Starzenie się człowieka
GERONTOLOGIA
-
Z
punktu widzenia biologii wyróżnia się trzy zjawiska, które łączą
się z przemijaniem życia:
-
długowieczność rozumiana jako czas, który osobnik ma szanse
przeżyć w optymalnych warunkach
-
starzenie się, podczas którego dochodzi do nieprawidłowości w
funkcjonowaniu organizmu
-
śmierć, która jest wydarzeniem kończącym życie. Śmierć nie
musi wiązać się ze starzeniem, jednak prawdopodobieństwo jej
wzrasta wraz z wiekiem osobnika.
Starzenie
się jest naturalnym procesem zmniejszania się z wiekiem
biologicznej aktywności organizmu, a śmierć wieńcząca starzenie
się jest nieunikniona. W procesie starzenia procesy kataboliczne
przeważają nad anabolicznymi. Organizm nie nadąża z procesami
odnowy i regeneracji zniszczonych komórek i tkanek, wykazuje zmiany
regresyjne. Starzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki
genetyczne, oraz procesy fizjologiczne odbywające się na poziomie
komórki, tkanki czy narządu. Na proces starzenia się wpływają
również czynniki społeczne i psychologiczne, które maja wpływ na
osobowość człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe.
Teorie
starzenia się:
Teoria
Opis teorii
stochastyczne
W trakcie życia następuje kumulowanie się przypadkowo powstających
uszkodzeń w DAN, białkach. W wyniku tego następuje osłabienie
funkcji życiowych komórek, tkanek, narządów oraz całego
organizmu.
rozwojowa
Starzenie się organizmu jest kolejnym etapem procesach rozwoju i
dojrzewania organizmu. Proces ten wiąże się ze zmianami, do jakich
dochodzi z wiekiem w układzie odpornościowym i nerwowym oraz
hormonalnym.
genomowa
(teoria programowego starzenia) Zakłada, że w genach są zakodowane
informacje odpowiedzialne za stopniowe obniżanie aktywności
życiowej komórek, a w konsekwencji ich śmierci. Za teoria
przewijają genetyczne uwarunkowanie choroby przebiegające z
przyspieszonym starzeniem się: progeria – zespół
Hutchinsona-Guillforda i zespół Wernera.
wolnorodnikowa
Wolne rodniki indukują w organizmie zmiany w makrocząsteczkach
komórkowych. Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki posiadające
jeden niesparowany elektron na zewnętrznej powłoce elektronowej.
Powoduje to dużą aktywność tych cząsteczek, które pragnąc
oddać ten elektron, łączą się z cząsteczkami kwasu DNA, białek,
lipidów czy węglowodanów. W wyniku tego dochodzi do zmian w
makrocząsteczkach komórkowych, co prowadzi do zaburzeń w
funkcjonowaniu komórek i zmian starczych, a w konsekwencji do ich
śmierci.
Czas
życia człowieka zmienia się z pokolenia na pokolenie. Na podstawie
dostępnych źródeł uważa się, że człowiek 5 tysięcy lat temu
żył około 20 lat. Człowiek XX wieku wydłużył swoje życie o
połowę. Na początku 1900 r. średnia długość życia mężczyzn
w USA wynosiła 48 lat, a dla kobiet 51 lat. W 1996 r. wynosiła ona
odpowiednio 72 lata u mężczyzn i 79 u kobiet. W wielu krajach
obserwuje się starzenie populacji. Według ONZ populację uważa się
za starą, jeśli ponad 7 % ogółu ludności, ukończyło 65 lat.
Zgodnie z przyjętą skalą Europa jest dzisiaj w populacji świata
najstarsza. Obecnie ponad 10 % ludności na świecie ma 60 i więcej
lat. Prognozy mówią o dalszym wzroście liczby osób takim wieku.
Zakłada się, że do 2050 r. taki wiek będzie miała co 5 osoba.
Jednocześnie z każdym rokiem obserwuje się wzrost liczby osób,
które przekroczyły 90. rok życia.
Starzenie
się biologiczne – organizm nasz zbudowany jest z licznych komórek.
