magdalena tulli

w czerwieni

2004

Wydanie polskie

Data wydania:

2004

Nr wydania:

II, zmienione

Fotografia na okładce:

Maciej Sadowski

Projekt okładki:

Maciej Sadowski

Wydawca:

Wydawnictwo W.A.B.

ul. Łowicka 31, 02-502 Warszawa

tel. [phone]

[e-mail]

www.wab.com.pl

ISBN 83-87021-98-9

Wydanie elektroniczne

Trident eBooks

Kto był już wszędzie i wszystko widział, powinien na ostatek udać się do Ściegów. Po prostu zasiąść w saniach i póki sen nie zmorzy, mknąć środkiem równiny pustej jak biała kartka papieru, bezkresnej jak życie. Prędzej czy później ten ktoś – być może akwizytor z walizką pełną próbek towarów – zobaczy wielkie pryzmy śniegu, ciągnące się wzdłuż ulic w cztery strony świata ku pustym, mroźnym przestrzeniom. Zobaczy kolumny z lodowych sopli, podpory śnieżnych czap grzęznących w ciemnościach zimowego nieba. Wciągnie w płuca powietrze ostre jak brzytwa odcinająca czucie od tchnienia. Doceni zalety klimatu na zawsze wolnego od wiosennych podmuchów niepokoju, od gnuśności letniego skwaru, od mglistych smutków jesieni. Spodoba mu się mróz, który konserwuje uczucia i kapitały, chroniąc jedne i drugie przed zgnilizną rozkładu.

Zima we wszystkie dni roku i ciemność, która zmiękcza kontrasty, gładzi ostrość kantów. Mrok rozpraszał się w Ściegach na krótką chwilę w porze obiadu. Przed zupą różowy brzask rozświetlał niebo, przy drugim daniu słońce rzucało znad dachów kilka ukośnych promieni, a po deserze zmierzchało się nieodwołalnie. Gwiazdom na miejscowym niebie obcy był ruch i zmiana, tak samo jak gazowym latarniom, które trzymały się swojego miejsca w konstelacjach.

W ciemnościach rozwijały się przedsięwzięcia firmy Loom i Syn, zakładów Strobbla i fabryki Neumanna, których sprawy mieszały się ze sprawami szwedzkiego garnizonu. Na zamarzniętym na kamień pustkowiu, gdzie wyły tylko wiatry z czterech stron świata, trwał wśród codziennej rutyny, potrzebny tylko do parad. Samo jego istnienie uznać należy za przejaw szczególnej pomyślności, zważywszy, że garnizon szwedzki lepszy jest od rosyjskich, pruskich i austriackich pod każdym względem, tak jak szwedzki zabór lepszy jest od wszelkich innych możliwych zaborów.

Kasyno oficerskie, koszary, stajnie, maneż, prochownia oraz plac ćwiczeń pokryty śniegiem ubitym i wyślizganym, po którym, jeśli to było konieczne, skakano żabką do upadłego w pełnym rynsztunku – wyłaniały się zza kolejnych zakrętów, niespodziewane jak nagłe odmiany losu. Ulica Gwardyjska brała bowiem kształt od krętej melodii capstrzyku, granej co wieczór na trąbce. Złoty dźwięk trąbki wzlatywał wysoko i szybował nad dachami kamienic. Ale po drugiej stronie rynku od razu opadał w dół ciężkim lotem ogłuszonego ptaka. Tam bowiem, w dzielnicy ruder, chłopcy w czapkach uszankach ciskali śnieżnymi pigułami we wszystko, cokolwiek zdołało wzbić się ponad przyziemność. Fabryczna syrena niosła się nisko, tuż nad ziemią, wyjąc co rano na jednej nucie, zdolnej wyrazić tylko bezmiar ciemności, jaka przepłynęła wąwozem ulicy Fabrycznej przez wszystkie godziny dnia i nocy. Wycie syreny obijało się o koszarowy mur z surowej cegły jak groch o ścianę. Ulice Gwardyjska i Fabryczna uciekały od siebie w przeciwne strony świata.

Zakłady Strobbla były fabryką porcelany. W magazynach piętrzyła się hotelowa zastawa: nieme stosy talerzy płaskich i głębokich, dużych i małych, niezliczone milczące sosjerki i wazy ze znakiem czteroramiennego płatka śniegu na odwrocie. W fabryce płyt gramofonowych Neumanna szlachetne tenory, butne barytony, budzące grozę lub wesołość basy i przejrzyste jak szkło soprany wtłaczano z pomocą niemelodyjnie hałasujących maszyn w czarną materię ebonitu, gdzie pozostawały niewidoczne, lecz słyszalne, na zawsze owinięte w bawełnę niezrozumiałych włoskich słów. Robotnicy fabryczni, po pracy zasypiając nad zupą, oglądali wirujące krążki, ci od Strobbla białe, a czarne ci od Neumanna.

Firma Loom i Syn miała swoją siedzibę w miejscu, gdzie przecinały się osie głównych ulic. Przez jej kasę pancerną przepływała cała gotówka Ściegów, przez jej składy – ścieżańskie towary, pakowane w pudła i skrzynie, w których wyruszały w świat z bocznic kolejowych na najdalszych krańcach ulicy Fabrycznej. Do Looma należała ponadto większość kapitału akcyjnego słynnych miejscowych szwalni. Pochodziły z nich damskie gorsety, rozchwytywane na pniu przez zagraniczne domy handlowe i równie chętnie kupowane przez miejscowe damy, które dzięki fiszbinom mogły siedzieć prosto także wówczas, gdy fale sennej nudy unosiły je ku wyspom popołudniowych drzemek. Panowie, wspierając podbródki o sztywne kołnierzyki koszul uszytych tamże, drzemali w ciszy, której nie mogły zakłócić armaty wojny rosyjsko-japońskiej, a tym bardziej – karabiny niemieckich wojsk kolonialnych, odzywające się w Afryce.

Zabudowania dworca kolejowego ciągnęły się wzdłuż ulicy Węglowej. Iskry strzelały z kominów niewidocznych lokomotyw, przeciągłe gwizdy rozdzierały ciemności. Bagażowi z blaszanymi numerami na czapkach czekali na cudze kufry. Kolejarze chodzili z naftowymi latarkami wzdłuż składów, skaczące światła omiatały podwozia wagonów i tylko przypadkiem wyrywały z ciemności hałdy węgla przy torowisku, zawsze przysypane śniegiem, albo pryzmy śniegu, przykryte warstwą węglowego pyłu – podobne do siebie jak tutejszy dzień do tutejszej nocy.

Na ulicy Solnej unosił się słony pył, od którego łzy ciekły z oczu. Przecinała przedmieście zamieszkane przez górników i wiodła ku kopalni. Gubiła po drodze domy, które sterczały z kopnego śniegu to tu, to tam, niby porzucone drewniane skrzynie po ścieżańskiej soli. Zapadały się aż po parapety, aż po dachy. Nocą górnicy z nadzieją przysłuchiwali się głuchym odgłosom tąpnięć gdzieś pod podłogą. Im głębiej w grunt, tym lepiej. Znali bowiem tylko te słowa, które dobrze brzmią głęboko pod ziemią, takie jak „kryj się!” albo „jasny gwint!”. Otumanieni miejskim ruchem, zamierali pośrodku trotuaru, zbłąkani, niemi jak pociągowe zwierzęta, potrącani ze wszystkich stron. Przenikliwy gwizd przywracał im czujność, musieli chować się po bramach przed spragnioną rozrywek nagonką, ubraną w wyrośnięte spodnie i za duże kapoty. Woleli siedzieć u siebie, w chałupach ciążących ku antypodom.

Ale fabryki, sklepy, kantory i kancelarie im tylko zawdzięczały swój rozkwit. Wszelkie przedsięwzięcia rychło osiadłyby na mieliznach, gdyby zabrakło soli, która – jak wiadomo – jest esencją łez. Pomyślność przemysłu i handlu oprócz bogactwa rodzi bowiem płacz. Koniunktura potrzebuje płaczu, by się utrzymać. Bez niego usycha. Pewna ilość łez powinna wypełnić kanały obrotu towarowego, by możliwy był wartki przepływ aktywów i pasywów, tak jak woda pod kilem niezbędna jest statkom z ładowniami pełnymi towarów.

Aktywa i pasywa firmy Loom i Syn przelewały się po świecie tam i z powrotem, to przybierając postać ścieżańskiej soli, to znów nafty w dużych beczkach, worków z pszenicą lub ciężkich bel sukna. Handlowało tym towarem kilka pokoleń mężczyzn o wąsach od młodości ściętych szronem, o zaciśniętych szczękach i lodowatym spojrzeniu wolnym od złudzeń, na wskroś przeszywającym pociemniały werniks. Pierwszy z nich za młodu był marynarzem. Został po nim okręt żeglujący pod banderą Anglii po niewidocznych falach we wnętrzu butelki, do której wpłynął gnany siłą nie wiedzieć jakich pragnień, zwyciężywszy wielką armadę hiszpańskiego króla i pokonawszy cieśninę szyjki z grubego szkła.

Loomowie żenili się późno. Żony rodziły im synów jedynaków, którym zawsze dawano imię Sebastian. Każdy z nich zdolny był we właściwej chwili zastąpić poprzedniego w sposób tak doskonały, że Sebastian Loom trwał w pamięci jako jedna osoba. Pierwsza w rodzinie dziewczynka przyszła na świat u schyłku wieku. Jej matka zmarła w połogu. Kupiec Sebastian Loom żył odtąd sam, kierując się w każdej sprawie zimnym jak sopel lodu ścieżańskim rozsądkiem. Służbę trzymał krótko, ale i sobie rzadko folgował. Na całe przedpołudnia zanurzał się w odmęty rachunkowości i korespondencji handlowej. – Kawy! – wołał od czasu do czasu, potrząsając dzwonkiem. Od powtórnego ożenku Loom wolał przelotne znajomości, zawierane w podróżach. Po powrocie wysypywały się z jego walizki bibeloty i programy operetkowych przedstawień. Popołudnia spędzał w cukierni Korellego, przy bilardzie rozmawiając o interesach z radcą Krasnowolskim, znawcą prawa handlowego, w środy zaś obaj panowie zwykli spotykać się na obiedzie w restauracji hotelu Angleterre, gdzie zawsze zamawiali golonkę. Sebastian Loom zamyślał się czasem nad rachunkami i postanawiał, że wyda Emilkę za Kazia Krasnowolskiego, gdy tylko oboje osiągną stosowny wiek. Takim sposobem chciał zapobiec stratom, jakie firma Loom i Syn mogła ponieść z tej przyczyny, że Loom nie miał syna.

Oficer niemieckich wojsk kolonialnych w białej kurtce ze złotymi guzikami i tropikalnym korkowym hełmie przybył do Ściegów nie wiedzieć skąd. Pewnej środy pojawił się zupełnie niespodziewanie, w porze obiadowej, dokładnie między zupą i drugim daniem. Rozpiął guzik u kołnierza, otarł czoło; ścieżański mróz najwyraźniej jego się nie imał. Słońce właśnie wzeszło na krótką chwilę nad kamienicą Loomów i przez szczeliny między chmurami z ukosa rzuciło na dachy kilka promieni, by wkrótce schować się w ciemnościach, jak to czyniło dzień w dzień. Przybysz z dalekich kolonii minął ratusz ze złotym kurkiem, gorejącym na wieży w pierwszych i ostatnich promieniach, i zjawił się w hotelowej restauracji, kiedy różowiutki radca Krasnowolski zdążył już wychylić oszroniony kieliszek i zacierając ręce, czekał na swoją porcję golonki. Oficer zdjął korkowy hełm.

– Zabieram dziś pańską żonę do Afryki Południowo-Zachodniej – powiedział i stuknął obcasami.

– Pan raczy żartować.

– Nigdy nie żartuję – rzekł sucho oficer, pokazując radcy list.

Ten zaczął czytać, lecz twarz nabiegła mu krwią. Nagle rzucił arkusik na stół, jakby poparzył palce. Oficer niemieckich wojsk kolonialnych starannie złożył papier, schował, po czym strzelił obcasami jeszcze raz, na pożegnanie. Odszedł szybkim krokiem człowieka, który wie, dokąd zmierza. Zniknął za białą mgłą pary unoszącej się z wielkiej jak góra porcji tłustej golonki, którą właśnie wtedy podano. Radca Krasnowolski jadł, dławił się szlochem i ocierał okulary kraciastą chustką. Był to bowiem cywil w każdym calu.

Po żonie został radcy na pamiątkę stos nie zapisanych arkusików papieru listowego, pomarszczonych od jej łez, podarta na strzępy depesza, puste ramki po fotografiach i poduszeczka do igieł splamiona krwią z ukłutego palca. Nigdy więcej nie dała znaku życia. Być może, u celu podróży pożarły ją afrykańskie lwy. Radca Krasnowolski chorował długo ze zgryzoty, aż pewnej nocy umarł.

Obowiązek opieki nad Kaziem spadł na ciotki, z których każda brała go do siebie niechętnie i pozbywała się z ulgą, a to ze względu na jego uprzykrzoną przypadłość: nie zasypiał. Nocami wstawał z łóżka i udręczony nudą snuł się po pokojach. Czasem skrzypnęła podłoga albo drzwi. Nad ranem klęczał na podłodze w nocnej koszuli. W czerwonawej poświacie bijącej od uchylonych drzwiczek pieca otwierał pudła ołowianych żołnierzy. Zgiełk potyczek ułanów ścieżańskich z niemieckimi wojskami kolonialnymi rozsadzał tapetowane na różowo ściany pokojów dziecinnych, budząc niemowlęta i niańki. W mahoniowych sypialniach wujowie toczyli z ciotkami nocne sprzeczki. Pośród zduszonych szeptów, ironicznych zapytań, szlochów i gniewnych okrzyków ważyły się losy Kazia. Postawiwszy na swoim, wujowie zadbali o to, by ukończył w Szwecji szkołę kadetów, a ciotki co wieczór, roniąc łzy, wspominały jego smutną historię.

Na krótko przed siedemnastymi urodzinami jedynaczka Looma zaręczyła się z synem radcy Krasnowolskiego, który powrócił do Ściegów jako zawodowy oficer, bardzo przystojny, zwłaszcza w galowym mundurze, z pięknym wąsem i nieprzytomnym spojrzeniem ciemnych oczu, zawsze z lekka podkrążonych od bezsenności.

– Nie zasypia, bo też i nigdy się nie budzi – zauważały z goryczą kobiety, gdy je opuszczał. Kupiec znał plotki o jego romansach, lecz ani romansów, ani służby wojskowej nie miał za rzecz poważną i żywił nadzieję, że po ślubie zięć zamieni mundur na tabaczkowy surdut, by poświęcić się bez reszty firmie.

– Nigdy w życiu – oświadczał młody porucznik, tasując karty w garnizonowym kasynie. Oficerowie wymieniali nad karcianym stolikiem porozumiewawcze spojrzenia i uśmiechali się półgębkiem, zadając sobie pytanie, po co się w takim razie żeni z firmą Loom i Syn.

Składał karty, rozglądał się, mrugając oczami, jakby nie wypowiedziane pytanie naruszyło spokój jego snu. Obmacywał kieszenie munduru w poszukiwaniu prostokątnego kartonika. Nosił przy sobie fotografię narzeczonej. Szybkim spojrzeniem na wskroś przenikał dziecinne oblicze, w którym nie było żadnego niedomówienia, żadnej tajemnicy, niczego, co mogłoby go zranić.

Podobny kubek w kubek do innych oficerów, których wyglansowane buty roztaczały taki sam blask i tę samą woń szuwaksu, jadł, pił i żył w miarę szczęśliwie, póki nie przybył z Niemiec Augustus Strobbel, bratanek starego Strobbla, fabrykanta porcelanowej zastawy. Za sprawą długich rzęs i łagodnych spojrzeń ten uprzejmy młody człowiek z miejsca stał się ulubieńcem panien. Na podwieczorkach z tańcami rumienił się, zamknięty w rozchichotanym kółku, wyśpiewującym „Meine lieber Augustus, Augustus, Augustus...”. Ciotki pod ścianą milkły zaniepokojone, lecz rozpoznawały piosenkę starszą niż one same i jedna po drugiej opuszczały lorgnon, by podjąć urwany wątek. Augustus Strobbel jaśniał cały, kiedy rozprawiał o porcelanie. Utrzymywał, że jest najtrwalsza ze wszystkich rzeczy na świecie, a tym trwalsza, im cieńsza, dla jej kruchości bowiem jak najstaranniej się z nią obchodzą, co, jak twierdził, widać najlepiej po chińskich wazach z prywatnej kolekcji Strobbla. Augustus Strobbel nosił jedwabną kamizelkę w prążki, jakiej w Ściegach jeszcze nigdy nie widziano, pod kamizelką zaś biło jego serce, szlachetne i delikatne jak dzwoneczek z porcelany. Nic tak nie drażniło Kazimierza jak porcelana, a zwłaszcza ów głupi dzwoneczek.

