotnikami wciąga Birkuta na platformę. Ten zatrzymuje się, oślepiony mocnym światłem reflektorów i przysłania ręką oczy, próbując wypatrzeć kogoś w rozśpiewanym tłumie.

BIRKUT (cicho): Ty, słuchaj… Ty pewien jesteś, że wszyscy wiedzieli o moim przyjeździe?

WITEK: No masz! Przecież sam dzisiaj ogłaszałem – na cały kombinat! Wszyscy wiedzą! Chodź, wal prosto z mostu. (Do mikrofonu) Głos ma towarzysz Birkut!

Śpiew powoli przycicha. Birkut niepewnie zbliża się do mikrofonu.

BIRKUT: Kochani! Dziękuję wam bardzo. Ale już późno, rano nie wstaniemy, tak myślę. Chodźmy do domów, a jutro do roboty.

Kłania się i zeskakuje z ciężarówki, niemal prosto w ramiona Jodły.

JODŁA: Co jest? Co jest, towarzyszu Birkut? A gdzie błędy i wypaczenia? Moment dziejowy? Racja stanu?

BIRKUT: Nie, to już wy…

Odchodzi, zostawiając przy samochodzie zaskoczonego Jodłę.

WITEK (do mikrofonu): Towarzysze! Towarzysz Birkut jest zmęczony, wyczerpany – rozumiemy chyba dlaczego! Niech odpocznie, niech nabierze sił, żeby mógł dopomóc nam w naszej walce. Niech żyje towarzysz Birkut! Sto lat dla towarzysza Birkuta!

Odpowiada mu burza oklasków i po chwili hala znowu wypełnia się chóralnym „Sto lat”.

Ulica Nowej Huty.

Ogromna, całkiem pusta ulica. Po obu stronach nowe bloki, z których każdy ma po kilkaset metrów długości. Przepastne bramy, ozdobione masywnymi kolumnami. Mokry asfalt błyszczy w świetle ulicznych lamp: dzień dobiega już końca, tylko na horyzoncie niebo jest jeszcze jasne. Spod arkad najbliższego budynku wychodzi Birkut i rozgląda się niepewnie, jak człowiek, który pierwszy raz trafił do obcego miasta. Widzi oświetlony kiosk z gazetami i szybko rusza w tę stronę. Z daleka wciąż jeszcze słychać przytłumione „Sto lat”.

KIOSKARKA: Czym mogę służyć?

BIRKUT: Przepraszam bardzo… a jaka to ulica, bo tu nie ma nigdzie tabliczki.

KIOSKARKA: Pan przyjezdny?

BIRKUT: No, właściwie…

KIOSKARKA: My, miejscowi, obchodzimy się doskonale bez tabliczek, znamy tutaj każdy kąt.

BIRKUT: Czy to jest blok C-27?

KIOSKARKA: Możliwe, nie wiem. Tutaj są numery, tak jak w każdym mieście.

BIRKUT: Aha. A baraki? Czy są jeszcze baraki?

KIOSKARKA: Baraki są. Pójdzie pan prosto i potem w lewo; trzecia ulica w lewo, za kwiaciarnią i potem znowu prosto, a potem pan już sam zobaczy. To już wszystko?

BIRKUT: Tak, dziękuję.

Odchodzi w głąb ulicy, trochę niezgrabny, a trochę zabawny w swoim niemodnym już, za długim płaszczu. Do kiosku zbliża się Witek. Przez moment patrzy za odchodzącym, a potem nachyla się do okienka.

WITEK: „Mazury” poproszę.

KIOSKARKA: Proszę bardzo.

WITEK: I zapałeczki. Dziękuję bardzo.

Rusza powoli w ślad za Birkutem, trzymając się ciągle w tej samej odległości od niego.

Baraki.

Przedmieście Nowej Huty: żałosna kolonia starych baraków, pozostałych tu jeszcze z czasów budowy, a dziś stanowiących jedyną przystań dla tych, którzy nie byli godni otrzymania nowych mieszkań w stutysięcznym mieście. Zapadł już zmrok; rozjaśniają go tylko latarnie, umieszczone z rzadka na drewnianych słupach. Do jednego z Barków wchodzi Birkut, idzie długim , źle oświetlonym korytarzem i zatrzymuje się przed którymiś drzwiami. Puka. Potem chwilę czeka i znów puka. Żadnej odpowiedzi. Naciska klamkę – drzwi nie ustępują. Pochyla się więc i zagląda pod słomiankę – drzwi nie ustępują. Pochyla się więc i zagląda pod słomiankę w poszukiwaniu klucza. Klucz jest na miejscu. Birkut bierze go i ze wzruszeniem otwiera drzwi. Ciemno. Zapala światło i rozgląda się po jedynym pokoju, z którego składa się to całe mieszkanie. Pusto. Siada na moment przy stole, jakby nie wiedział, co dalej począć. Lokal sprawia wrażenie niezamieszkałego. Birkut nagle wstaje i zagląda do wiejskiej skrzyni – tej samej, którą kiedyś ładował z Michalakiem na wózek. Skrzynia jest pusta. Otwiera szafę – to samo. Zatrzymuje się przy niej bezradnie; teraz już zupełnie nie wie, co myśleć o tym wszystkim. W tej chwili za progiem ukazuje się Witek. Przystaje w korytarzu. Przez parę sekund obaj milczą.

WITEK: Myślałem, że wiesz. Tu już wszyscy wiedzą.

BIRKUT: Tak?

WITEK: No, byłem pewien, że… No, byłem pewien.

BIRKUT: No, wiesz, ja przez te trzy lata nie miałem z nią kontaktu. Wstyd mówić, ale…

WITEK: Ale co? Nic ci nie pisała?

BIRKUT: Nic. A tutaj teraz tak… Ma kogoś?

WITEK: To nie to, wiesz… No, głupio jej się pewnie zrobiło i dlatego wczoraj…

BIRKUT: Dlaczego głupio?

WITEK: Słuchaj, daj sobie z nią spokój. Wiesz, ja rozumiem, czasy były inne, kadra narodowa… Jej zależało; im też, oczywiście. Ale żeby się tak zeszmacić?

BIRKUT: Ale co zrobiła?

WITEK (zakłopotany): Wiesz, kazali jej, no… A ona, idiotka, posłuchała. No i publicznie oświadczyła, że jesteś lokaj i wróg. Wróg i lokaj, rozumiesz. (Milczenie) Rzuć ją w cholerę, no, mówię ci. Znajdziemy tutaj tuzin innych. No, szmata to szmata, cześć, nie ma o czym mówić. (Birkut stoi bez słowa, z nieprzeniknionym wyrazem twarzy). Mateusz! Słuchaj! (Birkut bierze swój kapelusz i chce wyjść). Poczekaj chwileczkę! Jest tutaj kupa roboty, rozumiesz? Czekaliśmy na ciebie! W tej chwili obraduje komitet, musimy, wiesz, wybrać nowe władze, zarząd! Poczekaj chwileczkę, niech ci dokończę, no! (Przytrzymuje Birkuta za ramię). Przejdziesz na pewno, no, jesteś człowiekiem, który coś znaczy, rozumiesz?

BIRKUT: Dobrze, dobrze; ja wyjeżdżam. (Przymyka drzwi) Weź klucz, zamkniesz to wszystko, a ja wyjeżdżam; ja ją muszę znaleźć.

WITEK: Nie, zwariowałeś, Mateusz! W takim momencie?