Komórki te w trakcie życia stale są wymieniane na nowe. Jednak w
miarę upływu lat wymiana ta przebiega dużo wolniej tak, że pula
komórek ulega zmniejszeniu. W trakcie życia na komórki działa
szereg czynników, niektóre z nich to wolne rodniki, pasożyty,
promieniowanie ultrafioletowe, itp., które ją uszkadzają.
Wszystkie
nasze komórki muszą się zestarzeć i umrzeć. Czas ich przeżycia
jest charakterystyczny dla każdego typu komórek i dla każdego
gatunku. Długość życia gatunku pozostaje w zależności z
„limitem Hayflicka”. Śmierć komórek następująca w naszym
organizmie jest programowana genetycznie. Życie każdej komórki
składa się z wielu okresów. Jednak w pewnym momencie komórka
ulega apoptozie. Czyli programowej śmierci. Pewne komórki ulegają
apoptozie już w okresie płodowym (dzieci rodzą się bez błon
pławnych pomiędzy palcami, chociaż występują one u każdego
dziecka w okresie wewnątrzmacicznym). Do apoptozy dochodzi także w
komórkach zaatakowanych przez wirusy, niepełnowartościowych,
wadliwych i jest to zjawisko bardzo korzystne dla naszego organizmu.
Brak tego mechanizmu doprowadza do niekontrolowanych podziałów jak
to ma miejsce w komórkach nowotworowych. Cechy charakterystyczne
starzenia się:
-
utratę sił i wytrzymałości fizycznej
-
pogorszenie wzroku – soczewka staje się grubsza i cięższa –
powoduje to upośledzenie widzenia bliskich przedmiotów. Pierwszymi
objawami zmian mogą być, np. kłopoty z czytaniem gazet
(drukowanych liter). Prawie u ¾ osób pomiędzy 65. a 70. rokiem
życia występuje dalekowzroczność. U połowy osób powyżej 60.
roku życia rozwija się katarakta.
-
pogorszenie pamięci krótkotrwałej
-
nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych
-
upośledzenie słuchu – u 1/3 ludzi powyżej 65. roku życia –
początek tego procesu i tempo narastania wykazują różnice
indywidualne. Często przyczyną niedosłuchu jest u osób starszych
zablokowanie kanału słuchowego przez woskowinę
-
Z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania zapachów oraz pogorszenie
rozpoznawania 4 podstawowych smaków (słonego, gorzkiego, kwaśnego
i słodkiego)
-
spadek masy kośćca – pomiędzy 55. a 75 rokiem życia. W tym
okresie dochodzi do ubytków w tkance łącznej, kostnej oraz w masie
mięśniowej. Zmniejsza się także całkowita objętość wody w
organizmie.
-
zmniejszenie wysokości ciała (w cm) u kobiet i mężczyzn – jest
to związane z osłabieniem pewnych grup mięśni oraz ze zmianami
zwyrodnieniowymi w kręgosłupie. Ponad 10 % kobiet powyżej 50.roku
życia choruje na osteroporozę, która zmienia strukturę kości,
powoduje garbienie się, a tym samym obniżenie wzrostu.
-
zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym – u osób po 50. roku
życia dochodzi do zaniku tkanki kostnej. Proces ten intensywniej
przebiega u kobiet niż u mężczyzn. Występuje osteoporoza. Z
wiekiem bolą nas stawy, słabną mięśnie, kości łatwiej ulęgają
złamaniu.
-
starzenie się skóry – pierwszym objawem jest suchość
spowodowane utratą zdolności do wiązania i zatrzymywania wody w
naskórku. – utrata elastyczności skóry, pojawiają się drobne
zmarszczki mimiczne wokół kącików oczu i ust. Naskórek staje się
cieńszy i szorstki. Na skutek niejednolitego wydzielania melaniny
pojawiają się liczne brązowe plamy w miejscach odkrytych. Na
skutek pogarszania się krążenia naczynia włosowate staja się
bardziej kruche. W warstwie podskórnej następuje utrata tkanki
tłuszczowej. Te wszystkie zmiany powodują, że skóra staje się
obwisła i pomarszczona. Łysienie.