Dzień dorocznego święta, obchodzony huczną zabawą na rynku i tańcami w salonach, był dla Looma naznaczony uroczystą nudą rosołu i sztuki mięsa z chrzanem na odświętnym obiedzie rady miejskiej, w której zasiadał od niepamiętnych czasów. Kiedy szykowano dla niego czarny frak, jego córka Emilka z pomocą pokojówki włożyła balową suknię i zaczęła wypatrywać sań, które miały ją zabrać na przyjęcie z tańcami, prosto w ramiona Kazimierza Krasnowolskiego – lub może Augustusa Strobbla? – Embarras de richesse, de richesse, de richesse – wyśpiewywała, trzymając się za serce, które biło jak szalone. Podbiegała to do lustra, to do okna, aż ze szczęścia i niepokoju zakręciło jej się w głowie.

Zajechały wreszcie sanie i Emilka już miała do nich wsiadać, kiedy wesoły ordynans Kazimierza wybiegł z ulicy Gwardyjskiej i wpadł przed domem Looma na melancholijnego służącego Augustusa Strobbla śpieszącego od strony Fabrycznej. Równocześnie stanęli przed Emilką, gniotąc czapki w rękach, a za pazuchą chowali skreślone okrągłym pismem młodego Strobbla i kanciastym Krasnowolskiego bileciki, z którymi nie wiedzieli, co zrobić, bo obaj mieli przykazane doręczyć je w sekrecie. Wznosili więc oczy ku aniołkom wieńczącym fronton kamienicy.

– Proszę panienki! – przekrzykiwali się. – Proszę panienki!

Głosy ulatują ku górze lekkie jak piórka, ale czasami nie trzeba więcej, aby strącić obruszony kamień. Róg obfitości Loomów obsunął się w zwietrzałych rączkach aniołków, które podtrzymywały go od stu lat. Pociągnięty własnym ciężarem, runął w dół i udaremnił wszystkie plany.

Huk zaskoczył Sebastiana Looma przed lustrem, gdy zapinał kołnierzyk. Niezwłocznie posłano po doktora. Loom czekał na niego u wezgłowia Emilki i zatykał sobie uszy, żeby nie słyszeć dętej orkiestry, która dalej grała, chociaż nikt już nie tańczył. Wścibski tłum zgromadził się pod oknami, a pośród zbiegowiska krążyły dzieci z twardymi jak kamień piernikami w lepkich rękach. Zanim fajerwerki rozerwały się w górze, pod sklepieniem lodowatego nieba – doktor stwierdził ponad wszelką wątpliwość, że serce Emilki nie bije. Ona sama wiedziała o tym przynajmniej od kwadransa.

– Przecież to nic nie znaczy – powtarzała, pragnąc tylko jednego: czym prędzej ruszać na bal. Lecz sanie dawno już odjechały i uniosły zamiast Emilki dziwaczną wiadomość. O balu Loom nie chciał nawet słyszeć. Chwycił lekarza za łokieć i wyciągnął go na korytarz.

– Co jej dolega? – pytał szeptem.

– Serce stanęło jak uszkodzony zegarek – rzekł doktor, rozkładając ręce. Nic więcej nie wiedział, uderzenie nie zostawiło śladu, ani jedna kropla krwi nie zbrukała pięknych loków. Loom niespokojnie dotknął własnego zegarka, który miał złotą kopertę i tykał bardzo głośno w lewej górnej kieszonce kamizelki.

– Proszę nie szczędzić starań, doktorze – zaczął po chwili, zaczerpnąwszy powietrza, z ręką na owej górnej kieszonce, skąd zwieszała się dewizka. – Zawsze jest przecież nadzieja... jeśli tylko są środki...

Doktor pokręcił głową. Na wszystko jest rada, oprócz śmierci – zwykł mawiać do swoich pacjentów, błyskając szkłami okularów. Medycyna nie znała lekarstwa na przypadłość Emilki. Zsunął więc z nosa okulary, zaczerpnął tchu i złożył Loomowi kondolencje.

Kondolencje! Czyż Emilka nie wybierała się na bal? Tę jednak okoliczność, w jego oczach uboczną i nieistotną, wiązai doktor z niedostatkami wychowania, jakie otrzymała córka Looma, rozpuszczona jedynaczka. W podobnych wypadkach objaw zwany stężeniem pośmiertnym, rigor mortis, w krótkim czasie kładł kres chimerom. Jeśli panna nie okazała dość charakteru, żeby w ostatniej godzinie uszanować zasadę i obyczaj, jeśli czepiała się życia ze wszystkich sił, wiadomy rygor miał ją uchronić od kompromitacji, miał pomóc zacisnąć zęby i odejść comme il faut. Sztywnością można nadrobić niedostatek odwagi. Doktor zalecił absolutny spokój, ciszę, przyćmione światło. Wtedy pragnienia ostygną i stan się unormuje. Emilka przyjęła to z gniewnym zdumieniem. Miała więc odtąd obywać się nie tylko bez bicia serca, ale i bez tańców?

– Nie, nie i nie! – wołała, tupiąc nogami.

Po wyjściu od Looma doktor poczuł się śmiertelnie zmęczony i zapragnął wstąpić do gospody na kieliszek jałowcówki. Gospoda była pełna żołnierzy na przepustkach, którzy rozpytywali o godzinę i na miękkich nogach wstawali od stołów, spragnieni tak samo jak przed świętem. Strażacy, rozwiesiwszy lampiony i wystrzeliwszy fajerwerki, drzemali w kącie nad kuflami, w wiecznym poczuciu braku. Święto dogasało pośród znużenia, jak co roku. Puzony, które przedtem rozbrzmiewały na rynku, próbując zagłuszyć skrzypce Cyganów z gospody – ucichły wraz z nimi, a muzykanci rozeszli się do domów, dźwigając milczące instrumenty, zamknięte w czarnych futerałach.

Pled zsuwał się Loomowi z kolan, gdy siedział bezczynnie w fotelu, z kołnierzykiem do połowy tylko przypiętym, sterczącym mu u szyi jak proporzec.

– Czy Adela nie wie, że pan musi jadać regularnie? – strofowała kucharkę Emilka. – Dawajcie na stół cokolwiek, byle prędko.

Pociągnęła ojca za rękę do stołowego pokoju. W milczeniu zasiedli do spóźnionego posiłku. Wtedy Stanisław zaanonsował Kazimierza Krasnowolskiego.

– Odpraw grzecznie – rzekł Loom.

Odchodząc, Kazimierz zdążył jeszcze w sieni zamienić chłodny ukłon z Augustusem Strobblem. Młodego Strobbla Loom tym bardziej nie chciał widzieć. Gestem nie znoszącym sprzeciwu nakazał swojej córce pozostać przy stole.

– Dlaczego? – wołała. – Dlaczego?

– Istnieją granice, których nie wolno przekraczać – tłumaczył Loom. – Czy firma, która nie płaci swoich weksli, może liczyć na zaufanie? Trzeba przyjąć śmierć, aby życie mogło zachować godność.

Przedsiębiorca pogrzebowy dostarczył trumnę razem z gromnicami, naręczami kwiatów i kubłami lodu. Nie było to jego winą, że przygotowania do pogrzebu utknęły. W przystępie szalonego gniewu Emilka porozrzucała lód, podeptała kwiaty i pozrywała z luster żałobne kiry.

– Panienka dostała szału, świeć, Panie, nad jej duszą – szeptano w kredensowym pokoju. Zanim ktokolwiek oprzytomniał, uciekła po schodach do swojej sypialni i zamknęła się w niej na klucz. Płakała przez trzy dni i trzy noce. W końcu płacz ją zmęczył. Na czwarty dzień ucichła. Przelane łzy napełniły pokój białą mgiełką.

– Parno tu – zauważył służący Stanisław, kiedy wreszcie drzwi ustąpiły. Uchylił okno, a obłok pary uleciał ku niebu. Sen zmorzył Emilkę, spała długo, a wieczorem wyciągnęła ze schowka w bieliźniarce zabroniony francuski romans i zabrała się do lektury. Czytała nazajutrz i później, nie kryjąc się z tym już przed nikim. Znad książki coraz to spoglądała na zaśnieżoną ulicę. Ale więcej nikt do niej nie przyszedł.

Kompromitujące położenie Emilki okryło śmiesznością Kazimierza Krasnowolskiego, który w końcu nie wiedział, czy mu przystoi żałoba. Historię tę w salonach pomijano wzgardliwym milczeniem. Ale w wielkiej sali kasyna dopiero pod jego ostrym spojrzeniem gasły znaczące uśmiechy i milkły szepty.

– Nudzą się, więc niczego nie zapominają – mówił potem przez zęby do własnego odbicia w lusterku, przykładając bryłkę ałunu do podbródka skaleczonego brzytwą. – Tutaj każda plama przetrwa sto lat, dłużej niż regulamin służby.

Po służbie przesiadywał nad pasjansem, z przyklejonym do ust tureckim papierosem, z którego popiół osypywał się między wieloznacznie uśmiechnięte damy, królów patrzących srogo spod krzaczastych brwi i waletów głupkowato wytrzeszczających oczy. W porze zamykania kasyna, kiedy zrzucano już ze stołów poplamione obrusy, wychylał ostatni kieliszek. Pasjans nigdy nie wychodził, losem karcianych figur była rozłąka i wieczny brak. I nie znający sytości głód, którego przyczyna tkwiła w anatomii: poniżej mostka, w miejscu, gdzie powinien być żołądek, przełyk łączył się gładko z drugim przełykiem, jakby życie było tylko żartem. W dwóch głowach lęgły się sprzeczne opinie, w dwóch sercach – nie dające się pogodzić pragnienia. Gdy jedną połowę przepełniała miłość, druga dławiła się od nienawiści. Jedna chciała żyć, druga wolała umrzeć.

– Życie i śmierć – mówił doktor, przepisując Kazimierzowi nalewkę na bezsenność – są jak te etykietki na flaszkach. Tu woda destylowana, tam czysty spirytus. A we flaszkach wszystko pomieszane, trochę tego, trochę tamtego. Niby w podejrzanej rozlewni fałszowanych trunków. Trzeba zażywać na cukrze, panie poruczniku, inaczej nie da się przełknąć.

Lekarstwo doktora szkodziło Kazimierzowi. Wtrącało go w coraz to głębsze odrętwienie, aż stracił serce do służby. Z tej znów przypadłości leczył się hazardem.

– Trzeba jeść, panie poruczniku, trzeba spać – upominał go ordynans Felek Chmura i żeby zrobić mu przyjemność, dodawał: – Szkoda panny Emilki, bardzo była miła.

Wtedy Kazimierz budził się nagle i zrywał się na równe nogi, jakby mu trąbka zagrała na alarm.

– Co masz na myśli? – pytał podejrzliwie, chwytał ordynansa za bluzę i potrząsał nim gwałtownie. Ale Felek nie umiał odpowiedzieć. Kazimierz odpychał go ze złością. – Nie patrz tak na mnie, durniu jeden! – wrzeszczał.

Przez pamięć przyjaźni, jaką żywił dla radcy Krasnowolskiego, fabrykant płyt gramofonowych Ludwig Neumann zaprosił Kazimierza do siebie, by oderwać go od kart i od ciężkich myśli. Po obiedzie podano kawę. Pan domu z gościem zasiedli w głębokich fotelach i zapalili papierosy. Na talerzu gramofonu obracała się czarna ebonitowa płyta z tłoczni Neumanna, tenory niewidocznych waletów wzlatywały w kłębach niebieskawego dymu aż po gipsowe sztukaterie sufitu, gdzie splatały się z lekkimi jak zapach perfum sopranami dam, póki nie odezwał się królewski baryton, zdolny strącić każdą nutę z nieba na ziemię. Ciemny pikowy alt wyśpiewywał wszystkie odcienie goryczy, podczas gdy kawa stygła w filiżankach. Ugodzony śmiertelnie w samo serce baryton gasł bez ratunku w dolnej oktawie, berło spadało na posadzkę z brzękiem czyneli. Pośród trzasków i szumów piszczały niespożyte falsety dżokerów, bytujących na skraju dramatu. Tymczasem beznamiętny głos Ludwiga Neumanna komentował gazetowe wiadomości, a jego ręka strzepywała popiół do popielniczki. Kazimierz raz po raz wciągał w nozdrza ledwie wyczuwalny zapach perfum, damskich.

Pokazano mu panieńskie hafty Stefanii, która powróciła niedawno do domu ojca po krótkotrwałym i nieszczęśliwym małżeństwie. – A teraz stroni od robótek i niczym się zająć nie potrafi – ubolewał Neumann. Tego popołudnia Kazimierz nie zobaczył Stefanii: dręczyła ją jakoby migrena. Kiedy wychodził, odprowadzany przez lokaja, w ciemnawym korytarzu przeciął mu drogę głos stłumiony już przez kilka par ciężkich drzwi, który mimo to w wysokich rejestrach jaśniał zorzą odbitą w tafli wody. Głębiny niskich tonów zasnuwał cień. Kazimierz zachłysnął się, lecz dobrnął do poręczy. Fala potoczyła się za nim po schodach ciepłą kaskadą koloratury, a na koniec popłynęła środkiem ulicy, cicha jak wspomnienie, zamarzając na mrozie i znacząc drogę od domu Neumanna do koszar lodowym szlakiem. Tak, że tegoż wieczoru, kiedy Kazimierz wracał pod okno Stefanii, ślizgał się i musiał dobrze uważać, żeby grunt mu nie uciekł spod nóg.

Z czasem jego stan zaczął się poprawiać. Pewnego dnia przedarł fotografię Emilki i rzucił na dno szuflady. Para oczu znalazła się w rozsypce. Jedno spojrzenie przylgnęło do wachlarza w dłoni, gdy drugie pomknęło w pustkę. Niewinność, która biła z oczu Emilki i która za jej życia koiła smutek Kazimierza, a po niestosownej śmierci stała się źródłem niepewności i rozpamiętywań – zatraciła się wreszcie między poszarpanymi krawędziami, pośród okruchów tureckiego tytoniu.

Ordynans Felek doręczał Stefanii listy od Kazimierza. Lecz zamiast wracać szybko z odpowiedzią, zachodził do Adeli, kucharki Looma. Po drodze spotykał się z chłopcem od masarza, piegowatym dwunastolatkiem, z którym robił pośpieszne interesy. Wyciągał z kieszeni zawinięte w pognieciony pergamin wojskowe guziki z lwem w koronie i wymieniał je na serdelki, odliczając po guziku za sztukę. Serdelki Felek zjadał w bramie, a potem pukał do kuchennych drzwi. Adela raczyła go resztkami placka z kruszonką, jeśli tylko nie zjadł ich wcześniej strażak Alojzy Piechota, którego lubiła tyleż samo co Felka. Z powodu codziennych wizyt ordynansa w domu Looma oficerskie buty nigdy nie były należycie wyczyszczone. Zwymyślany i wytrzaskany po szczeciniastym ciemieniu gazetą zwiniętą w trąbkę, udawał skruszonego.

– Jak Boga kocham, panie poruczniku, że się poprawię – przysięgał, waląc się w piersi, aż dudniło.

Ale na sumieniu miał ciemne sprawki i robił, co mógł, żeby odwrócić od nich uwagę Kazimierza.

– Piękna jest pani Stefania – zachwycał się, przewracając oczami.

– Nic ci do tego, ośle.

Kazimierz chmurnie spoglądał na fotografię, podobną do tamtej, przedartej, której miejsce zajęła. Kiedy w kasynie wyciągał portfel, żeby płacić, fotografia nagle przypominała mu o podwieczorkach z tańcami, na których Stefania bywała po kilka razy w tygodniu. Zachodził do niej ukradkiem, późnym wieczorem – nie wiedział, co to senność. Pośród pocałunków pytał nagle, ile razy tańczyła z młodym Strobblem i czy szeptali o porcelanie. Stefania boleśnie zaciskała usta, zraniona głęboko. Kazimierz wracał w gniewie do kasyna, żeby się upić i zapomnieć. Uprzykrzył sobie Augustusa Strobbla do tego stopnia, że gorąco pragnął wyzwać go na pojedynek i zastrzelić. Na balach jego wzrok, twardy jak kula pistoletowa, przeszywał amfilady w poszukiwaniu wiadomego spojrzenia, przywodzącego na myśl zdobioną błękitem kobaltu porcelanę. W drodze powrotnej koledzy uspokajali go, jak umieli, i poklepywali po ramionach z nieoczekiwaną skwapliwością, pośpiesznie tłumiąc rozpełzające się od strony serca po kołnierzu i epoletach niewidoczne płomienie, które wcześniej sami rozniecili nieostrożnymi żarcikami, rzucanymi lekko jak zapałki. Ten i ów bez wahania zostałby jego sekundantem w każdej innej sprawie, lecz nie w tej, która zasnuwała porucznikowi oczy mgłą szaleństwa. Pozostało mu tylko jedno: sprowadzić pierścionek i oświadczyć się, co też uczynił, w nadziei, że zdoła zatrzymać Stefanię w kręgu światła lampy, ślęczącą nad haftami. Ale ona nie chciała mu obiecać, że zgodzi się spędzić życie w czterech ścianach, z robótką w ręku. Prosiła o czas do namysłu, a pierścionek zaręczynowy czekał na jej decyzję tuż obok przedartej fotografii, w pudełeczku wyściełanym aksamitem, w szufladzie zamkniętej na klucz.