Huta Katowice.

Pofałdowane pola, wyrobisko po wybranym piasku, góry ziemi, usypane przez spychacze. Na horyzoncie dymi huta Katowice. Na tym tle Agnieszka, z mikrofonem w ręku, przeprowadza wywiad z Witkiem. Jeszcze bliżej operator, który filmuje ich rozmowę i technik, który kontroluje jej zapis za pomocą słuchawek.

AGNIESZKA: No i jak? Znalazł ją?

WITEK: Wie pani, że nie wiem, no… Nie pojawił się potem w kombinacie, tak że trudno mi powiedzieć. No, wracając do tematu, proszę pani, to tamte trzy kolosy, które tam pani widzi – żółte, to zwałoładowrki. Dwie takie jeszcze pracują w porcie północnym.

AGNIESZKA: Dobrze. A niech mi pan powie, czy to, co powiedział pan o jego żonie, czy to nie za ostro?

WITEK: Wie pani, może, może… No…

AGNIESZKA: A jak to było z tym małżeństwem Birkuta?

WITEK: A co pani taka nerwowa? Kto spokojny, ten przystojny, droga pani.

AGNIESZKA: Tak? No, ale jak to właściwie było?

WITEK: Wie pani, tak między nami mówiąc, to… Nigdy o tym nie mówiłem, ale tak z ręką na sercu, to ona nie była jego żoną.

AGNIESZKA: Jak to, nie była? Przecież widziałam kronikę!

WITEK: Tak, kronika niby była, wie pani, no, ślub też niby był, ale…

AGNIESZKA: No, więc?

WITEK: Powiedzieć pani prawdę? To było tak: pojechaliśmy, proszę pani, no, byli ci od was z filmu – jak wy to mówicie? Ekipa, tak? No, pojechaliśmy, proszę pani; urząd był we wsi Mogiła. Jedziemy tam. Urzędnik, proszę pani, stary formalista; trudna sprawa… Mówi do Hanki: „Dowód proszę”. A Hanka szesnastoletnia, proszę pani, no to nie ma. To on mówi: „może zaświadczenie z sądu jakieś?” Też nie ma, proszę pani. A ten się zaparł , proszę pani i mówi: „nie masz zaświadczenia, nie będzie ślubu”. Rozumie pani, taki prawdomówny. Teraz może by się przydał taki, nawet u nas w Hucie, tutaj… Ale wtedy inne czasy były. No, co robić, proszę pani, no, z gardła mu tego ślubu nie wydrzemy, nie? No to tak się targujemy, a tam, proszę pani, pod niebem tysiąc osób czeka! Ciężarówki, wódka, wszystko przygotowane! No, trudna rada. Co robić? I wtedy, wie pani, Jodła, nasz sekretarz, wpadł na taki pomysł: mówi tak, do niego, do tego urzędnika, „gęba na kłódkę, bo będzie źle!” A do nas mówi tak: „towarzysze, wzywam was dyscyplinarnie do milczenia!”

MONIAK (nadbiegając z daleka): Dyrektorze! Warszawa was wzywa! Ministerstwo! Warszawa!

WITEK (nie zwracając na niego uwagi): Potem Birkut nie miał do tego głowy, no i tak już zostało.

AGNIESZKA: A nie ma pan adresu Birkuta? Chodzi mi tylko o adres.

WITEK: No, jakby tu powiedzieć… No, wie pani, szukałem go, ale… Tyle lat, tyle zajęć, potem przeszedłem do Katowic, no!... Niestety, muszę lecieć, do widzenia. (Przedstawia Agnieszce zdyszanego Moniaka) Aha, poznajcie się, to mój wice – magister Moniak. A to są nasi filmowcy.

MONIAK (całując Agnieszkę w rękę): Magister Moniak. No, my artystów to mamy tutaj co drugi dzień. Ale bardzo miło mi panią poznać.

Witek już stoi przy swoim helikopterze, ale jeszcze odwraca się do Agnieszki.

WITEK: I – pani Agnieszko! – wieczorem należycie do mnie! Może coś jeszcze wymyślę! No, cześć.

Wdrapuje się do kabiny helikoptera, który zaraz potem startuje. W chwilę później widzimy Agnieszkę z Moniakiem przy wielkich piecach. Moniak niewiele się zmienił od czasu, gdy asystował sekretarzowi Jodle przy zwycięskim pokazie Birkuta; może tylko nabrał większej pewności siebie. W kasku ochronnym, zapiętym na rzemyk pod brodą, wygląda w każdym razie poważniej i bardziej stanowczo.

MONIAK: Widzi pani to urządzenie na szczycie wielkiego pieca? My to nazywamy portki. Jak piec nakłada portki, to znaczy że niedługo będzie rozpalany. A my tu jesteśmy stara gwardia, jeszcze z Nowej Huty!

AGNIESZKA: No właśnie. Wszyscy znali Birkuta, wszyscy byli jego przyjaciółmi, a nikt nie wie, gdzie on jest? Może pan zna jego adres?

MONIAK: No, nie znam. Ale jak byłem w Zakopanem, to widziałem Hankę Tomczyk; no, potem, oczywiście, Hankę Birkut.

AGNIESZKA: No, nie bardzo. Ponieważ ślubu, zdaje się, nie było, prawda?

MONIAK: A skąd pani wie?

Agnieszka rozkłada ręce z uśmiechem.

MONIAK: No, tak… Potem byłem jeszcze w Zakopanem parę razy, ale już jej nie widziałem. Chyba już tam nie mieszka. Nie rozmawialiśmy, nie wiem.

AGNIESZKA: Dziękuję.

Zakopane.

Telewizyjny „Robur” zatrzymuje się na jednej z ulic Zakopanego. W oddali widać błękitne szczyty gór. Ekipa Agnieszki wyładowuje z samochodu swój sprzęt. Po drugiej stronie ulicy – luksusowa willa w ogrodzie.

OPERATOR (przykłada kamerę do oka): „Gwiazda jednego sezonu”…Niektórym sezon kończy się całkiem ładnie.

Przesuwa dźwignię transfokatora.

AGNIESZKA: Dojedź, dojedź!

W drzwiach willi staje Hanka – najbardziej zmieniona ze wszystkich bohaterów filmu; trudno w niej poznać dawną gimnastyczkę – akrobatkę, teraz jest to po prostu postarzała, roztyła kobieta o nalanych policzkach i tysiącu sztucznych loczków na głowie. Ale jej suknia i puszysty lis na szyi są naprawdę najwyższej próby. Zbiega po kilku schodkach do ogrodu i wylewnie wita się w furtce z Agnieszką.

HANKA: Państwo z filmu, prawda? Bardzo proszę, to tutaj, to tutaj. Pani dzwoniła do mnie, tak? Bardzo mi miło. Bardzo proszę państwa, bardzo proszę. Proszę tylko łaskawie nogi wycierać, dobrze? Proszę bardzo, proszę bardzo.

Wszyscy wchodzą po schodkach do willi.

Willa Hanki.

Wnętrze willi prezentuje się jeszcze okazalej, niż jej wystrój zewnętrzny: boazerie, ozdoby z kutego żelaza, meble ciosane ręcznie przez miejscowego artystę. Stół przykryty haftowanym obrusem, na nim przygotowane już, wykwintne śniadanie. Hanka, podniecona i wprost wniebowzięta, wprowadza gości do środka.

