Przeczytaj poniższy tekst. Zanim przeczytasz odpowiedzi i podpowiedzi, spróbuj sam wykonać proponowane zadania.

Ryszard Kapuściński, Autoportret reportera

[1] Urodziłem się na Polesiu. Jestem w ogóle wykorzenionym człowiekiem. Z mojego rodzinnego miasteczka, Pińska, rozpocząłem wędrówkę. Jako dziecko wędrowałem całą wojnę. Ciągle uciekaliśmy: najpierw z Pińska na stronę niemiecką, a potem przed Niemcami. Zacząłem moje wędrowanie mając lat siedem, i wędruję do dnia dzisiejszego. […] Kiedy posiedzę w jakimś miejscu, niekoniecznie w Polsce, gdziekolwiek, zaczynam się nudzić, zaczynam być chory, muszę jechać dalej. Strasznie jestem ciekaw świata. Zawsze ubolewałem, że jeszcze nie byłem tu i tam.

[2] Reporterska ciekawość świata to rzecz charakteru. Są ludzie, których świat w ogóle nie interesuje. Własny świat uważają za cały świat. I to też trzeba cenić. Konfucjusz powiedział, że świat najlepiej poznawać, nie wychodząc ze swojego domu. Jest w tym jakaś prawda. Nie trzeba koniecznie podróżować w przestrzeni. Można odbywać podróże w głąb własnej duszy. Pojęcie podróży jest bardzo rozciągliwe i zróżnicowane.

[3] Są różne podróże. Większość ludzi - statystyki mówią, że aż dziewięćdziesiąt pięć procent - wyjeżdża po to, aby odpocząć. Chcą mieszkać w luksusowych hotelach na skraju plaży i smacznie jeść. A czy to będą Wyspy Kanaryjskie, czy Fidżi, jest dla nich sprawą drugorzędną. Młodzi ludzie chętnie podróżują wyczynowo, podejmują na przykład próby przejechania Afryki z północy na południe albo przepłynięcia Dunaju kajakiem. Nie interesują ich ludzie spotkani po drodze, ich celem jest sprawdzenie się i satysfakcja z pokonywania trudności. Niektóre podróże wynikają z charakteru pracy lub z przymusu - przemieszczanie się pilotów samolotów i uchodźców to także swoisty rodzaj podróżowania. Dla mnie najcenniejsze są podróże reporterskie, etnograficzne, antropologiczne, których celem jest lepsze poznanie świata, historii, przemian, które się dokonują, a potem dzielenie się zdobytą wiedzą. Wymagają one skupienia i uwagi, ale dzięki nim mogę lepiej zrozumieć świat i rządzące nim prawa.

[4] Im lepiej zna się świat, tym bardziej rośnie w nas poczucie jego nieznajomości i przekonanie o jego ogromie, i to nie przestrzennym, ale o bogactwie kulturowym, tak olbrzymim, że nie da się go zewidencjonować. W czasach Jamesa Frazera, kiedy pisał "Złotą gałąź", kiedy wielu antropologów XIX wieku myślało, że na świecie żyje określona liczba plemion czy narodów, próba ich klasyfikacji czy opisu była jeszcze możliwa. Dzisiaj mamy świadomość, że kulturowość świata jest nieskończona w swoim ogromie, w swoim bogactwie. Myślę, że po przeszło czterdziestu pięciu latach dość intensywnego jeżdżenia świata właściwie nie znam, choć o wiele lepiej go znam niż ci, którzy niewiele jeździli.

[5] Moją główną ambicją jest pokazać Europejczykom, że nasza mentalność jest bardzo eurocentryczna, że Europa, a raczej jej część, nie jest jedyna na świecie. Że Europa jest otoczona przez niezmierną i wciąż wzmagającą się różnorodność kultur, społeczeństw, religii i cywilizacji. Życie na planecie, na której jest coraz więcej wzajemnych powiązań, wymaga tej świadomości i dostosowania się do radykalnie nowych warunków globalnych.