Nocą niespokojny oddech pochylonego nad pasjansem oficera wypełniał pokój oparami nienawistnych myśli. Śpiący w progu ordynans budził się od zaduchu i rzucał się otwierać lufciki; obłoki pary ulatywały ku niebu. Nad koszarami zbierały się chmury ciemne jak posępne armie.

– Przed wojną rosyjsko-japońską wyglądały tak samo – zauważały gospodynie. Zaczynały więc klarować masło, przesiewać mąkę i kaszę do impregnowanych płóciennych woreczków.

W kasynie po staremu płonęły lampy gazowe i w przydymionych lustrach tłoczyły się mundury, nad którymi twarze rysowały się niewyraźnie, zamazane i wszystkie do siebie podobne. Gdy przy którymś ze stołów grano w bakarata, w lustrach wygalonowane rękawy tasowały karty i zgarniały niezasłużone wygrane. Wystukiwały popiół z fajek, przerzucały płachty gazet o nieczytelnych, odwróconych tytułach.

W porze zamykania kasyna Kazimierz opierał czoło na stole pośród rozrzuconych kart i przez zaciśnięte powieki widział niewyraźnie, jakby przez mgłę albo przez kłęby pyłu, proporce, konie, działa na lawetach. Ale było ich za mało i za daleko stały, by mogły uwolnić go od udręki. Przed samym wybuchem wojny śnił na jawie o atakach na bagnety, podczas których zimny błysk metalu przecinał splątane kłębowiska pragnień. Mundury nieokreślonej barwy nurzały się w czerwieni. Strużka tej samej czerwieni – sącząc się nie wiadomo skąd – plamiła jego codzienne myśli.

Nim doszło do zaręczyn, wojna miała wciągnąć w swoje tryby młodego porucznika razem z pieskiem do butów, z chustkami do nosa zdobnymi w zawiły monogram i z wesołym ordynansem, który nosił za nim oficerski kuferek. Wojna, o której pisano w gazetach, że wynikła z zamachu na arcyksięcia Ferdynanda w dręczonym upałami Sarajewie, z innego punktu widzenia była skutkiem mroźnego zastoju, w którym opary nienawistnych myśli zasilają ciemne chmury i łatwo obracają się w śmierć. Jeśli spojrzeć na ową wojnę z tej strony, to Kazimierz sam ją wywołał, przechyliwszy szale dynastycznych interesów i dyplomatycznych napięć ciężarem swoich westchnień.

– Słyszałem, że wziął się pan w garść – rzekł komendant Ahlberg do porucznika Krasnowolskiego, przyjmując go u siebie któregoś popołudnia. – To mnie cieszy.

Wyciągnął z biurka butelkę opróżnioną do połowy: świadectwo odpowiedzialności, z jaką pułkownik dźwigał honor oficera. I znak, że wczoraj zebrał wszystkie siły, by odstawić flaszkę, nim pokazała dno. Wyjął dwa kieliszki i powoli je napełnił. Kazimierz wypił, kieliszek odsunął i odetchnął głęboko.

– Panie pułkowniku, pan także o tym wie, że obrona tej kupy śniegu nie jest możliwa – przemówił. – Choćbyśmy nawet wszyscy zginęli. A i zginąć nie będzie łatwo.

Miał na myśli prawdziwą śmierć, od kuli. Pułkownik Ahlberg nie żywił złudzeń co do skuteczności oporu, jaki można by stawiać nieprzyjacielowi na otwartej przestrzeni, gdzie wyły tylko wiatry niemieckie, rosyjskie i austriackie, więc zgodził się z nim od razu, choć przy okazji zdrowo się uśmiał.

– Zginąć niełatwo, dobre sobie! W ostatniej godzinie trach! – przewraca się pan, i już po wszystkim. To najłatwiejsza z rzeczy, jakie mamy w życiu do zrobienia.

Kazimierz słuchał tego ze ściągniętymi brwiami. Pułkownik, spojrzawszy na niego, przestał się śmiać i sięgnął po dzwonek. Zameldował się posługujący żołnierz z pustym wiadrem. Zabrał pełne, do którego kropla za kroplą kapało z sufitu. W przekrwionych oczach Kazimierza woda w wiadrze mieniła się czerwonawym odblaskiem. Pułkownik rozprawiał już o dziurach w dachu, dalej jego wzrok nie sięgał. Schrypniętym głosem wyliczał przyczyny pękania dachówek. A przecież wszystko wokół trzaskało w szwach, cały ścieżański porządek, i przez szczeliny, z których skorzystał kiedyś samotny oficer w tropikalnym kasku, nie strugi wody, ale obce wojska w każdej chwili mogły zalać Ściegi. Zacinając się ze wzburzenia, Kazimierz poprosił o dymisję i zwolnienie z przysięgi, bo czekał już gdzieś na niego frontowy mundur, szwadrony kawalerii, baterie dział.

– Niech pan jedzie, jeśli ma pan to szczęście, że tu nic go nie trzyma – odparł Ahlberg spokojnie i napełnił kieliszki jeszcze raz. – Któż nie chciałby odjechać i zapomnieć?

Tegoż popołudnia podpisał stosowne dokumenty i wysłał do Sztokholmu, do ministerstwa wojny, które od stu lat nie prowadziło wojen i prowadzić nie zamierzało. Odpowiedź nadeszła odwrotną pocztą. Kiedy niebieskie i liliowe kwiaty na tamborku Stefanii rozrastały się w najlepsze, Kazimierz jednym szarpnięciem pozrywał nitki, które omotywały jego serce. Wolny od wszelkich więzów podążył tam, gdzie strzelano. Odjeżdżał, żeby zapomnieć. Na pożegnanie pociągnął za spust, mierząc w blaszanego kurka na ratuszowej wieży. W śpiącym mieście wystrzał zabrzmiał głucho. Kurek zawirował i zastygł z rozdziawionym jak zawsze dziobem. Lecz wróble na gzymsach nawet nie drgnęły.

Stefania nie doczekała się listu. – To nic nie znaczy – szeptała, nawlekając igłę. Niezłomnie wierzyła w powrót Kazimierza, bo zaręczynowy pierścionek wciąż czekał na jej decyzję, historia oświadczyn nie miała jeszcze zakończenia. Z pomocą panny służącej Stefania szyła ślubną wyprawę. Gotowe sztuki piętrzyły się w szafie w równych słupkach. Spodziewany powrót wydawał się oczywistym skutkiem ozdabiania mereżką prześcieradeł i lnianych ręczników, haftowania adamaszkowych obrusów. Ale doszła do jej uszu plotka, że przed odjazdem Kazimierz sprzedał pierścionek, żeby spłacić karciane długi. Stefania upuściła robótkę na stolik i zapatrzyła się w ścianę. Tak przesiedziała dzień cały, a wieczorem drżącą ręką sięgnęła po jedwab o barwie mocnej jak zapach róży.

Ciemna czerwień rozkwitła na tamborku i wniosła nagły zamęt między lilie. Robótka zdawała się splamiona. Stefania zlękła się róży, która wymknęła się spod jej zręcznych palców. W rumieńcach gorączki wypruła jedwabne nitki. Prądy powietrzne porwały je i rozniosły po świecie. Posłuszne siłom elektrostatycznym nitki osiadały na dachach pociągów wojskowych i na mundurach. Każdego, kto nosił na sobie strzęp czerwonego jedwabiu, dosięgła na wojnie kula. Nim Stefania dokończyła saszetkę z liliami, Kazimierz wrócił koleją wolny od trosk, z czerwoną nitką wplątaną we włosy, w podłużnej skrzyni zabitej gwoździami. Trumnę złożono na miejscowym cmentarzu w kwaterze grobów oficerskich, huknęła salwa honorowa i wróciła echem. Na tym się skończyło. Tymczasem dach nad kwaterą pułkownika Ahlberga ciągle przeciekał, a po kolejnych naprawach częściej niż przedtem trzeba było opróżniać utrapione wiadro.

Bez Kazimierza wojna trwała dalej, a nawet zataczała coraz szersze kręgi. Urzędową depeszą upomniała się o łagodnego Augustusa Strobbla, który pewnego dnia, obdarowany przez stryja pudłem cygar, żegnany przez uroczyście sztywnych kancelistów, opuścił fabrykę porcelany i odjechał pociągiem tam, gdzie czekał na niego frontowy mundur i gdzie gruntowna wiedza o fabrykacji porcelany nie mogła się na nic przydać.

Po wyjeździe ordynansa Felka na wojnę strażak Alojzy mógłby mieć tylko dla siebie wszystkie resztki placka z kruszonką, ale apetyt mu nie służył. Godzinami przesiadywał w kuchni Looma i patrzył przez okno na chmury rosyjskie, austriackie i niemieckie, pławiące się w jaskrawych łunach. Siedział nieruchomy i milczący, aż Adela całkiem przestawała zwracać na niego uwagę.

– Po takim o-o-ogniu musi przyjść wo-o-oda – mówił w końcu. Doświadczenie nauczyło go bowiem, że ogień i woda pozostają w równowadze. Ale jaka woda? Skąd woda, kiedy jak okiem sięgnąć, wszędzie tylko śniegi i śniegi?

Pewnego dnia między zupą i drugim daniem rozległ się nad dachami dźwięk podobny do łoskotu morskich fal. Ludzie podchodzili do okien i wpatrywali się w niebo. Z dziedzińca koszar pułkownik Ahlberg obserwował przez lornetkę aeroplan. Wiatr szarpał szalik pilota, a szkła lotniczych okularów błyskały purpurą.

– Różne rzeczy się czasem zwidują – mruczał komendant garnizonu. Przywołał żołnierza niosącego wiadro.

– Widzisz coś? – spytał, podając mu lornetkę.

– Widzę to samo co pan pułkownik – zameldował żołnierz.

Nad ulicą Fabryczną aeroplan dostał się w pole rażenia śnieżnych piguł, walących bez pardonu we wszystko, co zdołało oderwać się od ziemi. Kilka trafiło w podwozie maszyny, jedna uderzyła w okulary. Oślepiony lotnik zerwał je gniewnym ruchem i w pościgu za gromadą chłopców w czapkach uszankach zawrócił ku fabrycznym magazynom. Rzucił dwie bomby, jedna zniszczyła magazyn zakładów Strobbla, a druga – Neumanna. Ta strona świata była odtąd zasłana białą i czarną stłuczką.

Pułkownik wystrzelał cały magazynek swojego rewolweru, lecz zdołał jedynie podziurawić kulami poszycie kadłuba. Kreśląc pętle na niebie, aeroplan zniknął nad dachami w ostatnich promieniach bijących przez szczelinę w pokrywie chmur. Było jasne, że wróci, ponieważ zagadka jego pojawienia się pozostawała niewyjaśniona. Ahlberg rozkazał wtoczyć armatę na sam szczyt ratuszowej wieży. Piętnastu ludzi, wołając „hej, raz!”, dokonało tego jeszcze przed kolacją.

Kanonierzy nabili działo wedle rozkazu i czekali. Lont podpalono dopiero nazajutrz, między zupą i drugim daniem. Huknęło. Armata cofnęła się z impetem i ratusz zadrżał w posadach, a gruz zasypał przewody kominowe. Chybiwszy celu, pocisk przeleciał nad dachami i uderzył w śnieżne pustkowie u wylotu Solnej. Zniszczył podziemne sztolnie i uczynił w ziemi wyrwę tak głęboką, jak wysoka była wieża ratuszowa.

Aeroplan kpił sobie z pułkownika. Raz po raz nadlatywał z nagła, by przed samym nosem kanonierów w ostatniej chwili poderwać się w górę. W pośpiechu ponownie nabito działo i odpalono. Maszyna z rozerwanym na strzępy podwoziem przekoziołkowała przez połowę nieba, puszczając kłęby dymu czarnego jak smoła, i spadła na ceglaną rotundę miejskiej gazowni. Rozległ się huk, w całym mieście zgasło gazowe oświetlenie.

– Nieprzyjaciel zajął kopalnię, na ulicach pełno wojska, cywilów zawracają do domów! – wołał służący Stanisław, wpadając bez wezwania do gabinetu Looma.

– Czyżbym dzwonił? – rzucił Loom kostyczne pytanie. Podniósł głowę znad ksiąg rachunkowych, nad którymi ślęczał przy świeczce, pośród cieni skaczących z kąta w kąt. I pokazał Stanisławowi drzwi.

Dwukrotnie wypaliwszy z działa, pułkownik Ahlberg spokojnie czekał na nieprzyjacielski sztab. Nie można było mu zarzucić, że poddał miasto bez wystrzału. Zdążył jeszcze zlustrować własne szeregi, ubielone tynkiem, usmarowane sadzą. Rozkazał otworzyć magazyn i przebrać wojsko w paradne mundury. Po podpisaniu kapitulacji poszedł do siebie i odbezpieczył rewolwer.

– Nareszcie koniec – zaśmiał się pułkownik.

– Trach! – wypaliła broń.

Ale to jeszcze nie był koniec. Okazało się, że paradne mundury nie miały guzików. Ktoś uciął je nożem, zostawił tylko pętelki. Tymczasem głowa Ahlberga opadła już na poręcz fotela, usta otwarte, oczy w słup. Zrobiło się zamieszanie i nie było nikogo, kto mógłby je opanować – oprócz nieprzyjacielskiego dowódcy, który uśmiechał się ironicznie, kiedy wydawał rozkaz wymarszu. Ułani ścieżańscy poszli do niewoli, trzymając w garści poły obszytych galonami kurtek i podciągając spodnie.

Lej, wydarty armatnim wystrzałem u wylotu Solnej, ściągał tłumy. Mieszkańcy miasta oglądali w przepastnej głębi dno podchodzące wodą, w której odbijały się chmury. Przy rozstawianiu rogatek wojsko uznało tę dziurę za część miasta i odgrodziło zasiekami od śnieżnej pustki pól.

Dla rozrywki obcych oficerów naprędce wzniesiono w kasynie drewnianą estradę. Program przypominał tej publiczności – uszczęśliwionej światłami, strusimi piórami i orkiestrą – paradę klaczy kawaleryjskich w stolicy na głównej alei.

– Popatrz na tę z lewej – mówili oficerowie po niemiecku, podając sobie polowe lornetki. Każdy numer oklaskiwano na stojąco. Co wieczór sala pękała w szwach. Werble, rechocąc prostacko, podawały takt dufnym puzonom, trąbka trąbiła, że życie jest piękne, a skrzypce, ledwo nadążając, z pijackim łkaniem skarżyły się, że za szybko ucieka. Orkiestra bowiem, pośpiesznie sklecona ze strażackiej blachy i z cygańskich smyczków, grała bez żadnych prób.

Oficerowie w oczekiwaniu na wieczorne występy przesiadywali od rana w kasynie, czytając ze wzgardliwymi minami wojenne gazety i gryzmoląc kopiowymi ołówkami na serwetkach mapki pełne poplątanych strzałek, wymierzonych na wschód i na zachód, na północ i na południe. W cukierni Korellego, gdzie oszklony bufet pełen lukrowanych ciastek ciągnął się przez całą długość sali, różowi i pyzaci jednoroczni ochotnicy puszczali w niepamięć niedawne lekcje łaciny i algebry. Upajali się niespodziankami życia przy stolikach z marmurowymi blatami i znad kieliszków miętowego likieru rozglądali się łakomie za kobietami. Ślepy pianista, pochylony nad klawiaturą, w obłokach niebieskawego dymu roztaczał blichtr wiedeńskich walców.

Szeregowcy tkwili w tym czasie za ciężkimi stołami w gospodzie, pijąc jałowcówkę, lub snuli się po ulicach, w pikielhaubach i pod bronią. Zważywszy na cenę złotych i srebrnych nici, na liczbę łokci aksamitu potrzebnych na wyłogi, a wstążek na lampasy, wprowadzenie do użytku mundurów nowego kroju, bez wyłogów i szamerunków, okazało się sprawą bardzo pilną już na początku wojny. Szeregowcy w owym czasie żyli krótko, to zaś, co po nich zostawało, było i tak doszczętnie zniszczone, poplamione i poszarpane. Loom sprzedawał wojsku szarozielone sukno na mundury dla żołnierzy, którzy później hałasowali pod jego oknami i psuli mu krew. Nocą, kiedy wrzaski niosły się po całym mieście, przewracał się z boku na bok, życząc żołnierzom nagłej śmierci. Lecz śmierci nie bali się oni wcale, byli to bowiem weseli grenadierzy o twardych sercach, którym życie wydawało się wszystkim, czego tylko można zapragnąć i czym prawie nigdy nie bywa. I nic ich nie obchodzili mieszkańcy Ściegów ani sam Loom, nieznany im z nazwiska dostawca towarów dla wojska.