HANKA: Państwo się nie gniewają, że prosiłam wycierać nogi, ale… Ale właśnie kładliśmy lakier. Proszę bardzo spocząć. Tak żeśmy się tu skromnie urządzili… Bardzo proszę, niech państwo siadają. Bardzo proszę.

Wszyscy rozsiadają się wygodnie wokół nakrytego stołu.

AGNIESZKA: My bardzo chętnie. Całą noc jechaliśmy do pani z Warszawy.

OPERATOR (do technika, szeptem): No, ale szkoda, że rzodkiewieczek nie ma.

TECHNIK: Panie Leonardzie!

HANKA: No właśnie, no właśnie, to bardzo proszę. Ja się tylko… Ja się dziwię, że pani mnie znalazła, bo… bo ja właściwie… Czy pani naprawdę chce ze mną rozmawiać?

AGNIESZKA: Tak. Właśnie z panią. Bardzo długo pani szukałam.

Hanka, przypomniawszy sobie dopiero teraz o klipsach, zaczyna je nerwowo przypinać.

HANKA: Słucham państwa. Słucham. Tylko, właściwie, to nie bardzo rozumiem, bo ja już tak dawno zerwałam ze sportem, to już tyle lat… i od kiedy jestem w Zakopanem, to już tylko tak na nartach jeżdżę, ale to jest tylko takie moje hobby…

AGNIESZKA (swobodnie): To się nawet dobrze składa, ponieważ my robimy film o panu Mateuszu.

HANKA (zamierając wpół ruchu): O kim?

AGNIESZKA: O panu Mateuszu Birkucie, przodowniku pracy. To, zdaje się, pani pierwszy mąż? Panowie przygotują się z kamerą i porozmawiamy sobie troszeczkę, dobrze?

HANKA (zmieniona na twarzy): Nie. Nie, proszę pani. O tym na pewno nie będziemy rozmawiać.

Wychodzi do drugiego pokoju i zamyka za sobą drzwi. Ekipa Agnieszki pozostaje bezradnie przy stole. Wszyscy w milczeniu zastanawiają się, co robić dalej. W chwilę później widzimy technika, jak skrada się, przykurczony, wzdłuż zewnętrznej ściany domu. Jedną ręką przytrzymuje zawieszony na pasku magnetofon, w drugiej trzyma kierunkowy mikrofon. Pod oknem, do którego zdąża, mały pies wylizuje blaszaną miskę. Przy każdym ruchu jego mordki miska dzwoni o płyty kamiennego chodnika. Technik ucisza go psyknięciem i zajmuje pozycję poniżej okna. Okno jest otwarte; ze środka dobiegają niewyraźne głosy. To Hanka i Agnieszka; zamknięte w małym pokoiku siedzą naprzeciw siebie po dwóch stronach niewielkiego stolika. Hanka ma twarz rozmazaną i mokrą od łez; poza tym jest wyraźnie pijana. Agnieszka rozmawia z nią cierpliwie i wyrozumiale jak doświadczony spowiednik. Technik pod oknem nakłada słuchawki i ostrożnie próbuje wsunąć do pokoju główkę mikrofonu.

HANKA (płacząc): A co pani myśli… A co pani myślała, że ja powiem? Co pani myślała, że ja powiem?

Drżącymi rękami bierze papierosa. Agnieszka podaje jej ogień.

AGNIESZKA: Pani mnie nie rozumie. Przecież ja też jestem kobietą. Mnie tylko chodzi o fakty. Wiem, że to panią boli i dotyka. Ale chodzi mi tylko o fakty. O przyjazd pana Mateusza do Zakopanego. Jak to było? Jak był ubrany? Jak wyglądał? Tylko to. (Tamta płacze i nie odpowiada). Mam kawał jego życia na taśmie. Innym też było trudno mówić. Ale przecież wszyscy jesteście mu coś winni.

Nalewa wódkę do szklaneczek. Hanka próbuje podnieść swoją do ust, ale ręce za bardzo jej dygoczą. Przyciska więc lewą rękę do szklanki jeden koniec długiego lisa, którego ma na szyi, a prawą ciągnie drugi jego koniec. W ten sposób udaje się jej doholować wódkę do ust. Wypija ją teraz z uczuciem ulgi. W tej chwili Agnieszka dostrzega sterczący znad parapetu mikrofon. Wstaje, zdecydowanie zamyka okno i wraca na swoje poprzednie miejsce.

HANKA (pochlipując): Uparty był okropnie. Okropnie był uparty… I znalazł mnie, a ja myślałam, że mnie nie znajdzie – w ogóle… A on przyjechał, po prostu…

Knajpka w Zakopanem.

Niewielki i dość skromny, ale bardzo uczęszczany lokal w starym, góralskim domu. Drewniane ściany; za oknami widać kryty ganek z balustradką i słupami, podtrzymującymi okap dachu. Dużo ludzi, dym. Wchodzi Birkut – w swoim za długim płaszczu, w rękawiczkach i z małą walizeczką w ręku. Zdejmuje kapelusz i rozgląda się po sali. Wszystkie stoliki są zajęte. Wybiera ten, przy którym siedzi tylko jeden samotny klient. Podchodzi.

BIRKUT: Można?

GOŚĆ: Proszę bardzo.

Birkut siada i odszukuje wzrokiem Hankę, kręcącą się wśród stolików. Hanka ma na sobie czarną sukienkę z białym fartuszkiem i biały czepeczek na głowie; pracuje tutaj jako kelnerka.

GOŚĆ: Pan na wczasy?

BIRKUT: Nie.

GOŚĆ: Przejazdem?

BIRKUT: Przejazdem.

GOŚĆ: A długo pan zabawi w Zakopanem?

BIRKUT: Nie, nie, nie.

Hanka wciąż jeszcze go nie widzi. Podchodzi do któregoś stolika i stawia na nim szklankę z herbatą.

HANKA: Herbata.

KOBIETA PRZY STOLIKU: Proszę o rachunek.

HANKA: Już, za chwileczkę przyniosę.

Podchodzi do bufetu za którym urzęduje pryncypał, zwany Dyrektorem: niewysoki, podstarzały człowiek w cienkich okularach, z twarzą pooraną ostrymi bruzdami i włosami przerzedzonymi niemal do zera.

HANKA: Dyrektorze, jeden chlebek mi potrzebny. Nie, dwa, przepraszam, dwa.

DYREKTOR: Bardzo proszę. (Przywołuje ją bliżej dyskretnym gestem) Córeńko…

HANKA: Tak?

DYREKTOR: Nowy gość; nie podeszłaś do niego.

Hanka ogląda się i dopiero teraz spostrzega Birkuta. Twarz jej robi się mroczna.

HANKA: Już podchodzę. (Idzie do stolika, przy którym siedzi Birkut i zatrzymuje się przy nim z lodowatą twarzą). To nie ma sensu. Czego chcesz?

BIRKUT (uśmiechając się nieśmiało): Herbatę.

HANKA: Z cytryną?

BIRKUT: Nie. A jest może placek ze śliwkami?

HANKA: Deserów nie prowadzimy. Co podać?

BIRKUT: To… tę herbatę.

HANKA: Już podaję.

Staje przy okienku, wychodzącym na kuchnię, ale niczego nie zamawia, tylko pogrąża się w myślach.

KUCHARKA: Co to ma być? Nic?

HANKA: Herbata.

Obraca się na pięcie i podchodzi szybko do Dyrektora zatopionego w rozmowie ze stojącym obok bufetu komandosem.