[6] W przypadku podróży reporterskiej nie ma mowy o jakiejkolwiek turystyce. Podróż reporterska wymaga ciężkiej pracy i wielkiego przygotowania teoretycznego. Zdobycia wiedzy o terenie, na który się jedzie. Podróż ta nie zna relaksu. Odbywa się w pełnej koncentracji, skupieniu. Musimy mieć świadomość, że miejsce, do którego dotarliśmy, być może jest nam dane tylko raz w życiu. Nigdy tu nie wrócimy, a mamy godzinę, żeby je poznać. Przez godzinę musimy wszystko zobaczyć, zapamiętać, usłyszeć, utrwalić nastrój, sytuację, atmosferę.[…] Jeśli ktoś dowie się, że reporter był w Kongo, i mówi: a, ja też tam byłem i zwiedzałem, to mówi o dwóch różnych rzeczach. To jest zupełnie inny typ doświadczenia i percepcji świata. Dlatego reporterskie podróżowanie wymaga pewnej nadwyżki emocjonalnej, wymaga pasji. Oprócz pasji nie ma innego powodu, żeby to robić. Stąd ludzi uprawiających poważny reportaż w skali światowej jest niewielu. Za to wielu takich, którzy po pewnym czasie mówią: dość, wycofują się, robią co innego.

[7] (…) Poznawanie świata jest wysiłkiem. To nie jest żadna przyjemność, ale wysiłek wymagający pewnego skupienia, pewnej koncentracji, pewnego dążenia do poznawania innych ludzi, kultur itd. To może robić tylko człowiek, który jest na tym wysiłku skupiony. Musi więc być sam; wszelka praca twórcza wymaga skupienia i samotności. Wiersze się pisze, kiedy się jest samemu, obrazy maluje, kiedy się jest samemu. I jeżeli w ten sposób ujmować po-znawanie świata, to w czasie podróży też trzeba być samemu.

Kraków 2004 (Wydawnictwo Znak), s. 11 - 15

1. Kapuściński pisze o sobie, że jest "wykorzenionym człowiekiem". Jak rozumiesz ten epitet?

Odpowiedź

Wykorzeniony to pozbawiony jednego miejsca w świecie. Może to dotyczyć odebrania małej ojczyzny (konieczności opuszczenia Pińska), a także niemożności identyfikacji z określonym miejscem.

Komentarz

Zauważ, że określenie użyte przez Kapuścińskiego nabiera nowych sensów. Mówimy raczej, że ktoś jest lub nie jest "zakorzeniony". Przedrostek "wy-" kojarzy się z jakimś wyrywaniem, usuwaniem siłą (można przecież np. wykorzenić jakiś nałóg). Zastosowanie imiesłowu biernego może sugerować wpływ otoczenia (w tym wypadku np. wojny). Zwróć uwagę, że dokładna analiza formy gramatycznej wyrazu może znacznie poszerzyć jego interpretację.

2. Wypisz z akapitu 1. dwa elementy potoczne (słowa, sformułowania). Czemu służą?

Odpowiedź

Przykłady: "posiedzę w jakimś miejscu", "zaczynam być chory", "strasznie". Elementy potoczne sprawiają, że tekst staje się bardziej przystępny, ale też pomagają silniej wyrazić ekspresję.

Komentarz

Zwróć uwagę, że w innym kontekście "zaczynam być chory" wcale nie byłoby określeniem potocznym. Tu jednak nie chodzi o chorobę, a o stan zniecierpliwienia, nudy. Elementy potoczne często niosą ze sobą duży ładunek emocji - między innymi dlatego tak chętnie są używane. Widać np. wyraźnie, jak coraz więcej słów i sformułowań potocznych pojawia się w odmianie ogólnej polszczyzny (np. w radiu, telewizji, języku elit politycznych). Czasami daje to bardzo dobry efekt, jednak dużo częściej świadczy o niskim poziomie kultury języka. Stosowanie elementów potocznych wymaga wyczucia! Ta uwaga dotyczy także - jeśli nie przede wszystkim - wszelkich szkolnych wypracowań.