Wybudowana siłami niemieckiego wojska linia tramwajowa nakreśliła równoboczny trójkąt między dworcem, domem publicznym i koszarami. Dopiero wówczas grenadierzy przestali po pijanemu zamarzać w zaspach. Elektryczny tramwaj, dostarczony koleją na odkrytej platformie, był łupem wojennym i miał jeszcze ślady rosyjskich napisów. Pracowała dla niego turbina parowa wzięta z fabryki Neumanna, po drutach rozwieszonych nad ulicą płynęła elektryczność. Zgodnie z rozporządzeniem władz niemieckich robotnicy magistraccy dniem i nocą odśnieżali tory, aby tramwaj mógł jeździć.

Po armatę pułkownika Ahlberga, tę, która zestrzeliła aeroplan, władze niemieckie posłały pluton w sile piętnastu ludzi. Lecz armata owa utknęła na dobre na wieży ratuszowej, zaklinowana tak, że trzeba by chyba rozebrać mur, żeby ją poruszyć. Albo pociąć piłami do metalu, osobno koła, osobno korpus – orzekł jakiś oficer artylerii. Zamiast armaty zniesiono z wieży ratusza spiżowy dzwon z sercem zapobiegliwie obwiązanym szmatami i wywieziono go z miasta na tej samej odkrytej platformie. Tę armatę niedoskonałą, o wylocie nazbyt szerokim i o lufie, w której kula miota się na uwięzi, należało przetopić w hucie na właściwy instrument, zdolny zagrać con brio, jako sto pierwsze działo tego kalibru, przeznaczoną mu partię w olśniewającej partyturze wojny.

Wydane na pastwę obcych wojsk, Ściegi wypełniły się historiami, o jakich wcześniej nikt nie słyszał i słyszeć nie chciał. W domu publicznym, w salonie na parterze, nocami pośpiesznie zakochiwali się do szaleństwa, śpiewali i śmiali się oficerowie w nieregulaminowo rozpiętych kurtkach, a za dnia bocznym wejściem po skrzypiących schodach wpuszczano szeregowców na piętro. Tłoczyli się w obłokach tytoniowego dymu na źle oświetlonym korytarzu, ściskając w spoconych dłoniach blaszane żetony. Skarżyła się na nich po francusku Madame i załamywała ręce, bo nie chcieli oddawać noży do depozytu i na schodach wciąż wybuchały krwawe bójki. Pod huraganowym ogniem artyleryjskim zdziczeli i zhardzieli od bliskości śmierci.

Jeden w ataku furii wtargnął do pustego oficerskiego salonu ze zdobycznym pistoletem, którego mu w porę nikt nie odebrał. Ostrzelał różowe jak lukier ściany i podziurawił kulami portret cesarza Wilhelma. Na odgłos strzałów przybiegli wystraszeni koledzy, próbowali go uspokoić, przemawiając mu do rozsądku, lecz ów nieszczęsny nic nie słyszał, póki nie upadł, ugodzony nożem, na dywany. W zaciśniętych zębach trzymał blaszany żeton.

– Okropność – wzdrygnęła się Madame jeszcze następnego dnia, sięgając po filiżankę kawy, przynoszoną na tacy do łóżka około południa. Zawróciła odchodzącą pokojówkę i kazała sobie nalać kieliszek koniaku, którego butelkę, prezent od jakiegoś majora, trzymała w szafeczce na czarną godzinę. Żołnierze, którym przypadło w udziale poskromienie szaleńca, o tej porze byli już w drodze na front rosyjski, gdzie nazajutrz utknęli w zwojach drutu kolczastego przed pierwszą linią okopów i zalegli przysypani śniegiem.

Na miejsce poległych przybywali nowi, jeszcze żywi, i jeden po drugim rzucali z brzękiem na talerz rozgrzane w dłoniach żetony. Ten szlochał, roztkliwiony nagle dotknięciem kobiecej ręki, ów wspominał domowe powidła. Żetony tymczasem stygły i z każdą chwilą traciły moc, żołnierz, ponaglany, milkł w pół słowa i wychodził na źle oświetlony korytarz z bluzą w garści. Niektórzy, nękani przeczuciem rychłej śmierci, w progu jeszcze wysupływali pomięte banknoty i oddawali je dziewczętom.

– Kup sobie coś na pamiątkę – mówili, ale one nie rozumiały ani słowa. Obejmowały ich tylko, tak jak przedtem grenadierów, których kości leżały już pod ziemią. Skoro tamci przepadli, tym bardziej nie mogli ocaleć ci – blotki z niekompletnej talii, zwykła piechota, jaką bez chwili wahania posyła się na zatracenie.

Po nich Madame ujrzała w swoim zakładzie wojsko najpośledniejszego sortu: szeregowców nie pierwszej młodości, cherlawych, przygarbionych. W portfelach zamiast banknotów trzymali rodzinne fotografie, a w kieszeniach nazbyt obszernych bluz pobrzękiwały klucze od mieszkania. Wystarczało na nich spojrzeć, by poznać, że nie są warci więcej od zszarganych kart do Czarnego Piotrusia. Sami wiedzieli o tym najlepiej. Dlatego zwykli umierać bez ceregieli w szczerym polu, pośród gwizdu pocisków, z czajnikiem przytroczonym do plecaka. Zaledwie odjechał wojskowy pociąg, który ich dowiózł do miejsca przeznaczenia, już ogień artyleryjski spadał na nich wraz z fontannami ziemi. Tylko klucze dźwięczały cienko po kieszeniach, kiedy padali w śnieg.

Niemiecki komendant miasta, pułkownik von Treckow, został przysłany do Ściegów z powodu choroby serca, która ograniczała jego przydatność na frontach. Komendantura mieściła się w ratuszu. Żeby uczestniczyć w posiedzeniach rady miejskiej, von Treckow musiał tylko przejść przez lodowaty korytarz. Za nim z urzędowymi papierami feldfebel, który wybiegał naprzód, żeby otworzyć drzwi przed pułkownikiem i krzesło mu usłużnie wytrzeć rękawem. Z powodu zasypanych przewodów kominowych i nieczynnych pieców w całym ratuszu było zimno jak w psiarni. Pułkownik zakładał monokl w złotej oprawie, by z wyrazem cierpienia w spojrzeniu stalowoszarego oka podpisywać rozporządzenia. Ogłaszał rekwizycję koni katafalkowych, zajęcie hal fabrycznych na magazyny wojskowe i monopol rządu niemieckiego na wszelkie produkty młynów i słodowni.

Na parterze kamienicy Loomów mieścił się sklep kolonialny firmy Loom i Syn, w którym kiedyś nad mahoniowymi kontuarami i automatyczną kasą o niklowanych przyciskach unosił się dyskretny zapach wanilii. Decyzją władz niemieckich sklep prowadził dystrybucję towarów kartkowych. Ubogi i zmarznięty tłum smarkał na posadzkę, ślizgał się w błocie i trocinach i ciskał najgorsze przekleństwa. Subiekci siedzieli potem do późnej nocy pod pustymi półkami. Ziewali i wciąż od nowa sumowali nie kończące się kolumny cyfr, w strachu, że głupia pomyłka zaprowadzi ich prosto na szubienicę. Z największym trudem omijali rafy niemieckiej ortografii i klnąc przyklejali do arkuszy pakowego papieru w równych rzędach zadrukowane gotykiem kartki – na cukier, mąkę i smalec.

Von Treckow w swoim biurze brał każdy arkusz w zgrabiałe ręce i gryząc eukaliptusowe cukierki, sprawdzał wszystko osobiście. Pracował w futrze narzuconym na mundur – jedyne odstępstwo od regulaminu, jakie zdarzyło mu się popełnić. Jadał mało, sypiał krótko, towarzystwo kobiet nie pociągało go. Trzymał się prosto i nikomu nie podawał ręki. Przed snem głaskał skonfiskowane gimnazjalistom pistolety skałkowe.

Lecz nie zdążył już dołączyć ich do wspaniałej kolekcji, przechowywanej w rodzinnym majątku, gdzieś w Prusach Wschodnich – a to za sprawą kilku zarośniętych węgierskich huzarów. Nie wiadomo, jakie losy rzuciły ich do Ściegów pod koniec wielkiej wojny, znużonych tułaniem się po świecie. Poszukiwali swojego regimentu, ale oddalali się od niego z każdym dniem, wysyłani to w tę, to w tamtą stronę, bo nikt nie rozumiał ich mowy. Kiedy nad ranem uganiali się konno po rynku, wykrzykując węgierskie przekleństwa, wyrwany ze snu pułkownik wyszedł do nich w szlafmycy i futrze narzuconym na nocną koszulę. Ostrym tonem zapytał, gdzie stoi regiment, lecz tylko dla porządku, bo był absolutnie pewny, że to musi być przynajmniej ze dwie setki mil stąd na południe i że to sprawa dla żandarmerii wojskowej, którą też zamierzał niezwłocznie zawezwać. Wąsaty huzar smagnął go w odpowiedzi szpicrutą z wysokości siodła. Von Treckow złapał się za policzek, a potem za serce, padł jak rażony piorunem i więcej nie wstał. Po zwłoki zaś, przebrane już w mundur, przysłano pluton wojska.

W ślad za żołnierzami przybyła w towarzystwie kamerdynera i pokojówki stara pani o stalowym spojrzeniu. Stukając laską w posadzki, wołała donośnie: – Fritz! Gdzie jest Fritz? – Echo niosło jej głos przez puste korytarze ratusza. Pokazano jej trumnę ze złoceniami na wieku, którą to trumnę kazała otworzyć, potem zamknąć. Żołnierze wykonali te rozkazy bez szemrania, tylko pokojówka zemdlała, a to z powodu ciężkiego zapachu, jaki zwykł się rozchodzić w podobnych okolicznościach.

W tej sytuacji nie było się nad czym zastanawiać: pułkownik von Treckow porzucił swoje pistolety skałkowe, upchnięte w kryjówce za piecem w hotelowym numerze, i niezwłocznie odjechał, z popijającymi z manierek żołnierzami, wagonem towarowym. Ze spokojem wysłuchiwał grubiańskich przekleństw, sprośnych piosenek, karcianych odzywek i nie zadawał więcej żadnych pytań. Huzarami zajęła się zaś najpierw niemiecka, potem austriacka żandarmeria i podobno żaden z nich nie wrócił cało do swojej pięknej ojczyzny, gdzie bez kłopotu można się porozumieć po węgiersku o każdej porze dnia i nocy.

Nim zapomniano węgierskich huzarów, na urlop przyjechał do starego Strobbla bratanek, podporucznik rezerwy, na krótką chwilę wyrwany z błota okopów. Jego serce, szlachetne i delikatne jak dzwoneczek z porcelany, pękło na wojnie od huku dział. Od tej pory dźwięczało głucho i mrocznie. Idąc ciemnym wąwozem ulicy Fabrycznej przez zwały stłuczki wdeptanej w skrzypiący śnieg, zatrzymywał się raz po raz i wygrzebywał końcem buta porcelanowe skorupy. Z powodu drżenia rąk, które mu pozostało po jakiejś francuskiej kuli, przy podwieczorku stłukł filiżankę w różyczki. Od razu przyniesiono drugą, lecz młody Strobbel nie chciał już tknąć porcelany. Nic więcej nie pił i nie jadł. Nazajutrz od rana leżał w gorączce, a trzeciego dnia o szarej godzinie przed świtem wykrztusił strzęp czerwonego jedwabiu i oddał ducha.

Proklamację o utworzeniu Królestwa Polskiego odczytał mieszkańcom Ściegów drugi z kolei niemiecki komendant miasta, oficer w randze porucznika. Przychodził na zebrania rady miejskiej i przerywając dyskusje o rozdziale bonów do bezpłatnych kuchni i składów opałowych, nalegał, by miasto dobrowolnie dało rekruta. Panowie z rady miejskiej podśmiewali się półgębkiem z jego naiwności. Dobrowolnie! Teraz, kiedy wszyscy zdążyli już z bliska zobaczyć szeregowców zamarzniętych w zaspach!

Jako jeden z pierwszych na ochotnika zaciągnął się strażak Alojzy.

– Czyś ty na głowę upadł, życie ci niemiłe? – pytał służący Stanisław. Alojzy Piechota miał już dość swoich dziurawych butów, z których mu wyłaziły odmrożone palce.

– Pa-a-ańskie zdrowie – przepijał do Stanisława na pożegnanie, gdy Adela pakowała dla niego cebulę, słoninę i machorkę w tekturowe pudełko. – Śmierć nikogo nie o-ominie. Póki życia, choć w nogi chcę mieć ciepło.

Na dworcu kolejowym tłoczyli się rekruci. W wąskim przejściu na perony stał niemiecki major ze świtą oficerów. Podporucznik gołowąs zawracał tych, co nie zasalutowali należycie. Długi wąż drewnianych wagonów ciągnął się za sapiącym parowozem. Buchała para i leciały iskry, matki płakały, narzeczone machały chusteczkami, wspinając się na palce. Grała gdzieś harmonia, koleżkowie odjeżdżających śpiewali ochrypłymi głosami za barierką i podrzucali w górę czapki. Jadący na wojnę nie wiedzieli, czy płakać, czy machać chustkami, czy śpiewać, a tu niektórzy – zanim pociąg ruszył – zaczynali rozdawać karty albo otwierać flaszki, jakby w strachu, że inaczej nie zdążą już zagrać i wypić przed końcem swojej historyjki.

Szwalnie pracowały w owym czasie pełną parą. Zamiast ślicznego gorsetu na fiszbinach każda szwaczka szyła codziennie parę tuzinów kalesonów dla żołnierzy, męcząc się ze zleżałymi nićmi. Loom zawalił nimi magazynowe półki aż po strop, mając chyba nadzieję, że wojna nigdy się nie skończy, a każda para kalesonów zbutwieje pod ziemią, zanim tanie nici rozejdą się w szwach. Ślęcząc nad rwącym się ściegiem, szwaczki mrużyły oczy, żeby zobaczyć nitkę, coraz słabiej widoczną i niknącą w półmroku, który przynosił szwalni oszczędność na oświetleniu. Pod bramą czekała gromada kobiet rwących się do roboty. Szwaczki ślepły, ale ukrywały to, póki mogły. I nawet te, które nie widziały już zupełnie nic, upierały się dalej szyć kalesony dla żołnierzy.

Wojska wykrwawiły się na frontach i pod koniec wojny żołnierze przyjeżdżający na urlop do Ściegów mieli w sobie już tylko białą flegmę. Ich skóra była przezroczysta, oczy wyblakłe i nieruchome od patrzenia na druty kolczaste kaleczące pustą przestrzeń śnieżnych pól, a uszy głuche od huku dział. Madame, sącząc poranny kieliszek koniaku, wówczas już, na przekór mizerii, kupowanego rozrzutnie na czarnym rynku, skarżyć się mogła jedynie na zastój. W salonie dziewczęta czesały jedna drugą, układały fryzury i burzyły je bez końca, aż z nudów zasypiały, wtulone w plusz kanap.

Nie było już w Ściegach niczego, co odwróciłoby uwagę cudem ocalałych żołnierzy od kałuży piwa na stole, po której wodzili palcami, otwierając kanały łączące odległe jeziora, przekształcając małe zatoczki w ogromne oceany, zatapiając ostatnie skrawki suchego lądu.

Kiedy gotyckie litery kolejowych napisów stały się już prawie niewidoczne, gimnazjaliści pozrzucali tablice wespół z uczniami szewskimi i piekarczykami. Podeptali niemieckie napisy i odebrali broń żołnierzom z kolejowego patrolu. Z bagnetami na karabinach ruszyli do ratusza. Szukali owego porucznika, drugiego z kolei niemieckiego komendanta Ściegów, ale nie spotkali nikogo oprócz żony stróża. Widziała porucznika po raz ostatni wczesnym rankiem, ubranego po cywilnemu, z walizką w ręce.

Trzeci i ostatni niemiecki komendant Ściegów był pijanym feldfeblem, nawykłym do dźwigania papierów i wycierania rękawem krzeseł. Jego samozwańcze rządy utrzymały się od śniadania do obiadu. Zdążył postawić na baczność panów z rady miejskiej, a jednemu z nich kazał skakać żabką. Nazwał ich zgrają zafajdanych hipopotamów, co przyjęto ze spokojem, bo przemawiając żonglował handgranatą. Niechcący sam się nią potem rozerwał. Zostawił po sobie plamę na pustym dziedzińcu koszar.

W znoszonych szynelach wracali z wojny ci, których pod żółty sztandar gangreny zwabiły obwieszczenia o ochotniczym zaciągu. Przywozili nie gojące się rany albo drewniane kule. Przed dworcem wsiadali do tramwaju. Konduktor nie mógł już na nich patrzeć. Żaden nie miał pieniędzy na bilet i każdy wpadał na ten sam pomysł.

– To jest – mówił, podtykając pod nos bandaże – mój bilet.

Pasażerowie śmiali się, słysząc to nie wiadomo który raz, i odwracali oczy od plam zaschniętej krwi, czarnych jak żałoba.

– Człowieku, nie zawracaj głowy – odpowiadał konduktor, spychając żołnierza ze stopni.

Ten bez oka, ów z blizną na ciemieniu, pytali o pracę u Strobbla albo u Neumanna, ponieważ tylko na tym się znali. Ale fabryki stanęły na dobre, najpierw zamienione w wojskowe magazyny, a potem ograbione doszczętnie, puste, z powybijanymi szybami. Szli więc do elektrowni, w której pracowała turbina parowa, gotowi koszami dźwigać węgiel z węglarek do pieców.