HANKA: Dyrektorze…

DYREKTOR: Chwileczkę. (Do komandosa) Może z awanturką, co?

KOMANDOS: Z awanturką?

DYREKTOR: Właśnie.

HANKA: Dyrektorze, ja bardzo pana proszę…

DYREKTOR: Zaraz.

KOMANDOS: A nie ma pan z sardynką?

DYREKTOR: Nie, z sardynką nie ma. A co by pan powiedział na szprotkę?

KOMANDOS: Szprotkę?

DYREKTOR: Właśnie.

HANKA: Dyrektorze…

DYREKTOR: Zaraz chwileczkę. (Do komandosa) Słucham?

KOMANDOS: Może być.

DYREKTOR: Tak? Proszę (Podaje mu kanapkę ze szprotką).

HANKA: Dyrektorze, ja…

DYREKTOR: No?

HANKA: Ja muszę wyjść.

DYREKTOR: A co, źle się czujesz?

HANKA: Nie, nie, ale…

DYREKTOR: A co jest?

HANKA: Muszę wyjść.

DYREKTOR: Ale córeńko! Za godzinę; niech się to wszystko przewali!

HANKA: Za godzinę będzie za późno.

DYREKTOR (przyglądając się Birkutowi): Kto to jest? Co?

HANKA: Nikt.

Klient, do którego przysiadł się Birkut, podnosi się właśnie z miejsca.

GOŚĆ: Dziękuję.

BIRKUT: Ja też dziękuję.

HANKA (do dyrektora): Mogę zostać.

DYREKTOR: Dobrze.

KUCHARKA (w okienku): Nie bierzesz tej herbaty? Stygnie!

Hanka bierze herbatę i w milczeniu stawia ją przed Birkutem.

BIRKUT (łagodnie): Usiądź.

HANKA (oficjalnie): Nie mogę. Mam robotę.

BIRKUT: W porządku, poczekam. A jak będzie z tym plackiem?

HANKA: Ty przecież wiesz o wszystkim. No to już naprawdę nie ma o czym rozmawiać.

BIRKUT (przysuwając herbatę): Miała być bez cytryny.

HANKA: Zabrać?

BIRKUT: Nie. Ja nie jestem drobiazgowy. Jak będziesz miała wolną chwilę, to usiądź.

Hanka odchodzi bez słowa. Birkut powoli wsypuje cukier do herbaty i jeszcze wolniej ją miesza.

Willa Hanki.

Ten sam pokoik, co przedtem. Hanka jeszcze bardziej rozmazana i pijana. Agnieszka jeszcze troskliwsza, niż przed chwilą.

AGNIESZKA: Tak.. Tak mniej więcej to sobie wyobrażałam. Dobrze… Nie, niech się pani nie denerwuje, chodzi tylko o to, że… Musieliście przecież potem rozmawiać. No, musieliście rozmawiać, przecież on… Co powiedział? (Hanka drżącymi palcami zaczyna zdejmować klipsy, broda jej się trzęsie, papieros o mało nie wypada jej z ust). Nie, nie, proszę pani! Niech się pani… Błagam, niech mi pani opowie!

Pokój nad knajpką.

Duża izba na poddaszu, skośny sufit, okienko wychodzące na dach. Lampa na długim sznurze oświetla stół, nakryty do skromnej kolacji. Przy stole siedzi nieruchomy, pogrążony w myślach Birkut. W kącie, na łóżku Hanka, przyglądająca mu się niechętnie, a nawet jakby wrogo. Obok niej, na nocnym stoliku małe radio, budzi i popielniczka. Po wąskich, stromych schodach wspina się na poddasze dyrektor, uzbrojony w dwie duże butelki i trzy kieliszki. Otwiera ostrożnie drzwi i staje na progu. Birkut ukradkiem chowa do kieszeni kauczukową zabawkę, którą przedtem ściskał w rękach. Dyrektor podchodzi i ustawia swój rynsztunek na stole. Birkut podnosi się z krzesła i stoi ze spuszczoną głową.

DYREKTOR: No, trzeba było tak od razu powiedzieć. Niech pan siada, proszę bardzo. Jeszcze nic straconego. Niech pan je. Nie wygląda pan na człowieka, który – przepraszam – ostatnio się przejadał. No, śmiało. (Pokazuje mu obie butelki). Co pan woli: „Janka Wędrowniczka” czy „Courvoisier”?

BIRKUT: Nie wiem. Nie znam ani tego, ani tego.

DYREKTOR: No, to pan pozna. (Nalewa do kieliszków alkohol) O, proszę pana, już.

Obaj siadają z kieliszkami w rękach i upijają po małym łyczku.

DYREKTOR: Uuu, pan, zdaje się, coś tak, jak ja. Raczej powąchać, niż popić. Serce, nerki, wątroba?

BIRKUT: Wszystko po trochu.

DYREKTOR: Taak… Pali pan?

BIRKUT: Nie, dziękuję. Odzwyczaiłem się.

DYREKTOR: Lepiej, zdrowiej. A co pan myśli robić dalej?

BIRKUT: To zależy .

DYREKTOR: Zależy od czego?

BIRKUT: Od różnych rzeczy.

Zerka dyskretnie na Hankę, palącą papierosa w zapiekłym milczeniu.

DYREKTOR: Chce pan znowu murować?

BIRKUT: Chciałbym. Ale nie będę mógł. Ręce…

DYREKTOR: Aj… No więc?

BIRKUT: No, coś się znajdzie. Na budowach są fachy różne, nie każdy musi akurat budować.

DYREKTOR: No, na budowach… Pan ciągle o tym samym.

BIRKUT: A o czym?

DYREKTOR: Niech pan tu zostanie.

BIRKUT: Nie, nie; tu nie. Wyjedziemy stąd.

DYREKTOR: Wyjedziecie, to wyjedziecie. Wyjechać łatwo. Ale ona u mnie zarabia akurat trzy razy tyle, co najlepszy murarz.

BIRKUT: Jakoś sobie poradzimy.

DYREKTOR: Jakoś… Proszę pana, niech pan posłucha. Przed październikiem to ja byłem rzeczywiście wielki dyrektor: prowadziłem Fundusz Wczasów Pracowniczych. A portki to miałem takie, jak pan. Nie, no oczywiście, tak też można, ale po co? (Wstaje, podchodzi do Birkuta i opiera się przy nim o stół) Proszę pana, widzi pan, pan ma życiorys, ja mam kapitał. Wie pan, życiorys ma pan znakomity, legitymację, nazwisko – to wszystko, co potrzeba. No i te cztery lata… Niech pan wejdzie ze mną do spółki.

BIRKUT: A co ja bym tam robił? Kanapki z awanturką?

DYREKTOR: Żadnych kanapek, żadnych awanturek! Pan będzie tylko chodził po urzędach i załatwiał to, co potrzeba…

BIRKUT (Do Hanki): No, jak ci się to podoba? (Hanka milczy).

DYREKTOR: Za dwa lata będzie pan miał samochód, proszę bardzo. A za cztery domek jednorodzinny. A ona będzie siedziała w „Kmicicu” i plotkowała z aktorami. (Prostuje się). Niech się pan zastanowi. Pan był posąg, pan jeszcze jest posąg. Ale to nie ma sensu, inni już dawno przestali. To co, chce pan być ostatni? No ładnie. To ja was tutaj zostawiam samych; rozważcie to sobie. Dobrej nocy. (Do Hanki) Dobranoc. (Wychodzi).