-
meno i andro(pauzę) – kobiety trąca zdolność rozmnażani od
około 40 lat od osiągnięcia dojrzałości płciowej. Zdrowi
mężczyźni mogą zachować te funkcje do później starości.
Starzenie u kobiet przebiega gwałtowniej niż u mężczyzn.
-
zmiany biochemiczne i degeneracyjne zmiany fizjologiczne o
charakterze postępowym we wszystkich komórkach, tkankach i
narządach
-
organizm staje się podatny na choroby
-
zmiany w układzie sercowo-naczyniowym – dotyczą wewnętrznej
błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych.
Ulęgają one pogrubieniu – dochodzi do ich zwężenia, w
następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i staja się one
sztywniejsze. Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach
najbardziej oddalonych od serca, zwłaszcza w podudziach i stopach.
Dochodzi tam do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń. Ręce i
nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulęgają częściej
ziębnięciu. U osób starszych z predyspozycjami genetycznymi i pod
wpływem czynników zewnętrznych (palenie tytoniu, niewłaściwa
dieta) dochodzi do zmian miażdżycowych – choroby prowadzące do
śmierci, np. zawał serca, dusznica bolesna czy udar mózgu. W miarę
upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają
zwiotczeniu i rozszerzaniu, co w następstwie prowadzi do
występowania żylaków i hemoroidów.
-
zmiany w układzie odpornościowym – staje się on wolniejszy i
mniej „czujny”. Dochodzi do spadku zdolności limfoctyów B do
produkcji przeciwciał. Nasila się produkcja przeciwciał
skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych
autoimmunoagresją, np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń
rumieniowaty, choroby degeneracyjne. Ryzyko wystąpienia tych
schorzeń rośnie warz z wiekiem.
-
zmiany w układzie hormonalnym – wraz z wiekiem obserwujemy
stopniowe zmniejszanie poziomu hormonów tarczycy, hormonu wzrostu,
testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA, melatoniny.
Układ hormonalny z wiekiem zaczyna słabiej i wolniej reagować na
zmiany środowiska. U osób starszych występują zaburzenia snu –
zmienia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz.
-
zmiany w układzie pokarmowym – ściany jelita i inne jego warstwy
staja się cieńsze. Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit,
w wyniku czego zmniejsza się perystaltyka jelit, częściej dochodzi
do zaparć. Zmianie także ulega skład floty bakteryjnej. Występuje
zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych (np.
starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wydzielania kwasu
solnego).
-
w miarę starzenia kurczą się nerki. Pomiędzy 30. a 80. rokiem
życia nerki mogą stracić do 50 % swojej wydolności.
-
zmiany w układzie nerwowym – w w przebiegu starzenia dochodzi do
zmniejszenia się masy mózgu – dotyczą one zawartości płynu,
oraz poszczególnych komórek. Najsilniej kurczą się płaty czołowe
(odpowiedzialne za myśli). Następstwem tego mogą być kłopoty z
koncentracją i zmniejszenie zdolności skupiania się na kilku
rzeczach jednocześnie. Obserwujemy zmiany w hipokampie – narząd
odpowiedzialny za powstawanie i przywoływanie wspomnień. Zmniejsz
się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi. Dochodzi do
starzenia się komórek glejowych. Obniżeniu ulega sprawność
receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość
ruchów dowolnych. U osób starszych częściej występują
zaburzenia psychiczne, np. otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera,
depresja oraz zaburzenia świadomości.
Starzenie
psychologiczne to zmiany, do jakich dochodzi pod wpływem czasu w
osobowości, w .życiu emocjonalnym i duchowym człowieka. Jest ono
ściśle związane ze zmianami biologicznymi zachodzącymi w całym
organizmie, a w szczególności w mózgu. Szereg zaburzeń w
fizjologii pracy mózgu powoduje różne psychologiczne objawy
starzenia:
-
słabnięcie funkcji postrzegania
-
osłabienie słuchu i wzroku – utrudnia kontakt ze światem
zewnętrznym
-
zaburzenie systemu pamięci krótkotrwałej i większa podatność na
bodźce rozpraszające oraz spowolnienie czasu reakcji powodują, że
człowieka w tym wieku gorzej przyswaja sobie nowe treści
-
zmniejszona zdolność przystosowania się do zmian zachodzących w
bliższym lub dalszym otoczeniu
-
pogorszenie funkcjonowania intelektualnego (po 60. roku
życia)
Starzenie
społeczne – wpływa postawa jaką człowiek przyjmuje w stosunku
do tego okresu życia w jakim się znajduje. Dwie podstawowe postawy
psychiczne starzenia się:
-
pierwszy sposób realizują ludzie, którzy cały czas tkwią w
przeszłości i krytykują wszystko i wszystkich. Ich charakter
odpycha młodych – pozostają smutni i samotni.