3. W akapicie 2. autor przywołuje słowa Konfucjusza, że "świat najlepiej poznawać, nie wychodząc z domu". Jak rozumiesz tę myśl? Odpowiedz w 1 - 2 zdaniach.

Odpowiedź

Według Konfucjusza poznawanie świata nie wymaga oglądania go, a raczej myślenia o nim, refleksji. Właśnie zastanawianie się nad światem jest kluczem do wiedzy o nim.

Komentarz

Inna możliwość odpowiedzi: świat najlepiej odkrywać przez poznawanie samego siebie. Analiza własnej psychiki pozwala więcej dowiedzieć się o świecie niż oglądanie go.

W przypadku wieloznaczności jakichś myśli punktowane byłyby, oczywiście, wszystkie prawdopodobne i logiczne odpowiedzi. Zdarza się zresztą nieraz, że uczniowska pomysłowość wykracza poza zapisy karty odpowiedzi (czasem bywa to dowód niedopracowania samej karty…). Wówczas sprawdzający powinien kierować się zdrowym rozsądkiem.

4. Jakie błędy popełniają według Kapuścińskiego ludzie, którzy wyjeżdżają tylko po to, aby wypocząć, i ci, którzy podróżują wyczynowo? Co według autora powinno być celem podróżowania? Odpowiedz na podstawie 3. akapitu.

Odpowiedź

Pierwsi nie zwracają uwagi na miejsce, w którym się znaleźli (interesuje ich tylko jakość wypoczynku). Drudzy nie starają się poznać spotykanych po drodze ludzi (interesują ich tylko własne przeżycia i emocje). Według autora podróżujący człowiek powinien starać się jak najwięcej dowiedzieć o świecie, zrozumieć prawa, które nim rządzą.

Komentarz

To polecenie wymaga jedynie odnalezienia odpowiednich informacji we wskazanym akapicie tekstu. Więcej trudu wymaga sformułowanie precyzyjnej, jasnej i w miarę zwięzłej odpowiedzi.

5. Czym zajmują się wspomniane przez Kapuścińskiego w 3. akapicie nauki: etnografia, antropologia?

Odpowiedź

Etnografia (od gr. čthnos - lud) - nauka zajmująca się badaniem życia, zwyczajów (kultury) różnych narodów.

Antropologia (od gr. ŕnthrőpos - człowiek ) - nauka o człowieku, jego pochodzeniu, miejscu w świecie itp.; bada biologiczną stronę natury ludzkiej.

Komentarz

Niestety, nie jest tak, że na wszystkie pytania można znaleźć odpowiedź w tekście. Bywa odwrotnie - żeby zrozumieć tekst, potrzebna jest wiedza z różnych dziedzin, znajomość pojęć, nazw, kierunków itp. Maturzyście można postawić w tym względzie już niemałe wymagania! Staraj się przygotować do tego typu poleceń:

• sprawdzaj w słowniku znaczenie wyrazów, których nie znasz (nie ufaj wyłącznie intuicji),

• powtórz ważne nazwy kierunków filozoficznych i dziedzin nauki.

Małe ćwiczenie: czy umiesz wyjaśnić znaczenia słów: metafizyka, etyka, antropocentryzm, klasycyzm?

6. Rozpoczynające 4. akapit zdanie: "Im lepiej zna się świat, tym bardziej rośnie w nas poczucie jego nieznajomości" jest:

a) antytezą,

b) metaforą,

c) paradoksem,

d) peryfrazą.