BIRKUT (łamiący się głosem): Wyjedź ze mną.

HANKA: Nie.

BIRKUT: Dlaczego?

HANKA: Ty naprawdę jesteś kawał posągu. A ja jestem szmata. Jeżeli wyjedziemy razem, to tak już zostanie… na zawsze.

BIRKUT: To co ty chcesz, żebym ja zrobił?

HANKA: Nie wiem. Rób, co chcesz.

W oczach Birkuta pojawiają się łzy. Bierze swoją walizkę i wychodzi. W połowie schodów zatrzymuje się jeszcze na moment jakby na coś czekał; przez chwilę nasłuchuje, a potem szybko zbiega na dół.

Willa Hanki.

Śniadanie przygotowane przez Hankę dla gości, znikło już prawie doszczętnie, karafka z nalewką wysączona do dna. Operator i kierowca – oświetleniowiec drzemią za stołem, oparci wygodnie o ścianę. Technik dźwięku, rozwalony na krześle, ziewa z przymkniętymi oczyma. Nagle podrywa się z miejsca. Za drzwiami, prowadzącymi do pokoju Hanki, słychać jakiś hałas. Technik budzi kolegów; wszyscy chwytają sprzęt i w gotowości bojowej ustawiają się naprzeciw drzwi. Te otwierają się z trzaskiem i na progu staje chwiejąca się, pijana i rozczochrana Hanka. Agnieszka próbuje wciągnąć ją z powrotem do pokoju.

AGNIESZKA: Pani Haniu, niechże się pani położy, proszę…

Udaje się jej pokonać opór półprzytomnej gospodyni. Drzwi za nimi zamykają się na moment i natychmiast otwierają się z powrotem. Znów odbywa się mała szamotanina przy progu.

HANKA: Nie wyjeżdżaj, nigdzie nie wyjeżdżaj!... (Opiera się plecami o futrynę i zaczyna szlochać).

Ekipa zaczyna filmować tę scenę.

AGNIESZKA (do ekipy): Co wy robicie? Co wyście, powariowali?! W Ameryce robicie film?! Zwijajcie się, zbierajcie się, no, słyszycie?!

Tamci gaszą lampy i zbierają swój sprzęt, speszeni ostrą reakcją Agnieszki.

TECHNIK: Bardzo panią przepraszamy za wszystko…

AGNIESZKA (całując Hankę): Strasznie… strasznie ci dziękuję.

W tej chwili otwierają się drzwi wejściowe i staje w nich Dyrektor z dwiema butelkami w rękach.

DYREKTOR: Co, państwo już wychodzą?

TECHNIK: Tak, niestety.

DYREKTOR: No, szkoda, naprawdę. Państwo już wychodzą, a ja tak się śpieszyłem, naprawdę. (Do Agnieszki) Pani rozumie, interesy. No jak, wszystko się udało?

AGNIESZKA: Pan, widzę, nie zmienił gustu. „Jaś Wędrowniczek” i „Courvoisier”.

DYREKTOR: Tak, skąd pani wie?

AGNIESZKA: Potwory filmowcy wszystko wiedzą.

Żegna go teatralnym uśmiechem i wychodzi na dwór. Dyrektor przenosi ponury wzrok na ziewającą, umazaną tuszem z rzęs Hankę.

DYREKTOR: No, a ty normalnie, tak? (Odstawia butelki i rusza ku niej z wyrazem wściekłości). Jak ty wyglądasz, psiakrew! Znowu pijana!

Hanka, przerażona, cofa się do drugiego pokoju i zamyka za sobą drzwi. Dyrektor chwilę się z nimi szarpie, wreszcie udaje mu się je otworzyć. Wchodzi za Hanką powoli jak kat, który szykuje się do egzekucji. Współpracownicy Agnieszki przypatrują się temu niepewnie. W tej chwili Agnieszka znowu pojawia się w drzwiach wejściowych. Z drugiego pokoju, podciągając się na rękach, wyczołguje się zmaltretowana Hanka. Agnieszka przyklęka obok niej na podłodze.

AGNIESZKA: Haniu, strasznie cię przepraszam… Możesz mi dać adres?

HANKA (podnosząc zapuchniętą, straszną twarz): Jaki… adres?

AGNIESZKA: Twojego syna.

HANKA (przytomniejąc): Maćka zostaw w spokoju!

„Robur”.

Za oknami „Robura” przesuwają się fragmenty dzisiejszej Nowej Huty: sztucznego miasta, zbudowanego ściśle według nieludzkich schematów realizmu socjalistycznego, miasta – upiora, powiększonego tysiąckrotnie z tekturowej makiety. Agnieszka i technik przyglądają mu się przez szyby w milczeniu.

AGNIESZKA: Koszmar.

TECHNIK: Co?

AGNIESZKA: Ta architektura.

TECHNIK: Jaka?

AGNIESZKA: Z lat pięćdziesiątych. Tobie się podoba?

TECHNIK: Wychowałem się na Muranowie.

AGNIESZKA: Chyba że tak.

Jadą dalej bez słowa.

Kabina projekcyjna.

Agnieszka pali papierosa na schodkach, prowadzących z korytarza do sali projekcyjnej. Przez uchylone drzwi dobiegają odgłosy projekcji, odbywającej się właśnie w środku. Przy niektórych kwestiach, padających z ekranu, kiwa głową z zadowoleniem.

GŁOS JODŁY: Ulice szersze, więcej zieleni, ludzie jacyś prostsi…

Widzimy teraz na ekranie bliski plan Jodły, ale jakże zmienionego! To już nie dawny, pełen energii sekretarz kombinatu, ale zdziadziały, niechlujny, stary człowiek bez kilku zębów na froncie.

JODŁA:… Ja pamiętam, proszę pani, jakżeśmy jeździli do Krakowa – w butach gumowych, w fufajce, o ho, ho!... W takiej, jak pani.

Na planie są teraz oboje – on i Agnieszka, na płaskim dachu jakiegoś wysokiego budynku. W dole, za nimi, roztacza się rozległy widok Nowej Huty – miasta i kombinatu. Agnieszka trzyma w dłoni mikrofon, Jodła jakieś zawiniątko, z którym pewnie wracał z roboty. I znowu jesteśmy na schodkach kabiny projekcyjnej, gdzie Agnieszka z rosnącą satysfakcją słucha własnego wywiadu.

GŁOS AGNIESZKI: Fajno, panie Jodła. Kraków i Nowa Huta to zupełnie inny układ architektoniczny. Inny architektura, inne miasto. Panie Jodła, niech mi pan powie, co pan o tym sądzi.

Agnieszka na dachu podsuwa Jodle mikrofon. Jodła uśmiecha się z zakłopotaniem.

JODŁA: Proszę pani, gdyby to ode mnie zależało, gdybym ja rządził, to jedyne, co bym zostawił w Krakowie, to bym zostawił Wawel, Stary Rynek i Sukiennice – na pamiątkę. A resztę, to ja bym kazał zbudować nowe budynki! Ładne! Proszę pani, w Hucie inaczej się chodzi chodnikami, inaczej się jeździ tramwajami. W Krakowie co kawałeczek – przystanek. Ludzie się potrącają, chodniki jakieś wąskie…

AGNIESZKA: Panie Jodła, niech mi pan powie, czy pan chciałby zobaczyć film o panu Birkucie?

JODŁA: O Mateuszu?