– Spóźniliście się – odprawiał ich zatabaczony kancelista w zarękawkach.

– A gdzie się podziała kopalnia? – pytali nad rozlewiskim u wylotu Solnej zdemobilizowani żołnierze. Nienawidzili swojego losu i z desperacji gotowi byli go porzucić, by zostać choćby górnikami w ubraniach sztywnych od soli. Strażak Alojzy Piechota ledwo kuśtykał. – Przyszła wo-o-o... wo-o-o... – powtarzał, szurając kulami.

– Jaka znów kopalnia? Chyba się wam przyśniła – wołał za nimi z kozła jakiś furman, pukając się w czoło.

Alojzy wrócił z wojny bez kamaszy, bo mu je ściągnęli z nóg w lazarecie i tyle je widział. Wyciągnął spod łóżka stare buty, jeden od drugiego bardziej dziurawy. Ale po wojnie potrzebował już tylko jednego i jak na złość ten właśnie był podarty na strzępy.

– Nie ma ucieczki – rzekł Alojzy, przyglądając się swoim odmrożonym palcom, które po staremu wyłaziły przez dziury.

Kiedy pojedyncze kule przestały świstać nad głowami, władzę w Ściegach objęła na powrót rada miejska. Przewodniczył jej Loom. Kto nie zdążył kupić chleba na niemieckie kartki, głodował przez trzy tygodnie, póki zaplombowany wagon pilnowany przez strzelców nie przywiózł nowych kartek i nowych pieczęci. Lecz zaległego chleba, twardego jak kamień, nikt już nie zjadł. Ogonek po kartki miał więcej zakrętów niż za niemieckiej okupacji, a ilość kaszy w dostawie nigdy nie była zgodna z fakturą.

– Trzeba oszukiwać na wadze – powiedział subiektom Stanisław. – Czasy winne. A panu ani słowa, dość ma zgryzot.

Prace rady miejskiej były ciężkie jak zły sen. Nic nie działało, jak należy, ani fabryki, ani sklepy, ani kancelarie. W kanałach obrotu towarowego nastała posucha – nikt już nie płakał, nawet narzeczone zabitych szeregowców. Zabrakło bowiem soli, która jest – jak wiadomo – esencją łez.

Bezrobotni zdemobilizowani żołnierze co dzień rano z grymasem gniewu zastygłym na twarzach czytali gazety, w których nie było dla nich ani jednej pomyślnej wiadomości. Zapalali jednego skręta od drugiego i wydmuchiwali pod sufit gryzący dym. Miotali się po suterenach od ściany do ściany, rozdrażnieni i opryskliwi.

– Zjadłbym kaszanki – marudził ten lub ów.

Ale w domu nie było kaszanki i nie było złamanego grosza. – Na jakim świecie on żyje, że tego nie wie? – utyskiwała żona, sama chuda jak szczapa. Aż w końcu złość uderzała jej do głowy. – Kaszanki, patrzcie go, połamańca! – krzyczała, wziąwszy się pod boki. – Dawaj mu co dzień kaszankę, a jeszcze lepiej kotlet! Najedz się tymi orderami, co je w kredensie trzymasz.

Nocą zdemobilizowani żołnierze wrzeszczeli pod oknami i bez końca zataczali się po ulicach, jakby wciąż jeszcze gnani impetem pocisków, które w nich utkwiły na wojnie. Gorycz fałszywej chwały wykrzywiała im usta. Tak pogrążali się w hałaśliwym piekle poniżenia, a miasto razem z nimi.

Utrzymanie porządku okazywało się niemożliwe. Wszędzie było pełno głodnych i zmarzniętych, którzy niczego nie zamierzali uszanować. Pluli na ulicę, sikali po bramach. Mogli w biały dzień wyrwać kobiecie bochenek chleba albo staruszkowi odebrać ostatniego papierosa. Z budynku koszar powynosili na opał drzwi i futryny.

– Takie czasy – mówił burmistrz Loom, witając ułanów ścieżańskich w progu ratusza. Ale oni nic o czasach nie chcieli wiedzieć, pamiętali tylko wojskowe parady, złoty dźwięk trąbki i trafiony armatnią kulą aeroplan, który spadł hucznie w kłębach czarnego dymu. Przebrani w policyjne kurtki, zaczęli ścigać po ulicy Fabrycznej gromady chłopców z odmrożonymi uszami, namiętnie grających w guziki. W największej cenie były przedwojenne ułańskie, od paradnych mundurów, te z lwem w koronie, o których mówiono, że zawsze wygrywają. Złapanym graczom policjanci wykręcali ręce, odbierali ułańskie guziki, a potem bili ich i kopali bez litości, puszczając z nosów krew.

Różowy blask rozświetlał niebo przedwcześnie, ale wazy z zupą i tak nie pojawiały się na stołach, nie mówiąc już o drugim daniu. Mieszkańcom Ściegów kiszki grały marsza i pragnęli tylko jednego – żeby dzień się już skończył, ale z pustym żołądkiem na zmrok, który powinien zapadać po deserze, czekało się bez końca.

Tylko Loom mógł jadać do syta, lecz właśnie jemu brakowało czasu. Urzędował w ratuszu do późna, przynoszono mu jedzenie z restauracji hotelu Angleterre. Papiery trzeba było odsuwać na skraj biurka i na śnieżnobiałej serwecie, zdobnej w hotelowy inicjał, stawiano srebrne firmowe półmiski z przykrywkami. Loom sięgał po portfel, ale miał w nim tylko najgrubsze pieniądze, których chłopiec przysłany z restauracji nie chciał wziąć do ręki, bo nie miałby reszty do wydania.

– Zapłać z kasy miejskiej i zapisz, oddam później – rzucał niedbale w stronę rachmistrza.

W kasie miejskiej nie było jednak dość pieniędzy, żeby zapłacić za obiad Looma, wtykał więc garsonowi swój banknot do kieszeni i odprawiał go niecierpliwym gestem. Tymczasem tynk sypał mu się już z sufitu do kieliszka.

W ratuszu marzło się na kość i na nic nie starczało pieniędzy. Loom obracał w ręku każdy grosz po trzy razy. Zwątpił w celowość wydawania miejskich pieniędzy na remonty. Mróz, który studził uczucia i trzymał w ryzach niespodzianki, niczego w końcu nie ochronił. Przez szczeliny wiatr z południa wdmuchiwał do miasta śmieci: historie ran postrzałowych, historie utraconych kamaszy, historie wojennych medali, zamkniętych w blaszanych puszkach po tytoniu.

Loom poczytywał sobie za obowiązek zrobić przynajmniej porządek z armatą pułkownika Ahlberga, która zaklinowała się na wieży, podczas gdy winna stać na środku rynku, na wysokim cokole ze złotym pamiątkowym napisem. Na jego polecenie piętnastu ludzi, wołając „hej, raz!”, usiłowało ruszyć ją z miejsca przez całe popołudnie. Spoceni i usmoleni, szemrali na odchodnym, że Loom się na tym nie zna. Dużo może sobie chcieć, kiedy osie zapiekły się na amen. – Lepiej by było – mówili – urżnąć koła albo lufę przepołowić.

– Patałachy – rozzłościł się Loom. Wszedłszy na wieżę, obejrzał dokładnie armatę i stwierdził, że nawet nie drgnęła.

Przy tym zajęciu dosięgła go zbłąkana kula, pierwsza w Ściegach i zarazem ostatnia kula tej wojny: ta sama, która musnęła blaszanego kurka i na chwilę wprawiła go w ruch obrotowy. Nie wiadomo, ile razy okrążyła świat od dnia wyjazdu Kazimierza Krasnowolskiego, dość, że przeszyła chłodne serce Looma w owo popołudnie, kiedy poszedł oglądać armatę. Zachwiał się, wilgotna dłoń ześliznęła się po dewizce i zatrzymała na złotym kieszonkowym zegarku, a w tej samej chwili czarna, zepsuta krew chlusnęła na ubranie.

– Niech to diabli – stęknął. – Nowe palto!

I osunął się na oblodzoną posadzkę, w niebieską i liliową pustkę. Za sprawą mrozu rigor mortis nadał jego ciału nieugiętą sztywność tak prędko, że przyszło mu spocząć na katafalku z martwymi palcami kurczowo zaciśniętymi na zegarku, który donośnie tykał, wprawiając w zakłopotanie uczestników żałobnych uroczystości. Spod nie domkniętej powieki zmatowiałe błękitne oko zerkało na cyferblat.

Loom porzucił swoją szwalnię, swoje składy opałowe, sklepy i magazyny z bezcennymi dobrami, jakie w nich przechowywał: belami płótna, beczkami nafty i workami zboża. Porzucił księgi rachunkowe, listy zastawne, obligacje, weksle i gotówkę. Zabrał ze sobą jedynie zegarek.

– Przysłużył się miastu tą śmiercią lepiej niż całym życiem – dyskretnie, ściszonymi głosami komentowali panowie z rady miejskiej, podając sobie ogień. Przejęcie dóbr martwej ręki byłoby wybawieniem dla pustej kasy miejskiej, otwarciem nowego rozdziału w historii Ściegów. Wszyscy na to czekali, bo tego, który się właśnie kończył, każdy miał już dość. Na przeszkodzie stanęła jednak nieokreślona i przy tym wysoce niestosowna egzystencja Emilki, jak gdyby nigdy nic mieszkającej w kamienicy Looma, pośród zaczytanych francuskich romansów, spiętrzonych na parapetach, na krzesłach, na kanapach.

– Gdzieś musi przecież leżeć testament – powtarzano.

W gorączce poszukiwań ktoś stłukł pozostałą w spadku po pierwszym z Loomów flaszkę, w której wnętrzu od pokoleń angielski galeon płynął pod pełnymi żaglami po bezmiarze wód, popychany porywami pragnień i rządz. Loomowie przywykli do tego, że ich życie się nie kończy: dopóki to było możliwe, w stosownym momencie każdy z nich umiał niepostrzeżenie zastąpić poprzedniego, nie zwykli więc spisywać testamentów, a cóż dopiero czynić zapisów na rzecz miasta, które uważali za swoją własność, w całości, od pryzm śniegu ciągnących się wzdłuż ulic aż po złoty błysk kurka na wieży.

Angielski galeon osiadł z połamanymi masztami na mieliźnie posadzki i ocalił Ściegi. Skąd bowiem wziąłby się słony jak łzy ocean, który na powrót wypełnił niewidoczne kanały obrotu towarowego ku pomyślności handlu i przemysłu, jeśli nie ze stłuczonej przypadkiem butelki?

Każdy, kto dotarł do Ściegów, chwali sobie obiecującą mglistą szarość, wilgotną, ciepłą bryzę, w której tak pięknie rozkwitają pragnienia. Pokoje umeblowane do wyboru, także z wygodami, obiady domowe tuż za rogiem, tanio i do syta. Zorze poranne i wieczorne o stałych porach. Klimat umiarkowany, kwiaty przez cały rok. Warto przez stosownie długi czas płynąć parowcem, znosząc cierpienia morskiej choroby, póki nie ukaże się oczom port w Ściegach, pełen frachtowców różnych bander. Albo przez tyle samo dni tłuc się koleją, przysypiając z nudów, kiwając się w rytm stukotu kół. Przyjezdny – na przykład akwizytor z walizką, która ledwo się domknęła, jakby zamiast próbek paru towarów wepchnął do niej wszystkie swoje przymioty – może wybrać drogę lądową lub morską, ograniczony jedynie właściwościami miejsca, z którego wyrusza. Ale wybór drogi przesądzi o losie, jaki go czeka u celu podróży.

Ci, którzy wybrali kolej, wychodzili z dworca prosto na ulicę Węglową, między tłoczące się na kocich łbach fury z koksem. Dwa kominy elektrowni zasnuwały dymem niebo, którego skłębiona materia odbijała się w czarnych kałużach. Przyjezdni zaglądali w głąb przyprószonej popiołem ulicy i marszczyli czoła, jakby w pierwszej chwili chcieli powiedzieć, że nie o to im chodziło i że trudy podróży poszły na marne. Nigdzie nie było ani śladu dorożki. Oberwańcy wałęsali się między podróżnymi, zbierając niedopałki. W sposobnej chwili któryś z nich chwytał z nagła jakąś sztukę bagażu i uciekał z nią po hałdach węgla, po stertach desek.

– Ludzie! Moja walizka! – chciał zawołać ograbiony, ale krzyk ucinała trwoga, niczym brzytwa przyłożona do gardła.

Podróżni przybywający drogą morską trafiali przez bramę portu na ulicę Solną, gdzie pośród doskonałej harmonii wszelkich odcieni szarości ludzie w czapkach nasuniętych na oczy przemykali chyłkiem i znikali w ciemnych podwórkach, na tyłach siedzib towarzystw asekuracyjnych, kompanii handlu morskiego i spółek zajmujących się spedycją. Fasady, licowane szarym piaskowcem, zdobne w grawerowane srebrzyste szyldy, obiecywały fachowość i solidność o dwustuletniej tradycji, dyskrecję i ciszę wnętrz z ciężkimi biurkami, z modelami żaglowców, z pożółkłymi mapami nieba w dębowych ramach, z ustawionymi za szkłem kolekcjami starych sekstansów. Na widok szacownych budynków podróżny zacierał ręce z zadowolenia, że oto znalazł się we właściwym miejscu i czasie. Pełen nadziei machał na dorożkę – zajeżdżało na wyprzódki pięć lśniących czarnych fiakrów – i kazał się wieźć do hotelu Angleterre, nawet nie przeczuwając, że już postradał portfel.

Nad wieżą ratusza co noc rozbłyskiwała gwiazda pomyślności, a złoty kurek rozdziawiał dziób, w którym prawie mogłaby się zmieścić. W końcu połknąłby gwiazdę ów kurek, sam wycięty z płaskiego kawałka blachy, gdyby nie był z nią raz na zawsze połączony niewidocznym drutem. Niezmienny porządek tej konstelacji budził wiarę w trwałość koniunktury, sprzyjał długoterminowym przedsięwzięciom i zachęcał do inwestowania w nieruchomości. Każda transakcja, rodząc nowe pragnienia, dodawała mocy wiecznemu złudzeniu, że przełyk prowadzi prosto do żołądka i że posiadanie jest możliwe.

Środkiem bezkresnej równiny, pierwszą klasą pociągu pasażerskiego, w spłowiałym szynelu wrócił z wojny Felek Chmura. Przed dworcem obstąpili go obszarpani koleżkowie z dawnych czasów.

– Toż to Felek Chmura, zdrów i cały! Licho się go nie ima! – wykrzykiwali, klepiąc go po karku, aż któryś wypatrzył za kołnierzem ślad czerwieni. – Co tu masz? Krew? – Ale Felek Chmura strząsnął z siebie ten strzęp jedwabiu do haftowania. Wiatr porwał nitkę i poniósł ją przez pół miasta. Opadła pod nogi Stefanii Neumann, spieszącej do składu towarów pasmanteryjnych. Stefania potknęła się na równej drodze.

– Nie wiem, co się ze mną dzieje – powiedziała do panny służącej, która niosła koszyk. – Głowa mi pęka z bólu. Wracajmy.

Za hotel Felek płacił z góry, w kieszeni miał plik banknotów. Boj wniósł za nim na pierwsze piętro, do najlepszego numeru z widokiem na ratusz, cztery ogromne parciane wory i oficerski kuferek.

Przez dziurkę od klucza widziano, jak Felek Chmura wrzucił do pieca brudne onuce i wydobył z wora parę jedwabnych skarpetek. Zamienił spłowiały mundur na ciemną marynarkę. Do kieszonki w kamizelce wpiął złotą dewizkę, wyjrzał przez okno i przestawił wskazówki zegarka według wskazówek na wieży, dokładnie w chwili kiedy Oswald Slotzki, rozparty w dorożce obok sterty skórzanych walizek, okrążał ratusz.

Slotzki przybył drogą morską na ratunek fabryce Strobbla. Jeszcze mu w uszach grzmiały działa, jeszcze mu grały fanfary. Porcelana niewiele go obchodziła, lecz winien był pomoc wujowi, który przed wojną łożył na jego edukację. Cały w bliznach jaskrawych jak płomienie, spod bezrzęsych powiek spojrzał na wieżę ze złotym kurkiem i plamistą ręką sięgnął do kieszonki po zegarek.

– Wasz zegar spóźnia się o pięć minut – odezwał się cierpko do woźnicy. Ten w odpowiedzi zaciął konie. Slotzki dostał z powrotem swoje pięć minut, nim dorożka zajechała na pocięty błotnistymi koleinami plac przed fabryką porcelany Strobbla. Tegoż popołudnia pokazano mu hale fabryczne, do których tak się śpieszył, z kałużami stojącymi na posadzkach, puste, zagrzybione i zasnute aż po stropy pajęczynami. I przedstawiono mu po kolei wszystkich kancelistów: grubych i chudych, w wyświeconych surdutach i pożółkłych koszulach, z kroplami potu na łysinach. Slotzki uścisnął wiele dłoni, a kiedy to się wreszcie skończyło, ze zmarszczonymi brwiami długo zmywał z rąk niewidoczny brud świata. Wspominał przy tym portfel, który mu skradziono, ledwie postawił stopę na lądzie. Na koniec kazał sobie przynieść kufel piwa do gabinetu Strobbla.