-
drudzy świadomi swoich ograniczeń próbują w tym okresie odnaleźć
nową młodość.
Czynniki
biologiczne, które spowalniają proces starzenia się;
-
zwiększona aktywność ruchowa , tj. spacer, marsz, wyprawy
turystyczne piesze, rowerowe, itp. W wieku starszym spowolnieniu
ulega przemiana materii i prowadzi to do otyłości oraz chorób tj.
cukrzyca, miażdżyca, choroby układu krążenia, zwyrodnienia w
układzie ruchowym.
-
właściwe odżywianie –u osób starszych widać niedobory witamin,
soli mineralnych, białek – niewłaściwe odżywianie lub
zaburzenie wchłaniania spowodowane chorobami przewodu pokarmowego,
czy tez przyjmowaniem pewnych leków. Do częstych błędów
żywieniowych należą: spożywanie nadmiernej ilości tłuszczy
zwierzęcych i słodyczy, przy małej ilości warzyw i owoców.
-
niestosownie używek, np. leki, palenie tytoniu, picie alkoholu
zwiększa ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych, niewydolność
płuc, zwiększa się ciśnienie krwi, zwężają się naczynia
krwionośne, zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, serca, stany
depresyjne, itp..
Śmierć
(łac. mors) - stan charakteryzujący się brakiem oznak życia,
spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i
załamania wewnętrznej organizacji ustroju. Śmierć człowieka
stwierdza się w momencie całkowitego i nieodwracalnego uszkodzenia
pnia mózgu. W medycynie określana jako podwójna linia ciągła
elektroencefalografu. Stan śmierci klinicznej daje możliwość
przywrócenia życia za pomocą reanimacji.
Poza
śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:
-
poszczególnych organów (np. śmierć kory mózgu, serca, nerek,
wątroby)
-
tkanek
-
komórek
Można
wyróżnić dwa rodzaje śmierci, ze względu na czynniki, które ją
spowodowały:
-
śmierć fizjologiczna - następuje wskutek procesów starzenia się,
-
śmierć naturalna z inwolucji starczej
-
śmierć ekologiczna - na skutek działania niekorzystnych warunków
środowiska, m.in. chorób, ataków drapieżników, głodu, katastrof
naturalnych, zmian klimatu itp.
-
śmierć powolna z przyczyn chorobowych - zgon następuje w toku
choroby i poprzedzony jest wyraźną agonią
-
śmierć nagła w następstwie urazu
Znamiona
śmierci (łac. stigmata mortis) dzielmy na:
1.
znamiona niepewne:
-
brak oddechu
-
brak tętna
-
bladość skóry
-
oziębienie skóry
2.
znamiona pewne:
-
plamy opadowe (livores mortis)
-
stężenie pośmiertne (rigor mortis)
-
gnicie (putrefactio)
W
Polsce najczęstszą przyczyną zgonów są choroby serca, następną
przyczyną są choroby nowotworowe. Stany Zjednoczone - w 2002 roku
główną przyczyną zgonów w USA były choroby serca
Psychologia
o śmierci
Fazy
psychicznego procesu umierania (wg Elisabeth Kübler-Ross, 1969)
-
zaprzeczenie (w przypadku chorych - negacja diagnozy, szok,
niedowierzanie)
-
gniew
-
pertraktacje (negocjacje z Bogiem o przedłużenie życia, składanie
obietnic)
-
depresja (poczucie utraty sił)
-
akceptacja śmierci (uspokojenie)