AGNIESZKA: Tak, ja robię film o Mateuszu Birkucie.

JODŁA: A co on teraz robi? Pani myśli, że ja też nie byłbym teraz w Warszawie, gdyby…

AGNIESZKA: Nie, nie, panie Jodła. Pan mnie źle zrozumiał. Ja robię film o tamtych czasach.

JODŁA: O jakich tamtych czasach?

AGNIESZKA: No, kiedy razem budowaliście Nową Hutę.

JODŁA: Proszę pani, czy pani szuka sensacji? A może pani uważa, że idea współzawodnictwa pracy nie była słuszna?

AGNIESZKA: Nie, nie, panie Jodła. Mnie tylko…

JODŁA: Proszę pani! Co ja będę pani opowiadał. Widzi pani to miasto? (Wskazuje na pejzaż Nowej Huty za nimi). Samo się nie zrobiło! No nie?

AGNIESZKA (do mikrofonu): Jesteśmy w Nowej Hucie, jest osiemnasty czerwca 1976 roku. (Do kamery) Zwijajcie się.

Wnętrze sali projekcyjnej. Materiał kończy się, zapala się światło. W fotelach przed ekranem widzimy trzech milczących ludzi; jednym z nich jest znany nam już redaktor. Głębiej montażystka, operator i technik dźwięku.

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Dziękujemy.

REDAKTOR (odwracając się do niej powoli): Czy to już wszystko?

TECHNIK: Jeżeli chodzi o materiał zdjęciowy, tak. Ale mamy jeszcze kilka bardzo dobrych nagrań na magnetycznej.

MONTAŻYSTKA: Naprawdę bardzo ciekawych. Warto przesłuchać.

REDAKTOR: Gdzie jest reżyser?

MONTAŻYSTKA: Tak jak pan prosił – czeka na korytarzu.

REDAKTOR: Dziękuję wam. Pięknie!

Wstaje. Dwaj jego milczący towarzysze podnoszą się również i wychodzą z sali, nie zwracając uwagi na siedzącą za progiem Agnieszkę. Idą korytarzem, dyskutując półgłosem.

KOLAUDANT I: Nie, nie. Tu nie ma żadnego materiału.

REDAKTOR: Cieszę się, że panowie to obejrzeli.

KOLAUDANT I: I to jest absolutnie nieprzekonujące. W żaden sposób nie da się tego zmontować.

REDAKTOR: Zrobimy, co się da. Jakoś to może zmontujemy. Będzie wszystko w porządku.

KOLAUDANT I: Ale z tego nie powstanie żaden film!

KOLAUDANT II: W dodatku ideologicznie to jest dość dwuznaczne.

REDAKTOR: Oczywiście, że tak nie można. Nie można. Odrobinę cierpliwości. Poza tym musimy zawsze ponosić ryzyko debiutu. To jest oczywista rzecz.

KOLAUDANT II: Nie, no, jak na debiut to jest grubo za mało!

REDAKTOR: Coś z tego będzie, jestem o tym przekonany. Jestem przekonany. I to może być potrzebne. Naprawdę.

Tamci dwaj oglądają się przez ramię na Agnieszkę, żegnają się i odchodzą. Redaktor szybko wraca na salę. Jest czerwony z wściekłości.

REDAKTOR (do technika): Co ty mi pieprzysz o jakichś nagraniach! Co to jest radio? (Do operatora) Panie Leonardzie!

OPERATOR: A co ja miałem robić w tym wypadku?

REDAKTOR: Prosiłem, uprzedzałem: pilnujcie jej, to jest debiut!

MONTAŻYSTKA: Proszę nie krzyczeć na sali. Pracuję już kilkanaście lat i nie tylko przycinam i kleję taśmę, ale i myślę!

REDAKTOR: Wszyscy myślicie, ale nie tak, jak trzeba!

MONTAŻYSTKA: O co chodzi? To jest naprawdę zdolna dziewczyna, a materiał jest bardzo dobry, ja się na tym znam.

REDAKTOR (przedrzeźniając ją): Bardzo dobry, bardzo dobry!

MONTAŻYSTKA (z naciskiem): Bardzo dobry!

Redaktor wychodzi z sali. Na podłodze pół siedzi, pół leży oparta łokciami o schodki Agnieszka. Pali papierosa, zaciągając się z zadowoleniem i patrzy na redaktora zwycięsko.

REDAKTOR: Obejrzałem pani materiały.

AGNIESZKA (z uśmiechem): No i?

REDAKTOR (sucho): Ciekawe.

AGNIESZKA: Tylko tyle? (Podnosi się do pozycji siedzącej).

REDAKTOR: Wystarczy. Jak pani z tego zrobi film? Gdzie Birkut?

AGNIESZKA: Miałam za mało czasu.

REDAKTOR: Nie znalazła go pani?

AGNIESZKA (niedbale): Jeszcze nie.

REDAKTOR: Wie pani… O Birkucie bez Birkuta? Nonsens! A gdzie syn? Syna też pani nie znalazła?

AGNIESZKA (z uspokajającym gestem): Niech się pan nie martwi. Znajdę obu. Zrobię wspaniałą rzecz!

REDAKTOR: Proszę pani, szczerze: dotąd przekroczyła pani wszystkie istniejące limity. My popieramy młodzież, ale ja nie jestem reprezentantem instytucji charytatywnej! Nie mam dotąd filmu! (Nabiera powietrza, jak przed skokiem do wody) Pani od dziś nie otrzyma ani taśmy, ani kamery.

AGNIESZKA (sztywniejąc): Pan chyba zwariował! No, jak ja mam zrobić ten film?!

REDAKTOR: Niech pani zmontuje – ja wiem? – dwie wstawki do Magazynu, do Dziennika…

AGNIESZKA: Co?... (Wstaje). Co mi pan tu opowiada? (Podchodzi w uniesieniu, bliskim furii). Przecież pan nigdy w życiu nie widział lepszego materiału! Ja wszystko postawiłam na jedną kartę: na ten film!

REDAKTOR: I bardzo dobrze! Ale ja nie! Ja mam codziennie dwa programy telewizyjne – siedem razy w tygodniu! Ja nie mogę pozwolić sobie na to, żeby mnie mój klient, mój odbiorca, mój widz zaczął lekceważyć!

AGNIESZKA: A teraz pana szanuje?

REDAKTOR: Dwa tygodnie na montaż i udźwiękowienie.

Cofa się przed następującą groźnie Agnieszką.

AGNIESZKA: Ty, słuchaj! Ja muszę zrobić ten film! A ty musisz mi na to pozwolić! Rozumiesz?

REDAKTOR (potrząsając Agnieszką z gniewem): A co robię cały czas? Dałem materiały, sprzęt, pieniądze! Za czyje pieniądze to robisz? Za społeczne! A ja za nie odpowiadam!

AGNIESZKA: Ale musisz się…Musi się pan ze mną porozumieć do końca!

REDAKTOR (puszczając ją): Bardzo proszę. Proszę zostawić materiały w redakcji i oddać kamerę. Pani nam już nie jest więcej potrzebna.

Odwraca się i odchodzi, zostawiając zdruzgotaną Agnieszkę na korytarzu. W chwilę potem Agnieszka powoli wraca na salę. Trójka jej współpracowników patrzy na nią z wyczekiwaniem i napięciem. Agnieszka bezsilnie opiera się o futrynę.

AGNIESZKA (głucho): Odebrali mi film.