– Wuj wie, przez jaki ogień przeszedłem na wojnie – mówił z pianą na wąsach. – Ogień pali, ale oczyszcza. W przeciwieństwie do wuja wolę mieć do czynienia z żywym ogniem niż ze stojącą wodą złodziejstwa i lenistwa.

Nazajutrz od rana zasiadł do studiowania ksiąg przychodów i rozchodów, wyblakłych faktur, starych listów handlowych, by pośród zawiłości tropić zadawnione niedbalstwo fabrycznych buchalterów. Pocił się, kark mu czerwieniał. Zrzucał marynarkę, pod spodem ukazywały się szelki w kolorze feldgrau. Na grzebaniu w papierach upływały mu kolejne dni. Poplątanym śladem luk w dokumentacji przedzierał się ku czasom przedwojennym, ku partiom towaru obróconym później w stłuczkę zalegającą ulice miasta, i odkrywał karygodne błędy w procedurze zakupu glinki kaolinowej, z której je kiedyś wypalono.

– Jak to można się zmienić nie do poznania – mówiły robotnice od Strobbla, które przechowały w pamięci niewyraźną postać w jedwabnej kamizelce w prążki. – Przed wojną ładny był i grzeczny, teraz ani przystąp.

Kiedy Slotzki, idąc ulicą, uchylał kapelusza znad łysej głowy, panie wołały „ach!” i szybko odwracały wzrok. Unikano go jak ognia i nigdy nie zapraszano na tańce do domów, w których były panny na wydaniu. Jego brzydota ważyła więcej od całej fabryki Strobbla, którą z wolna wprawiał w ruch po wojennej przerwie i którą miał odziedziczyć. Pracował od rana do wieczora, nie oszczędzając nikogo, zwłaszcza zaś buchalterów, których lubił nękać nagłymi wezwaniami, bywało nawet, że przed śniadaniem lub po kolacji. Przybiegali zaspani i nieprzytomni, zdradzała ich pozapinana na oślep garderoba. Zza drzwi gabinetu dochodził podniesiony głos Slotzkiego i jego ciężkie kroki. – Psi obowiązek! – wołał i walił pięścią w stół. Ale to nie przynosiło mu ulgi, chwytał więc przymiar liniowy i łamał go jak zapałkę.

– Cztery liniały od wczoraj – niosła się wieść po fabryce.

Wstawiono mu do gabinetu porcelanową umywalnię z mydelniczką i dzbanek. Interesantów przyjmował raz w tygodniu, trzeba się było wcześniej zapisywać. Pryszczaty chłopak na posyłki wychodził na korytarz i wywoływał petentów po kolei, naumyślnie przekręcając nazwiska. Pod drzwiami leżał czarny wyżeł Slotzkiego i z obnażonymi kłami odprowadzał wzrokiem wchodzących.

– Dobry piesek – mamrotał ten i ów, w przejściu przywierając płasko do ściany.

W dzbanku jeszcze przed południem brakło wody.

– Maks! – wrzeszczał Slotzki, unosząc ręce i odsuwając je od siebie, żeby nie powalać ubrania. Chłopak i pies jednocześnie zrywali się na równe nogi, nosili bowiem to samo imię. Potrzeba było mniej więcej tyle dzbanków wody co liniałów. Slotzki nie lubił wzruszających historyjek, co dawał odczuć bez ceregieli. Kobiety wychodziły od niego, chlipiąc i ocierając oczy rąbkiem fartucha, a mężczyźni zaciskali szczęki, aż zgrzytało. Pies na taki widok zaczynał warczeć, gotów skakać do gardeł.

– Cicho, zbóju – syczał mu do ucha Maks Fiff, szamocąc się z nim i trzymając z całej siły za obrożę. Slotzki wyglądał na korytarz.

– Co się tu dzieje? – pytał gniewnie.

Maks Fiff bez tchu podwijał rękaw i pokazywał ślady kłów na przedramieniu. Ale wzrok Slotzkiego na nich się nie zatrzymywał.

– Spokój, jeden z drugim, psiakrew! – wołał i trzaskał drzwiami, aż drżały mury.

Felek tymczasem co rano brodził w zwałach stłuczki chrzęszczącej pod butami i deptał unurzane w czarnym błocie różyczki na białym tle. Dla ziemi i nieba szkoda mu było nawet jednego spojrzenia, oglądał się tylko na sklepiki, szopy, składy opałowe o zabitych deskami bramach. Popołudnia spędzał w cukierni Korellego. Z tureckim papierosem w ustach mozolnie wyczytywał z gazet ogłoszenia o sprzedaży nieruchomości, wodząc palcem od linijki do linijki. Ze szpalt sączyła się obiecująca szarość i mieszała się z chmurą dymu, kelnerzy płynęli w niej niby w mętnej wodzie, unosząc tace nad głowami gości. Kiedy mijali stolik Felka, zerkali kątem oka na kulfony, nagryzmolone dla pamięci na serwetce kopiowym ołówkiem. Pocił się nad lekturą i ocierał czoło białą chustką, zdobną w zawiły monogram poległego na wojnie Kazimierza Krasnowolskiego.

– Płacić – wołał, ledwie skończył z gazetą. Napiwki zjednywały mu uprzejmość. Choć nosił się po cywilnemu, portier w hotelu Angleterre stukał mu obcasami i nazywał porucznikiem.

– Przecież to Felek Chmura – szeptały pokojówki, chichocząc i strzelając oczami.

– Dla was już nie, głupie kozy – beształ je portier. – Żeby wam nie przyszło do głowy się spoufalać.

W krótkim czasie Felek uwiódł wszystkie po kolei, bez wyznań i obietnic. Imiona od razu ulotniły mu się z pamięci. Bardziej niż czymkolwiek innym, na jawie i we śnie, pochłonięty był szacowaniem wartości wszelkich ruchomych i nieruchomych dóbr, na jakich spoczęło jego oko. Kazał sobie przynieść do numeru liczydła. Rankiem powracał pod kamienicę widzianą dnia poprzedniego, niepewny, czy rynny są na pewno miedziane, a sutereny zamieszkane.

– Od frontu na piętrze jest do wynajęcia – powiadamiał go stróż, zbliżając się z miotłą.

– Opowiem panu historię tego domu – zaczepiał go żebrak w bramie, łapiąc za rękaw.

Wkrótce Ściegi nie miały przed nim tajemnic: wiedział dokładnie, ile są warte po cenach rynkowych oraz w przeliczeniu na cegłę rozbiórkową.

– Jeszcze ma pieniądze? – pytał właściciel hotelu Angleterre, nachylając się nad kontuarem do portiera. – Cóż robi przez cały dzień?

Nieruchomości były wtedy tanie. Felek kupił place przy Fabrycznej, ogrodził je i zwiózł cegłę.

– Kto się tu buduje? – rozpytywali przechodnie, a z braku odpowiedzi odpowiadali sobie sami, że pewnie fabryki Neumanna i Strobbla stawiają nowe magazyny.

Ludzie Felka Chmury skupowali na czarnym rynku złote carskie monety, w każdej ilości. Na ich złoża trafiali nieomylnie, wyczuliby je wszędzie, choćby pod ziemią. W kantorku rzucali garściami na stół, czasem odpadła przyschnięta grudka gliny. Miejski targ był w tym czasie pełen pustych portfeli, walizek z wyłamanymi zamkami i kradzionych ubrań, pośród których krążyli zagłodzeni oberwańcy i wypatrywali po kałużach jakiegoś kartofla, żeby go podnieść i zjeść, choćby na surowo. Ale nie było ani jednego, bo skąd miałby spaść? Na straganach leżało wszystko oprócz żywności. Ta jakby zapadła się pod ziemię, kryjąc się przed niepewnymi koronami polskimi i niemieckimi markami. Kartofle, jeśli nawet istniały, były daleko, zagrzebane w kopcach przez tych, którzy nie wierzyli już w żadną walutę. I tylko z nawyku głębszego niż wiara gotowi byli przyjmować dawno wycofane z obiegu złote carskie pięciorublówki.

Nocą do magazynów Felka Chmury podjeżdżały furmanki pełne kartofli. Rozładunek odbywał się w pośpiechu, pod osłoną mroku, kiedy nad wieżą ratusza rozbłyskiwała gwiazda pomyślności. Felek osobiście dbał, żeby nic nie zginęło. Nad ranem pojawiali się niewyspani sklepikarze, anemiczni i przezroczyści jak powietrze, i brali towar, po trzy metry na każdego. Więcej Felek nie dawał. Jego podręczny, rudy Adaś Rączka w wyrośniętych pumpach, skrupulatnie odmierzał kartofle.

– Dość – mówił. – Następny. Po południu w cukierni Korellego Felek zastygał nad filiżanką kawy, z gazetą w ręku, z papierosem w ustach. Budził go w końcu brzęk spadającej łyżeczki. Odkładał gazetę, płacił, wstawał od stolika i nie wyjmując papierosa z ust, przechodził na drugą stronę ulicy, do hotelu.

– Nudzi się – zauważała hotelowa służba.

Kiedy Chmura brał klucz od numeru, stożek popiołu opadał i rozsypywał się na kartach otwartej księgi meldunkowej.

– Na starym placu ćwiczeń najlepiej się pan teraz rozerwie – powiedział mu kiedyś portier, usłużnie podsuwając popielniczkę. I nagle wyciągnął z kieszeni banknot. – Niech pan spojrzy na to.

– Sto koron polskich. Nieźle się panu wiedzie.

– A jakże – portier zachichotał i mrugnął jednym okiem.

Na placu ćwiczeń przy Gwardyjskiej tłumy pchały się do wielkiego białego namiotu. Konie z pióropuszami na głowach i ze wstążkami w ogonach galopowały wokół areny wysypanej piaskiem. Na ich grzbietach tańczyła lekka jak piórko woltyżerka, pogromca zwierząt Orlando strzelał z bata, lew skakał przez płonące obręcze, dwie małpy w lśniących szapoklakach tasowały karty i przerzucały z ręki do ręki harmonie banknotów, z pewnością fałszywych. Zrywały się oklaski, orkiestra grała tusz, konie maszerowały paradnym krokiem w takt krzykliwej muzyki, a pogromca zwierząt i woltyżerka kłaniali się nisko, podczas gdy małpy biegały w kółko, oklaskując same siebie.

Za dnia ciekawi zaglądali do wozu cyrkowego przez zakurzoną szybkę.

– Nic tam nie ma – mówili.

Małpy iskały sobie futra. Pogromca zwierząt Orlando przykryty paltem spał na pryczy i chrapał, a woltyżerka cerowała pończochy.

Felek kazał sobie raz jeszcze pokazać cyrkowy banknot: był zwyczajny, nie różnił się niczym od innych banknotów stukoronowych, może tylko nieco bledszy, ale ze znakiem wodnym na właściwym miejscu, może tylko trochę mniej wyraźnym. Kupił go, przepłacając bez mrugnięcia okiem, i od tamtej pory nosił przy sobie na szczęście – w bocznej przegródce portfela, aby nie wmieszał mu się między grube pliki tych, którymi obracał w interesach.

Kartofle płynęły na rynek ścieżański równym strumieniem, a ich masa, przekroczywszy punkt krytyczny, otworzyła śluzę pokątnego handlu złotem.

– Udało się! – krzyczał Felek Chmura, biegnąc środkiem ulicy z rękami wzniesionymi w geście triumfu. Od tej pory jego ludzie dniem i nocą wystawali na każdym rogu Solnej, zamieniając ślubne obrączki na gotówkę, którą niezwłocznie niesiono do sklepików, żeby spłacić zadawnione długi i odnowić kredyt. Kobietom w ogonkach puchły nogi, tymczasem w domu czekała gromada głodnych dzieci i stosy dziurawych pończoch do cerowania. Robota nigdy się nie kończyła, w kuchniach zawsze stały balie pełne mydlin.

Po ulicy Solnej hulały morskie wiatry. Handlarze dla złapania tchu zaciągali się głęboko papierosami, a gardła suszyli łykiem spirytusu z przemytu. Papierosów było na Solnej w bród, obnosiły je w tekturowych pudłach zawieszonych na szyi dzieci człapiące w za dużych butach, one też po kryjomu sprzedawały zza pazuchy spirytus. Zaczynały w tym interesie od paru drobnych monet wyciągniętych matce z portmonetki. Nazajutrz, z pomnożoną gotówką, wracały po towar pod magazyn Felka Chmury. Matki jeszcze ciągle szukały swoich groszy, a dzieci, siedząc cicho na brudnych schodach kamienic przy Fabrycznej, przeliczały już grube pliki banknotów. Zrywały się na odgłos kroków, by uciec na strych, między zwieszające się ze sznurów mokre płachty prześcieradeł.

W sztormową pogodę kanały obrotu towarowego burzyły się, wzbierały brudną pianą i transakcje nie dochodziły do skutku. Handlarze, wyczerpani i przemoknięci, wydawali ostatnie pieniądze na spirytus i papierosy. Strata jątrzyła się w nich jak ropiejąca rana. Dzieci przemykały między nimi ostrożnie, w strachu o towar i o pieniądze. Ograbione i poturbowane, chlipały po kątach i schodziły z oczu zaharowanym matkom, pochylonym nad baliami z praniem, które nigdy się nie kończyło.

– A cóż mi do tego? To nie ochronka – mówił Felek, który skupował od handlarzy biżuterię w każdej ilości, zawsze płacąc gotówką. Przez jego ręce przepływał rwący potok zegarków, obrączek z wygrawerowanymi wewnątrz niepotrzebnymi inicjałami i pierścionków z brylantem, którym mnogość nadawała rys pospolitości. Pewnego dnia bezimienna rzeka pamiątek, wyciąganych z ukrycia i naprędce spieniężanych, wyrzuciła na brzeg zaręczynowy pierścionek Kazimierza Krasnowolskiego, w pudełeczku wyścielonym miękkim aksamitem, do którego jak wodorosty przyczepiły się okruchy przedwojennego tytoniu.

Firma Felka Chmury oferowała klientom absolutną dyskrecję. Jego interesy nie znały przestojów, zawsze był gotów do zawarcia korzystnej transakcji, choćby o pół do piątej nad ranem, obudzony z najgłębszego snu, i nigdy się nie zdarzyło, żeby mu o jakiejkolwiek porze zabrakło koron polskich. Dlatego Ludwig Neumann posłał po niego bez wahania, kiedy przyszło mu sprzedać złoty zegar z salonu. Felek wszedł przez drzwi kuchenne, tak jak przed wojną.

– Ładny zegar, żal go niszczyć – orzekł. – Ale do ważenia trzeba będzie wyrzucić werk.

– On się zna tylko na wartości złomu – odezwała się Stefania. Gwałtownie wstała z fotela, nadpruty ojcowski surdut spadł z jej kolan na podłogę. – Błagam, niech go ojciec nie słucha. Niech go ojciec odprawi.

– Kołnierzyk całkiem już przetarty – zauważył Felek, podnosząc surdut. – I cóż to, pani Stefania sama go będzie reperować?

– Nic Felkowi do tego – powiedziała Stefania. Trzasnęły za nią drzwi od salonu i tyle ją widział owego popołudnia. Złote aniołki dźwigały tarczę zegara pod szklanym kloszem, wahadło kołysało się, tik, tak.

– Dobrze, panie Neumann – rzekł półgłosem Felek Chmura. – Ile pan chciał za niego?

I zapłacił gotówką, bez targowania. Niosąc pod pachą nieporęczny zegar z aniołkami i wahadłem, wyszedł kuchennymi schodami na podwórze. Tam zakręciło mu się w głowie od tęczy blasków różowych, złotych i błękitnych, i omal nie wyślizgnął mu się z rąk kosztowny nabytek.

– Zorza – szepnął. Ze zdumienia aż się zachłysnął. Nigdy nie patrzył na niebo, więc nie wiedział, że zorza może być tak piękna. Uskrzydlony widokiem świetlistych atłasów pod lekką jak obłoki materią koronek i angielskich haftów, zapragnął czegoś więcej – ale czego? Serce go zabolało z różowo-złoto-błękitnej tęsknoty, zanim zrozumiał, że to służba wietrzy pańską pościel. Wtedy wzniósł oczy wysoko, ku oknom na drugim piętrze, zasłoniętym firankami. Gdzieś krył się za nimi spowity w jedwabie mebel z miękkim materacem, na którym w tejże chwili leżała Stefania, szlochając rozpaczliwie.

– Ho, ho! – rzekł Felek. – Już nie uciekniesz ty przede mną.

Kazał sobie postawić w numerze wielkie lustro. Nosił się z myślą, by obstalować nowe ubranie, jego uwaga rozpraszała się nad rachunkami i wyciągał z kieszeni próbki sukna ze składu tkanin Looma. To on był teraz właścicielem owego składu, zachował stare szyldy, odprawiwszy dawnych dostawców z ich przedwojennymi gatunkami, za które liczyli sobie zbyt słono.