Odpowiedź

c)

Komentarz

Paradoks to zaskakująca, sprzeczna wewnętrznie myśl, która przynosi jakąś nieoczekiwaną prawdę. Tak jest i w tym przypadku: poznawanie świata powinno przecież powodować poczucie, że wiele o nim wiemy. Według Kapuścińskiego jest odwrotnie - zauważamy wówczas niemożliwe do ogarnięcia bogactwo i skomplikowanie rzeczywistości. Zauważ, że podobną myślą zamyka pisarz akapit 4., tyle że pisze wówczas już o samym sobie ("Myślę, że po przeszło czterdziestu pięciu latach dość intensywne-go jeżdżenia świata właściwie nie znam"). Ta różnica pomiędzy stwierdzeniem pewnej prawidłowości a osobistą refleksją o samym sobie mogłaby być tematem odrębnego pytania!

7. Jak rozumiesz sformułowanie z 5. akapitu, że "nasza mentalność jest bardzo eurocentryczna"? O kim mówi autor w tym cytacie?

Odpowiedź

Mówi o nas - Europejczykach. Według niego traktujemy Europę jako centrum świata, jedyny doskonały wzorzec kulturowy.

Komentarz

Tę uwagę Kapuścińskiego warto zapamiętać - wśród tematów wypracowań coraz częściej pojawiają się problemy współistnienia różnych nacji, otwarcia na odmienność innych ludzi (niekoniecznie rzecz musi dotyczyć tylko tolerancji). Ćwiczenie czytania ze zrozumieniem ma więc dodatkową zaletę - ciekawe teksty mogą być inspiracją, zachętą do refleksji.

8. Na czym polega specyfika podróży reporterskiej? W odpowiedzi odwołaj się do akapitów 6. i 7.

Odpowiedź

• wymaga wcześniejszego przygotowania się, zdobycia wiedzy o danym terenie

• konieczne jest skupienie, szczególna koncentracja uwagi na szczegółach rzeczywistości (mało czasu na poznanie jakiegoś miejsca)

• wymaga pasji i emocji (trzeba "czuć" miejsce, w którym się znalazło)

Komentarz

Odpowiadanie w punktach ma wiele zalet: pozwala wyeliminować "watę słowną", pomaga precyzyjnie wyrazić myśli, ułatwia pracę sprawdzającemu. Taka forma odpowiedzi pasuje zwłaszcza do pytań wymagających wymienienia kilku aspektów problemu, kilku cech jakiegoś zjawiska itp. W analizowanym wyżej przypadku możliwe byłoby jeszcze inne pytanie: co jest konsekwencją szczególnych wymagań wiążących się z podróżą reporterską? To, że "ludzi uprawiających poważny reportaż w skali światowej jest niewielu".

9. Dlaczego według Kapuścińskiego w podróży "trzeba być samemu"?

Odpowiedź

Samotność pozwala na koncentrację uwagi, skupienie niezbędne w poznawaniu świata.

Komentarz

Zauważ, że ta refleksja - zawarta w ostatnim zdaniu 7. akapitu - stanowi podsumowanie myśli zawartych w dwóch ostatnich akapitach. Zakończenie jakiegoś tekstu - czy to wiersza, czy to innej formy wypowiedzi - jest ważnym miejscem w kompozycji. Właśnie tam powinniśmy szukać wszelkiego rodzaju point, wniosków zamykających rozumowanie. Taką funkcję może pełnić ostatnie zdanie, ale też np. ostatni akapit (w dłuższych tekstach czasem kilka końcowych akapitów). Zwróć uwagę na ciekawą paralelę (czyli podobieństwo) między poznawaniem świata a tworzeniem wiersza czy obrazu. Wynika z niego, że prawdziwa podróż też może być rodzajem sztuki!

10. Co daje obecność w tekście elementów autobiograficznych?

Odpowiedź

• większą wiarygodność prezentowanych refleksji

• odkreślenie subiektywności

Komentarz

Można byłoby tu jeszcze wskazać uprzystępnienie tekstu. Czytelnikowi zawsze bliższy jest autor, o którym wie więcej, który jest dla niego nie tylko twórcą, ale też człowiekiem. W tym przypadku odwołanie do dzieciństwa Kapuścińskiego pozwala zrozumieć przyczyny jego podróżniczej pasji, a sama pasja uwiarygodnia jego refleksje na temat podróżowania w ogóle.