Chwila milczenia.

MONTAŻYSTKA: Jezus Maria, dlaczego?

AGNIESZKA: Nie dostanę już więcej ani taśmy, ani kamery.

MONTAŻYSTKA: Ojej… A ja tu przygotowałam pani taki drobiazg… Już zakładają. Zobaczymy, dobra? Nie trafiłam na niego wcześniej, bo był źle zasygnowany, ale koledzy mi przypomnieli… No i nigdy nie był użyty.

Agnieszka bez odpowiedzi zajmuje miejsce w fotelu.

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Panowie, poproszę tę małą rolkę, dobrze?

Materiały czarno – białe.

Krótkie, nieuporządkowane ścinki materiałów, które nie weszły do kroniki filmowej: podniecony tłum na warszawskiej ulicy; młody człowiek, pochylony nad gazetą; zbliżenie gazety – wielki nagłówek: „VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR – Władysław Gomółka bierze udział w obradach”. Duże zdjęcie Gomółki. Nadjeżdżający tramwaj, oblepiony ludźmi. Wspólna manifestacja żołnierzy i robotników – maszerują razem, śpiewają rytmiczną piosenkę. Kolumny młodzieży, schodząc się na wiec. I wreszcie gigantyczny tłum na placu defilad: morze głów i las rąk, pozdrawiających nowego sekretarza partii. Słyszymy zbiorową pieśń, śpiewaną przez sto tysięcy ludzi „Sto lat”.

SPRAWOZDAWCA: Rozlega się nagle pieśń, której się na wiecach nigdy nie śpiewało: sto lat, sto lat, niech żyje, żyje nam!

Lokal wyborczy.

Obszerna, prawie pusta świetlica wiejska; tylko przy samych drzwiach gromadka nieruchomych, milczących chłopów. Po drugiej stronie sali, na wprost wejścia, długi stół, a za nim komisja wyborcza. Na stole urna, do której na razie nikt nie podchodzi. Między zbitymi przy progu chłopami przeciska się Birkut z małym dzieckiem na ręku. Wita się z sąsiadami, potem bez pośpiechu rusza ku urnie. Zastępuje mu drogę sprawozdawca z mikrofonem starego typu.

SPRAWOZDAWCA: Rozmowa z Mateuszem Birkutem. Uwaga, nagrywamy. Panie Mateuszu, jesteśmy z Polskiej Kroniki Filmowej. Zechce pan powiedzieć parę słów dla naszych widzów. Dobrze?

BIRKUT (szorstko): Znowu szopkę robicie?

SPRAWOZDAWCA: Nic podobnego. Po prostu pracujemy. Tak jak pan… i wszyscy.

BIRKUT: Niech pan pyta.

SPRAWOZDAWCA: Jak pan wie, pańska wieś doznała w minionym okresie szeregu przykrości. Błędy i wypaczenia miły tu szczególnie ostry charakter.

BIRKUT: Wiem

SPRAWOZDAWCA: Oczywiście błędy zostały naprawione, ale uraz został. Jak panu wiadomo, pańska wieś zgodziła się głosować tylko pod warunkiem, że pan pierwszy wrzuci swój głos do urny.

BIRKUT: Wiem. I dlatego tu jestem, chociaż całą rzecz uważam za idiotyzm. Gdzie są towarzysze z komisji wyborczej? (Członkowie komisji pośpiesznie zajmują swoje miejsca. Birkut obraca się do sąsiadów przy drzwiach). Sąsiedzi, wymyśliliście to głupio, ale niech tam. Jestem.

CHŁOP: Mateusz, spotkało cię tyle złego. Będziesz głosował?

BIRKUT: A jak myślicie?

CHŁOP: Czekamy.

BIRKUT: Ludzie! Tu różnie bywało – gorzej, lepiej…ale to jest nasz kraj.

Birkut stawia syna na podłodze i obaj podchodzą do stołu. Przewodniczący komisji podaje mu kartkę z wydrukowanymi nazwiskami kandydatów. Birkut nie czytając wkłada ją do koperty. Chłopi przy drzwiach przyglądają się temu nieufnie. Birkut wręcza kopertę synowi, podnosi go do urny; Maciek z powagą wrzuca ją do środka. Ludzie po jednemu zaczynają podchodzić do stołu. Materiał kończy się ujęciem dwóch bezzębnych babin, śmiejących się nad urną.

Sala projekcyjna.

Ci sami, co przedtem. Agnieszka zamyślona, rozparta bezwładnie w fotelu.

AGNIESZKA: Szukaliśmy młodego Birkuta. A trzeba było szukać Tomczyka…

MONTAŻYSTKA (do mikrofonu): Panowie, odeślijcie, proszę, te materiały do mojej montażowni.

KABINIARZ: Przepraszam, ale mamy polecenie nie wydawać tego materiału. Ma zostać w kabinie.

Miasteczko

Senny rynek małego miasteczka na prowincji. Jedna, samotna furgonetka pod sklepem i pojedyncza ciężarówka, przejeżdżająca koło kamery. Pusto.

Mieszkanie ojca Agnieszki.

Skromne, ale czyste robotnicze mieszkanie na poddaszu. Ojciec Agnieszki przed lustrem – wiąże czarny krawat. Jest mężczyzną pod pięćdziesiątkę, zażywny ale silny, o szerokiej, otwartej twarzy i małych, rozumnych oczach. Na wąskim tapczanie pod ścianą leży Agnieszka w pozie, wyrażającej krańcowe zniechęcenie.

OJCIEC: A może po prostu sknociłaś ten film? Co? Nie sknociłaś?

AGNIESZKA: Jak można sknocić coś, czego się nie skończyło?

OJCIEC: A może nakłamałaś troszeczkę? Bo wy tam, w tym filmie…

AGNIESZKA: Nie nakłamałam, tato.

OJCIEC: A może to było nudne? (Agnieszka zaprzecza bez słowa). A uczciwe?

AGNIESZKA: Uczciwe.

OJCIEC: No to muszą puścić.

AGNIESZKA: Nie puszczą.

OJCIEC: Dlaczego? (Agnieszka wzrusza ramionami). No? Dlaczego? Dlaczego?

Agnieszka podnosi się, obejmuje ojca serdecznie i znów opada na tapczan. Ojciec przysiada na krzesełku naprzeciw niej i przygląda się jej wnikliwie.

AGNIESZKA: Oni wcale nie chcą tego filmu.

OJCIEC: Jak to – nie chcą? Dali ci robić, a teraz nie chcą?

AGNIESZKA: Dali, ale odebrali.

OJCIEC (wstaje z krzesła i pochylając się nad córką z niedowierzaniem): Dali… Pieniądze wyrzucili, a teraz nie chcą?

AGNIESZKA: Nie wiedzieli, na co dają.

OJCIEC: Nie rozumiem. Jak to, dają i nie wiedzą, na co? Dziwni ludzie.

AGNIESZKA: Przestraszyli się.

OJCIEC: Przestraszyli się? Czego?

AGNIESZKA: Wszystkiego.

Ojciec przechodzi do drugiego pokoju, bierze z krzesła kolejarską kurtkę i wraca z nią do Agnieszki.

OJCIEC (ubierając się): Nikt się nie boi wszystkiego. Jak się ktoś boi, to jednej rzeczy… Co to za rzecz?

AGNIESZKA: Nie wiem.

OJCIEC: No to się dowiedz.

AGNIESZKA: Jak?