– Za grube, za sztywne – narzekał, mnąc w palcach próbki tkanin z nowych partii towaru. – Wszystko nie to.

Zawiódł się także na kartoflach: przysporzywszy mu przedtem samych korzyści, popsuły się w magazynie, nim wyciągnął z nich resztę należnego zysku.

– Dobrze mu tak – szeptały mściwie kobiety stojące w ogonkach. – Takie kartofle! Za takie pieniądze! Z tej pazerności chyba zapomniał, że zgnilizna jest zaraźliwa.

Tak przeto kartofle wciąż jeszcze były mu coś winne, aż w końcu zrozumiał, że nigdy się do końca nie wypłacą. Przygryzając wargi z bezsilnej złości, Chmura wołał Adasia.

– Patrz, jak wyczyściłeś mi buty – krzyczał, bijąc go po rudej głowie gazetą zwiniętą w trąbkę.

Lecz nawet wtedy nie zwątpił w swoją gwiazdę. Jakże mógłby zwątpić, skoro wisiała nad samą wieżą ratusza. Przyczyna niepowodzeń wkrótce się objawiła: cyrkowy banknot, kupiony na szczęście, w jakiejś chwili nieuwagi wmieszał się między inne stukoronówki. Zauważywszy to, Felek wyłożył je na stół jak karty do pasjansa i oglądał po kolei w świetle lampy, szukając egzemplarza bledszego od pozostałych. Znalazł takie cztery. Bezradnie podnosił je i odkładał, wciąż na nowo porównywał i przekładał z miejsca na miejsce, aż z papierosa przyklejonego do ust posypał się na nie popiół.

– Ładne rzeczy, jasna cholera, popatrz! – zawołał, wzywając gestem Adasia Rączkę. – Czy mnie oczy mylą? Już osiem!

Pozbywał się ich przy każdej okazji, przeklinając cyrk, po którym nie było już śladu na dawnym placu ćwiczeń. Ludzie Felka, tkwiący niestrudzenie na każdym rogu ulicy Solnej, płacili tymi pieniędzmi za złote obrączki. W razie potrzeby pożyczali je szulerom na lichwiarski procent i na czas tragiczne krótki, pod zastaw gardła. Wydawali nimi resztę przy większych transakcjach, gdy jak na skały wpadali na nich marynarze, których środkiem ulicy Solnej niosła najwyższa fala. Ci stąpali szeroko, kołysząc się, jakby pod nogami mieli pokład okrętu, a nie twardy grunt miejscowy, który zamiatali szerokimi nogawicami marynarskich spodni. Każde życzenie marynarza mogło zostać spełnione w ciągu jednej chwili, nawet jeśli chodziło o tęgą blondynkę w czarnych podwiązkach, która śniła się przez cały rejs, albo o małą Japonkę chowającą się za wachlarzem na zapałczanej etykietce. Każdą rzecz, jakiej tylko mógł zapragnąć marynarz, mieli oni w zasięgu ręki i marynarze nie mogli się zatrzymać, póki nie pokosztowali wszystkiego. Nad ranem budzili się we mgle, z białą plamą w pamięci, z tępym bólem w skroni, z jednym wyblakłym banknotem w kieszeni. Mrużąc podbite oko, odczytywali z otoka marynarskiej czapki zapomnianą nazwę swojego statku.

Z czasem ludzie Felka Chmury zamienili czapki z ceratowym daszkiem na pilśniowe kapelusze. Znali się na wszystkim, mogli od ręki sprzedać fałszywe portugalskie paszporty oficerom Wrangla albo na zlecenie upłynnić pakiet bezwartościowych przedwojennych akcji kolei transsyberyjskiej. Zalatywało od nich alkoholem, tytoniem i wodą kolońską. Opuścili narożniki ulicy Solnej, by okupować drewniane tancbudy, które nazywały się Tivoli albo Trocadero i także należały do Felka Chmury – razem z marżą od wyszynku, z kawałkami na pianino i akordeon, z ryczałtem od zarobków fordanserek. W obłokach dymu akordeon porywał do tanga i rzucał na zatracenie w desperackich przechyłach, w gwałtownych półobrotach, gdy pianista zawisał nad przepaścią ciszy, by nagle pięściami uderzyć głucho w drewniane pudło pianina – bum! bum! – nim akordeon wyrzuci z siebie ostatnie słowo, nim się domknie melodia i dopełni los. Tango nieustępliwym rytmem pulsowało w skroniach pod kropelkami potu, przez chwilę każdy brał jego brutalność za własną i ledwo utrzymywał ją w ryzach, z fordanserką w jaskrawym makijażu balansując na przeciągniętej strunie, na granicy światła i mroku, miłości i nienawiści, życia i śmierci. W takich właśnie chwilach ludzie Felka Chmury tracili swój jedyny skarb – wahanie. Wraz z nim opuszczało ich czucie w palcach i od tej pory po dniu ciężkiej pracy znajdowali w swoich portfelach powracające fałszywe banknoty – najpierw tylko stukoronowe, potem już i pięćsetki, a na koniec pospolite dwudziestki i dziesiątki. Bez czucia w palcach życie nic nie było warte, więc zaczynali nim pogardzać. Nie smakowały im już ani serdelki, ani musztarda, ani piwo. Na koniec myśl traciła bystrość, a wzrok przenikliwość i po kolei znajdowano ich rankiem zesztywniałych na kamień, z przestrzeloną głową. Wdowy dostawały od Felka jednorazowe wsparcie: plik banknotów, które trzeba było wydać czym prędzej, nim wyblakną do reszty.

Tymczasem w szacownym sklepie firmy Loom i Syn, należącym do Felka Chmury, sprzedawano tanio jak nigdy dotąd towar tak podłego gatunku, jakiego nikt jeszcze nie widział: herbatę mieszaną z suszoną pokrzywą, mąkę mieszaną z kredą i gipsem, cukier mieszany z kaszą manną, piwo, które od razu szło do głowy łupiącym bólem, płótno, z którego po praniu robiła się wata.

– A czego się spodziewali? – rechotał Felek, puszczając oko do Adasia, i poszturchiwał go ołówkiem, żeby śmiał się razem z nim. – Chcą przecież tanich towarów, hołota, na drogie i tak ich nie stać.

Dłużników Felka Chmury nietrudno było rozpoznać po bladości, po płytkim oddechu, po włosach pozlepianych w strąki od zimnego potu. W krótkim czasie wszyscy robotnicy od Strobbla cierpieli na bóle głowy i żołądka.

– Ruszać się, bo mi maszyny na pusto chodzą! – irytował się Slotzki, krocząc środkiem hali. – Umiecie tylko jeść i pić, robota nic was nie obchodzi.

Co wieczór ze ściągniętymi brwiami oglądał kosze pełne wybrakowanych sztuk. Każdego dnia przynajmniej przez kwadrans, a może i dłużej, fabryka pracowała na szkodę firmy Strobbel i Slotzki, maszyny marnowały prąd elektryczny i kaolinową glinkę, ogień niepotrzebnie buzował w piecach, na darmo polewa mieszała się w kadziach. Slotzki przekonał się ponad wszelką wątpliwość, że zarabiając krocie na handlu swoimi bajecznie tanimi towarami, Chmura wyciąga mu z kieszeni ważącą na bilansach część kosztów. W tym czasie fabryka się rozwijała, przyjmując coraz więcej ludzi, straty więc szybko ulegały zwielokrotnieniu. Nie mogąc raz na zawsze pozbyć się Chmury, Slotzki próbował innych sposobów, by się nie dać ograbić. Zaczął cofać o kwadrans wskazówki fabrycznych zegarów za dnia, a nocą o tyle samo przesuwać je do przodu. Szukał prawdziwszej miary czasu dla dniówki, za którą płacił co do grosza tyle, ile się należało.

Chmura brał kopiowy ołówek i gryzmoląc kulfoniaste cyfry, mnożył grosze, które wart był kwadrans pracy, przez rosnącą z tygodnia na tydzień liczbę robotników pracujących u Strobbla. W ten sposób obliczał, ile gotówki fabryka porcelany wyciąga mu z kieszeni za sprawą sztuczek z zegarami. Albowiem to do niego należały wszystkie wypłaty, i to już na rok naprzód. Tymczasem zyski Slotzkiego i Strobbla wpływały na nieosiągalne zagraniczne konta bankowe. Nad ranem dręczył Chmurę niepokój. Dzwonkiem przywoływał zaspanego Adasia Rączkę i wywodził mu, że pod postacią porcelany, rozsyłanej przez Slotzkiego po świecie w drewnianych skrzyniach pełnych trocin, wyciekają ze Ściegów prawdziwe pieniądze. Przez dworzec. I przez port, żyjący osobnym życiem. Życiem, które zrodziło nawet sklep z angielską herbatą najlepszej marki.

– Ale czy kto w nim kiedy kupuje? Chyba tylko urzędnicy ze spółek spedycyjnych, a oni nie należą do Ściegów. I port nie należy, i kolej – pocieszał go Adaś sennie. – Ściegi są podzielone akuratnie: Slotzki wziął ręce, a pan żołądki. Prawdziwych pieniędzy może w ogóle nie ma. Na pana miejscu spałbym spokojnie. – I ledwie dokończył, już spokojnie spał, na stojąco, potylicą oparty o ścianę.

Slotzki szczerze życzył Felkowi plajty, gdy ten przejął szwalnie, działające po staremu pod firmą Loom i Syn, lecz prosperujące coraz gorzej, bo skończyły się intratne wojskowe zamówienia.

– Na tych szwalniach powinie się panu noga – pogadywał przy kartach, rzucając asy na stół i zgarniając pulę.

Ale wiara Felka była niezłomna.

– Karta musi się w końcu odwrócić – mówił, gdy zbyt długo przegrywał. I podwajał stawkę. Karta zawsze się odwracała, prędzej czy później.

Na półkach w magazynach szwalni aż po stropy piętrzyły się szpule zleżałych nici, dla których wojna skończyła się za wcześnie. Nim zostały zużyte, żołnierze poszli do cywila. Intendentura zostawiła żonom zakupy dolnej bielizny. A żony, bardziej drobiazgowe niż intendentura, nim sięgnęły do portmonetki, musiały zajrzeć na lewą stronę, obmacać szwy. Nowe czasy potrzebowały nowych nici. Felek ponosił dodatkowe koszta, które potrącał szwaczkom przy wypłacie. Od tego nie chciał odstąpić.

– Nie rwą się w maszynach – mówił. – To dla was wygoda i lepszy zarobek. Nie będę za to płacił z własnej kieszeni.

Pedały maszyn do szycia znów terkotały nerwowo, szybko przewijały się pasy, igły galopowały jak oszalałe. Za pieniądze o niezadowalającej barwie i nie dość wyraźnych znakach wodnych szwaczki ślęczały nad kalesonami dla cywili po staremu przy zbyt słabym świetle, nie skarżąc się, skoro i przedtem się nie skarżyły. Po zamienionych na gotówkę obrączkach zostawał ślad na palcu serdecznym i złotawe wspomnienie. Ręka bez obrączki robiła się lekka, lekką ręką mąż płacił za bilet trzeciej klasy i znikał bez śladu, a one zostawały z długami za dawno zjedzone żeberka z rzeźni Felka, za nie wiedzieć kiedy puszczony z dymem węgiel z jego składów. Zyski szwalni zwieńczyły dzieło, jakiego Felek Chmura dokonał w tym mieście. Przemyślnym systemem śluz i kanałów, ciągnących się od portu po dworzec kolejowy, cała gotówka krążąca od sklepu do sklepu płynęła prosto do jego kasy.

Wtedy Chmura wyjął z szuflady pudełeczko z pierścionkiem, którego przed wojną Stefania nie zgodziła się przyjąć od Kazimierza Krasnowolskiego, żądając czasu do namysłu.

– Czy nie dość się jeszcze namyślała? – pytał, zapinając przed lustrem łamany kołnierzyk koszuli i sięgając po kamizelkę, z którą czekał Adaś. W nowym ubraniu poszedł prosto do Neumanna poprosić o jej rękę.

– Nie ma w czym przebierać – powiedział Neumann tegoż wieczoru do Stefanii, która trwając w zawziętym milczeniu, reperowała rękawiczki. – Chyba że weźmiesz za męża któregoś z tych pajaców, co to zaciągają pożyczki pod zastaw hipoteczny i z tego żyją. Pamiętaj, moje dziecko, że jestem już stary, a fabryka leży w ruinie.

– Ordynans Kazimierza! – odrzekła Stefania. – Papo, opamiętaj się.

I rozchorowała się z tęsknoty za Kazimierzem Krasnowolskim. Brnęła za nim przez mgły gorączki, przez zdradliwe i grząskie bagna miłości, aż rzucał jej przez ramię swoje piękne, szalone spojrzenie. Ale cóż to? Miał rysy Felka Chmury. Bezcenny wizerunek, rzucony w nurt dni powszednich i niedziel, zatarł się nie wiedzieć kiedy. Stefania gryzła wargi, rzucając się na poduszkach mokrych od łez.

– Czyż nie są do siebie podobni jak dwie krople wody? – szeptała, a potem, zalewana kolejną falą gorączki, zaczynała krzyczeć, że już woli blizny Slotzkiego. Doktor nie robił nadziei na rychłą poprawę. A jednak pewnego dnia wstała z łóżka, z podkrążonymi oczami, lecz spokojna, i kazała sobie przygotować kąpiel. Po południu rozłożyła na stole pasjansowe karty. Sekwensy układały się same, jakby od tygodni tylko czekały na dłoń, która zaprowadzi w talii właściwy porządek. Nazajutrz Stefania przyjęła od Felka Chmury zaręczynowy pierścionek.

– Głowa pęka mi z bólu na sam widok tego człowieka – skarżyła się doktorowi. – Jakże go zniosę pod wspólnym dachem?

Medycyna nie znała lekarstwa na tę dolegliwość.

W dniu ślubu i wesela na rynku grała dęta orkiestra i tańcowali w najlepsze mieszkańcy Fabrycznej, Solnej, Węglowej i Gwardyjskiej, a między długimi stołami kręciły się dzieci z twardymi jak kamień piernikami, na których można było połamać sobie zęby. Pod wieczór dom Ludwiga Neumanna świecił jak latarnia, ludzie Felka Chmury wiwatowali pod oknami, pijąc zdrowie młodej pary spirytusem z beczki, którą pan młody kazał dla nich wytoczyć, a cygańską kapelę zagłuszały puzony strażaków. Kiedy w jadalnym u Neumannów goście weselni przepijali do Felka Chmury, Stefania wymknęła się do swej panieńskiej sypialni. – Co ja najlepszego zrobiłam! – rozpaczała, ściskając skronie. Tymczasem podano prosię upieczone w całości, z jabłkiem w ryju, całe w girlandach tłustych kiełbas.

– A co też się stało z panną młodą? – pytał doktor, rozglądając się dookoła. Lecz jego wzrok, roztargniony i głodny, utknął w półmiskach. Wśród zgiełku okrzyków i brzęku szkła i tak nikt nikogo nie słyszał.

– O przyszłość jestem już spokojny – powtarzał Ludwig Neumann po drugiej stronie stołu, jaśniejąc zadowoleniem. Nałożył sobie na talerz potężną porcję pieczeni, której mu doktor wzbraniał gestami ponad pienistym gwarem. Neumann śmiał się, aż mu się brzuch trząsł, i machał do doktora nakrochmaloną serwetką. – Mój złoty, trzeba panu wiedzieć, że tłusta pieczeń szkodzi tylko w dni powszednie, a przy święcie nigdy.

Nim fajerwerki rozerwały się w górze pod sklepieniem mętnego nieba, wesołość zaczęła dogasać. Puzony piszczały mokro i fałszywie, skrzypce plątały się w błazeńskich kadencjach. Na rynku, ciągnąc za sobą zabłocone ogony, psy wskakiwały na wystawione dla pospólstwa stoły i wylizywały resztki z półmisków.

– A pójdziesz ty! – wołał ten i ów, próbując sięgnąć po laskę, lecz późną nocą ciało nie było już władne poderwać się w ślad za głosem, a nogi ciążyły jak kamienie.

Ludwig Neumann dostał skrętu kiszek niedługo po wyjściu ostatnich gości.

– Mogłem się najeść i kiełbas, gdybym był wiedział. Teraz już za późno, za późno – jęczał w konwulsjach, nim wyzionął ducha.

Zasłaniając się żałobą, Stefania omijała Felka z daleka. Służbie nakazała nakrywać dla niego osobno, w kuchni albo gdziekolwiek bądź, z dala od jej oczu. W końcu nie nakrywano dla niego wcale: zmordowany, zapominał o jedzeniu. Lecz nieznośny ból w skroniach i tak nękał Stefanię bez litości przez całe dnie i noce.