OJCIEC: No, znajdź tego twojego Birkuta.

AGNIESZKA: Przecież powiedziałam ojcu: zabrali mi wszystko. Kamerę, taśmę…

OJCIEC: A ty już bez kamery nie możesz go znaleźć, co?

Bierze termos i kanapki, zawinięte w papier.

AGNIESZKA: Po co?

OJCIEC: Jakby ktoś o mnie kręcił film, to ja bym się bardzo zdziwił, gdyby do mnie nie przyjechał. No, w każdym razie trochę bym się zdziwił. (Wkłada swój podwieczorek do woreczka z plastiku). I co? Do końca życia będziesz tak leżeć?

AGNIESZKA: Kiedyś się podniosę.

OJCIEC: Dobra, dobra. Bierz torbę i buty.

AGNIESZKA: Po co?

OJCIEC: Przecież ci mówiłem. Gdyby ktoś kręcił o mnie film… No, idź, poszukaj go, pomów z nim. (Gładzi ją po włosach). Potem wrócisz i opowiesz.

AGNIESZKA: Tobie?

OJCIEC: No, chociażby i mnie. A co? Czy wszystko zaraz musi być robione dla wszystkich?

Stoi nad nią z uśmiechem. Agnieszka siada na tapczanie i zaczyna wkładać buty.

OJCIEC: Ja, na przykład, bardzo jestem ciekawy, jak się to wszystko skończyło. No, chodź, masz PKS za pół godziny.

Czarny, bardzo sympatyczny pies podchodzi do Agnieszki, merdając zachęcająco ogonem. Agnieszka drapie go za uchem i wstaje.

Miasteczko.

Niewielki domek z czerwonej cegły. Strome zewnętrzne schody, prowadzące na podwórko. Na schodach Agnieszka i ojciec; ona ze swoim workiem, on w kompletnym mundurze kolejarza.

OJCIEC: Zrobiłem nalewkę na wiśniach. Jak wrócisz, będzie w sam raz. Wypijemy po szklaneczce.

AGNIESZKA: Ja nie piję.

OJCIEC: Jak to? Na wiśniach?

AGNIESZKA: Chyba, że na wiśniach.

OJCIEC: A widzisz. (Bierze swój rower spod ściany).

AGNIESZKA: Tadek ciągle w wojsku?

OJCIEC: Jak to „ciągle”? Przecież dopiero była przysięga.

AGNIESZKA: Byłeś?

OJCIEC: No pewnie, że byłem. Ładnie było. Tadek wyrósł na fajnego byczka.

Wychodzą na pustawą ulicę, prowadzącą do rynku.

AGNIESZKA: Byłam na grobie matki. Posadziłeś ładne kwiaty.

OJCIEC: Ja też tam lubię chodzić.

AGNIESZKA: Żenisz się?

OJCIEC: A po co?

AGNIESZKA: Jestem jedyną kobietą, która może z tobą o tym porozmawiać.

OJCIEC: No i bardzo dobrze. Trzymaj się, pa! Czekaj chwileczkę… Masz tutaj. (Podaje jej zwinięty banknot). Kup sobie jakieś ciuchy, bo to, cholera, w tych szmatach nie znajdziesz żadnego porządnego chłopaka.

AGNIESZKA: Dziękuję.

OJCIEC: Dobra, dobra, trzymaj. No i daj pyska. Pa, trzymaj się.

Zostawia ją przy wejściu na rynek. Agnieszka, jakby nabrała świeżych sił, odrzuca energicznie głowę do tyłu; już jest gotowa do dalszej walki. Widzi nadjeżdżający samochód, podnosi rękę. Samochód zwalnia, staje.

Gdańsk.

Dworzec w Gdańsku o wczesnej godzinie; z pociągów wylewają się tłumy robotników spieszących do pracy, wbiegają po schodach na wiadukt nad torami, zbiegają na dół po drugiej stronie. Agnieszka stoi na chodniku przed dworcem, oparta łokciami o żelazną barierkę. Przez ramię ma przewieszony swój worek i aparat fotograficzny w futerale. Patrzy w milczeniu na wielką bramę, opatrzoną łukowatym napisem STOCZNIA IM. LENINA W GDAŃSKU. To tu przed sześciu laty rozpoczął się krwawy dramat, nazwany później „wypadkami na Wybrzeżu”. Dalej, nad dachami zabudowań fabrycznych, widać ramiona ogromnych żurawi. Nie kończąca się rzesza robotników wpływa bez przerwy na teren stoczni. Dzwonią tramwaje, jeden za drugim przetaczają się wyładowane ludźmi autobusy. Agnieszka rzuca worek na ziemię i zaczyna robić zdjęcia: ludzi na wiadukcie, ludzi na stromych schodach i ludzi znikających w bramie. Wreszcie dostrzega tego, kogo spodziewała się tutaj spotkać: młodego człowieka o zadziwiającym podobieństwie do jej filmowego bohatera. Gdyby nie okulary, można by pomyśleć, że to Birkut z czasów swojej wczesnej młodości. Agnieszka spokojnie, bez pośpiechu zachodzi mu drogę.

AGNIESZKA: Przepraszam, czy to pan Tomczyk?

MACIEK (nieufnie): Tak. Słucham.

AGNIESZKA: Pan jest synem Mateusza Birkuta?

MACIEK (jeszcze bardziej nieufnie): Tak, a o co chodzi?

AGNIESZKA: Szukam pańskiego ojca.

MACIEK: Mojego ojca?

AGNIESZKA: Robiłam film o pańskim ojcu.

MACIEK: Pani?

AGNIESZKA: Zresztą to wszystko już nieważne. Po prostu chciałam się z nim zobaczyć. Czuję, że muszę z nim porozmawiać.

MACIEK: O co pani właściwie chodzi?

AGNIESZKA: Po prostu: chcę adres ojca.

MACIEK: Mój ojciec nie żyje. (Chwila milczenia) Przepraszam, do widzenia.

Odchodzi ku bramie, nieznacznie przyspieszając kroku. Agnieszka patrzy za nim, nieruchoma, jakby sparaliżowana. Groźny, niemal cmentarny huk młotów o blachę. Martwe kadłuby statków. Czarne kratownice olbrzymich dźwigów. Sylwetka odchodzącego Maćka znika wśród zabudowań stoczni. Agnieszka czeka. Brama jest teraz pusta. Agnieszka przysiada na łańcuchu, oddzielającym chodnik od ruchliwej jezdni. Słońce stoi wysoko, prawie nad jej głową. Czas mija. Przez portiernię zaczynają wychodzić ludzie z pierwszej zmiany. Agnieszka sennie przygląda się ich twarzom. Wreszcie z portierni wychodzi Maciek. Dostrzega Agnieszkę, zwalnia i staje tuż przed nią.

MACIEK (głucho): Wiedziałem, że pani się nie odczepi.

Gmach telewizji.

Ten sam długi, przeszklony korytarz, którym na początku filmu szła Agnieszka z redaktorem. Teraz nadchodzi w towarzystwie Maćka. Idą przed siebie szybkim, pewnym krokiem, jak ludzie zdecydowani na wszystko. Mijają jakieś drzwi, nie zwracając na nie uwagi. Drzwi otwierają się – staje w nich znany nam już redaktor. Spostrzega oddalającą się parę i szybko chowa się z powrotem. Tamci idą teraz na kamerę: głowy podniesione hardo i wysoko, dłoń Maćka na ramieniu Agnieszki.