Felek Chmura harował jak wół, żeby uruchomić fabrykę Neumanna. Naprawiono wyciągnięte z lamusa stare maszyny do wyrobu wałków, nie używane od czasów Ludwiga Neumanna seniora. W gazetach wkrótce pojawiły się inseraty ścieżańskiej fabryki instrumentów mechanicznych, na które natrafiali zdemobilizowani żołnierze, gdy po kawałku rwali papier na skręty z machorką. Na podwórkach zaroiło się od katarynek. Na przedniej ścianie pachnących świeżą politurą skrzynek złocił się kaligraficzny napis „Ludwig Neumann”, okolony ozdobną pętlą z zawijasem. Inwalidzi w wystrzępionych wojskowych szynelach – ten kulawy, ów ślepy na jedno oko – kręcili korbami. Obce dźwięki wniosły zamęt do arii operowych, którymi od rana do wieczora rozbrzmiewał dom Stefanii.

– Tango argentyńskie – mówiła, nasłuchując. – Tragiczne i wulgarne. Parampampam! Kto słyszał jedno, zna wszystkie.

I w istocie jedno wystarczało całemu miastu, rozbrzmiewając ze wszystkich stron. Dźwięki bliższe i dalsze mieszały się ze sobą i wchodziły sobie w paradę. Melodia nie miała zakończenia. Urywała się zwykle w pół taktu, a kundle w wełnianych serdaczkach bez końca obnosiły pod oknami kapelusze, do których wpadały same miedziaki. Zabierał je potem Felek Chmura. Zgodnie z umową, katarynki miały pozostać własnością fabryki Neumanna, póki nie zostaną spłacone do ostatniego grosza.

Stefania potykała się w swoim własnym domu o worki pełne bilonu i dławiła się pogardą. Kiedy na schodach rozlegały się kroki Felka, czym prędzej wyłączała muzykę. Ale Felek wchodził do salonu jakby nigdy nic. Prostodusznie oczarowany mechanizmem schowanym w skrzynce, na powrót włączał muzykę i rechotał, rozparty w fotelu Ludwiga Neumanna. Koloratura śmieszyła go do łez.

– Przestań! – wołała Stefania. – Dość!

Felek nie mógł przestać, wstrząsany nieokiełznanymi skurczami przepony. Zaciskając usta, zatrzymywała mechanizm patefonu. Jak bilecik z fałszywym wyznaniem upuszczony z trzeciego balkonu, górne C, wirując, opadało z wolna na głuche dno subkontry. Z łkaniem rzucała się Stefania na sofę, a wtedy nagły wybuch wstrząsał ścianami i z sufitu do tuby patefonu sypał się tynk. To Adaś Rączka podkładał kapiszony pod meble. Chrypnąc, krzyczała, że chce umrzeć, ciskała płytę pod nogi Felka, tłukąc ją w drobny mak. Odłamki czarnego ebonitu rozpryskiwały się na wszystkie strony. Felek strzepywał je z kamizelki na podłogę. Już prawie otwierał usta, ale wzruszał tylko ramionami, brał kapelusz i wychodził z domu. Niedzielny obiad zjadał w hotelowej restauracji. Przy kawie, prósząc na prawo i lewo popiołem, dosiadał się do stolika, przy którym kończył deser Oswald Slotzki.

Firma Strobbel i Slotzki uruchamiała w owym czasie produkcję porcelanowych urządzeń sanitarnych. Z taśm schodziły jedna za drugą olśniewająco białe umywalki, które pakowano w drewniane skrzynie i rozsyłano drogą morską albo lądową po całym świecie.

– Przez całe życie robił wuj talerze i półmiski, nie wiem, po co – mówił Oswald Slotzki do starego Strobbla. – Teraz piętrzą się w stosach w każdej garkuchni, zasmarowane sosami. Te wszystkie wuja figurki! – podnosił głos i mierzył palcem w baletnicę w zakurzonych porcelanowych szyfonach. – Świat potrzebuje czystości, niczego więcej.

Nie wiedzieć kiedy uległ zmianie kształt płatka śniegu, którym firma Strobbel i Slotzki znaczyła swoje wyroby. Każde z czterech ramion złamane było odtąd pod kątem prostym, niczym drewniane liniały, których Slotzki nie oszczędzał. Baletnica potłukła się, okruchy porcelanowych szyfonów, tak drobne, że szczotka do zamiatania nie mogła dać im rady, wciąż chrzęściły pod butami w gabinecie starego Strobbla.

Slotzki spędzał w fabryce całe dnie. Pryszczaty Maks Fiff przesiadywał pod drzwiami gabinetu, czekając na wezwanie. Slotzki przypominał sobie o nim pod wieczór.

– Idź – mówił – zażyj powietrza.

Maks wracał z urwanym rękawem, z rozciętą wargą, w garści ściskając rude kłaki Adasia Rączki.

Felek Chmura, pogrążony w rachunkach, nie czuł nawet, że mu się z głodu skręcają kiszki. Zamykając kolejne pozycje swoich rozliczeń, zauważał, że każda kryła w sobie przynajmniej jedną cyfrę, na której wspomnienie musiał przygryzać wargi. Jak uprzykrzony kąśliwy giez powracała kwota wyłożona na złote carskie pięciorublówki – cena kartofli, które zgniły w magazynach. Aby ocenić rzeczywistą stratę, Felek dopisywał do okrągłej sumy kolejne zera w rytmie rosnącej inflacji, co czynił z bezsilną złością, ponieważ były to z drugiej strony tysiące koron martwych, wyłączonych z obrotu, wyrzuconych w błoto i na zawsze w nim pogrzebanych. Porywał się na coraz to nowe przedsięwzięcia, chcąc zmusić świat, by oddał wreszcie to, co był mu winien. Lecz z każdym kolejnym milionem wpływającym do jego kasy – niepowstrzymanie rosły straty.

Od czasu do czasu chwytał za dzwonek i żądał kawy. Pod wieczór przypominał sobie o Adasiu.

– Idź – mówił – przewietrz łeb.

Rudy Adaś Rączka łapał za czapkę i już go nie było. Wracał późno, zabłocony, w podartych spodniach i z podbitym okiem.

W różowym salonie, rozparty na pluszowej sofie, Felek Chmura przysłuchiwał się fokstrotom. Dźwięki wyfruwały lekko ze złotej tuby gramofonu Madame i natrząsały się z całego świata, a najbardziej z desperacji i patosu tanga. Po gładkich i lśniących stopniach fortepianowych akordów saksofony ześlizgiwały się niczym klowni, których życie składa się z samych tanich żartów. Slotzki przychodził później, z łzawiącymi oczami, z wielką bombonierką pod pachą. Kiedy dziewczęta łapczywie rzucały się do czekoladek, siadał ciężko na sofie i rozpinał kołnierzyk.

– Co tam słychać w fabryce? – pytał Felek. – Szykuje się podobno strajk?

– Ach, daj pan spokój – mówił na to Slotzki i chustką ocierał pot z czoła. Wypijał kieliszek koniaku, potem prosił Madame do tańca, na policzku mając jeszcze karminowy ślad szminki pozostawiony przy powitalnym pocałunku. Felek nie lubił koniaku. Madame napełniała jego kieliszek samogonem aż po złocone brzegi. Nie chciała tańczyć ze Slotzkim, któremu słoń nastąpił na ucho. Śmiejąc się, puszczała do Felka perskie oko.

– Dalej, dziewczęta – wołała. – Która lubi tańczyć?

Ale dziewczęta wolały tańczyć ze sobą, przytulone policzkami, niż dotknąć plamistej ręki i spojrzeć z bliska na oszpecone bliznami czoło. Madame tego od nich nie wymagała. W miarę jak wieczór nabierał rozpędu, zaczynali pojawiać się na horyzoncie oficerowie marynarki handlowej, pragnący przy burzliwych dźwiękach fokstrotów żeglować przez amfilady, póki ich świt nie zaskoczy w drodze do Yokohamy albo do Montevideo. Jakiś siwy kapitan stawał w drzwiach różowego salonu z monoklem w drżącej ręce.

– Miało się w życiu wiele kobiet – mruczał, przyglądając się tańczącym.

Wywoływane dyskretnie przez Madame, dziewczęta znikały w pokojach na piętrze, do których tylnym wejściem, po skrzypiących schodach, wpuszczano wytatuowanych marynarzy.

Slotzki i Chmura, świecąc atłasowymi plecami kamizelek, tasowali karty przy pustych dźwiękach patefonu. Wyżeł Maks chrapał pod kanapą, z nitką śliny u pyska. Różowy salon był jego domem. Po trzecim kieliszku koniaku Slotzki nabierał sił. Lśniące stopnie fortepianowych akordów wiodły go na powrót ku drażliwym sprawom minionego dnia, przyprawiając o lekką zadyszkę. W czterech różowych ścianach rozbrzmiewały echa fabrycznych awantur ze związkiem zawodowym o dodatkową połówkę godziny, którą zawierała w sobie każda dniówka, a której potem brakowało godzinom nocnym.

– Trzydzieści zakichanych minut – powtarzał Slotzki i wzruszał ramionami. – Wielka mi rzecz. Rad byłbym wiedzieć, skąd mają zegarki.

– Pan wychodzi – przypominał Felek.

– W trefle – mówił Slotzki, rzucając kartę, i podejmował przerwany wątek. Pomstował na grzyb toczący fundamenty fabryki, na wszechobecny brud – wstrętną pleśń, która wypełnia cały świat aż po brzegi. Slotzki cierpiał, bolało go serce.

– Czy ktoś w ogóle dba o to wszystko? – pytał, tocząc oczami po stiukowych girlandach sufitu.

– Mais oui! – odpowiadała na to Madame i przysiadała na jego kolanie jak różowy motyl. – Wy obaj dbacie.

Slotzki płacił bowiem z własnej kieszeni połowę czynszu, który rósł z miesiąca na miesiąc, goniąc coraz piękniejsze obroty. Drugą połowę płacił Chmura.

Przed świtem Felek, rozparty na pluszowej sofie, z zamkniętymi oczami i otwartymi ustami, w których świszczał płytki oddech, zarabiał krocie na spekulacjach akcjami południowoafrykańskich kopalń diamentów, by potem wszystko stracić w katastrofie frachtowca, zainwestowawszy w transport drogocennego indyjskiego szafranu: brytyjska kompania asekuracyjna znajdowała sposób, żeby nic nie zapłacić, co napełniało go bezmiarem żółtej jak szafran goryczy.

Slotzki w tym czasie z głową odrzuconą w tył, na oparcie fotela, oglądał swoje umywalki, piękne, gładkie i białe, spiętrzone w magazynach aż po stropy. Olśniewająco czyste, jeśli pominąć pojawiające się na nich ni stąd, ni zowąd rdzawe plamy. Co to za plamy? – pytał. Cóż, plamy wylazły, więc widać były już wcześniej – plątali się majstrowie. Czyścić, krzyczał Slotzki, czyścić do upadłego, żeby mi ślad po plamach nie został. I robotnicy czyścili umywalki, szorowali je proszkiem i ługiem, aż pozdzierali szkliwo, aż skorupy zaciągnęły się jednolitą brudną szarością, która tu i ówdzie zdawała się krwawić.

Chmura i Slotzki wstawali rano połamani, z kołnierzykami wrzynającymi się w szyje, i wbijali spuchnięte stopy w sznurowane półbuty. Śpiesząc się każdy do swoich spraw, na stojąco wypijali po garnuszku zsiadłego mleka, które im z litości przynosiła stara posługaczka.

– Na kanapach! Tak jak się pośpili! Mało to w tym domu łóżek? – gderała, niosąc do kuchni puste garnuszki. – Biedacy, nikt tu o nich nie dba.

Madame nie życzyła sobie być budzona przed jedenastą. Narzucała różową lizeskę i z kieliszkiem koniaku w ręku – na ból zębów, który przed południem zawsze jej dokuczał – szła przeliczyć prześcieradła, świeżo przyniesione z magla.

– O, parbleu! – wołała. – Mereżki znów się rwą. Zróbcie coś. Sprowadźcie szwaczkę.

I stawiała kieliszek o złoconych brzegach między szpondrem na rosół a wielkim koszem włoszczyzny, tymczasem chłopiec od rzeźnika już gniótł w rękach czapkę, uśmiechając się głupkowato w progu. Madame prędko sprawdzała rachunek i płaciła, potem płaciła praczce i węglarzowi, a przypomniawszy sobie jakąś wczorajszą myśl, posyłała do mydlarni po wosk do podłóg albo terpentynę.

– One jedne zawsze mają gotówkę – mówił subiekt, pochylając się do ucha następnej klientki ponad kontuarem posypanym mydlanymi płatkami, i robił minę.

– One jedne żyją bez zmartwień – mówiła Stefania Chmurzyna, chodząc nerwowo po sypialni, od łóżka do szafy i z powrotem. Prowadziła darmową kuchnię dla inwalidów wojennych i zawsze musiała martwić się o to, skąd weźmie na jutrzejszą zupę. Co rano kucharki nastawiały wielkie kotły wody na wrzątek, dzień w dzień musiały porąbać kości, obrać kartofle i przez całe przedpołudnie dokładać do pieca. W porze obiadu byli żołnierze zbijali się w tłum, czekając przed zamkniętą bramą, póki ich nie wpuszczono. Po kwadransie wychodzili znów na ulicę z papierosami w zębach, narzekając – niewdzięczni – na podłe żarcie. Chorowali i umierali na złość Stefanii. Za to ich żony były zdecydowane znieść wszystko. Lecz zaharowywały się na śmierć nad baliami z praniem. Dziewczynki szły na służbę i nie było z nimi kłopotu. Stefania założyła sierociniec dla chłopców, żeby nie wałęsali się po ulicach bez opieki.

– To nie chłopcy, tylko dzikie zwierzęta – mówiła o nich z goryczą. Mazali atramentem po ścianach, łamali krzesła. Darli koszule i spodnie, ciągle na nowo próbując ucieczki z ponurego jak koszary budynku przy Gwardyjskiej. Dobroczynność kosztowała. Stefania nieustająco potrzebowała gotówki. Za każdym razem, kiedy Felek opuszczał sypialnię żony, kładł plik banknotów na mahoniowej toaletce.

Strojąc się przed lustrem i malując usta karminową szminką, dziewczęta Madame plotkowały o Slotzkim i Chmurze. Dociekały intencji dobroczyńców, ale nie sposób było odgadnąć, czego oczekiwali ci dwaj. Żywy ogień, z którego uratował się jeden z nich, na zawsze naznaczył jego ciało swoim szkaradnym piętnem i spopielił żądze. Ten nie pragnął niczego poza powitalnym pocałunkiem Madame. A drugi chciał jedynie, żeby pod sofą w różowym salonie zawsze czekały na niego domowe pantofle, za wszystko inne wolał płacić swojej żonie, Stefanii.

– Bezwstydnica – orzekały zgorszone dziewczęta. – I w dodatku starsza od niego.

Stefania sięgała po pieniądze Felka, ledwie drzwi się za nim zamknęły, i każdy banknot oglądała uważnie z obu stron. W obiegu było coraz więcej fałszywych pieniędzy o różnych nominałach. Płacono nimi za węgiel, za chleb i za komorne. Im dłużej krążyły, tym się stawały jaśniejsze, stopniowo upodobniając się do skrawków zwykłego pakowego papieru, na którym już nie można się było dopatrzeć niczego. Jeszcze rankiem taki świstek jak gorąca cegła przechodził z rąk do rąk, a po południu nikt go już nie chciał. Lecz zawsze zdążył przedtem utknąć w kieszeni jakiejś zaharowanej praczki. Próbowała nim zapłacić za koszyk węgla albo za bochenek chleba, wędrując po składach opałowych i od jednej piekarni do drugiej. Sklepikarze nie musieli nawet oglądać znaków wodnych, utrata wartości następowała w sposób nagły, choć nieuchwytny. Rozpoznawano te papierki z daleka.

– Nadadzą się jeszcze na podpałkę do pieca – wołał za odchodzącą bezczelny chłopiec sklepowy.

W końcu doszło do tego, że nie spotykało się już w mieście innych pieniędzy, jak tylko fałszywe, i wszystkie płynęły do kasy Felka. W Ściegach w owym czasie nawet bank prowadził podwójną rachunkowość i obracał podejrzanie bladymi banknotami. W hotelowej restauracji Chmura rzucał je bez przeliczania kelnerom, a na ulicy kataryniarzom. Prędzej czy później musiały do niego wrócić, nie mogło być inaczej. Portfel ciążył w kieszeni jak kamień. Wielkie pliki fałszywych banknotów zalegały jego sejfy. Oklejał je opaskami, upychał, gdzie się dało, układał w szufladach, a potem także pod łóżkami, na krzesłach, na konsolkach.

Wtedy powrócił do miasta cyrkowy wóz i znów przy Gwardyjskiej rozpięto wielki biały namiot. Samotny mężczyzna, postarzały i z pobrużdżoną twarzą, musiał nająć cieślę do pomocy przy montażu urządzeń. Jak wynikało z plakatów porozlepianych na słupach ogłoszeniowych, zamierzał jeździć na bicyklu po linie rozpiętej wysoko między masztami namiotu. Spragnieni widowiska cisnęli się przy ogrodzeniu: im bardziej niemożliwa wydawała im się taka jazda, tym bardziej chcieli ją zobaczyć.

– Jeździł tak już i w Berlinie, i w Warszawie, i w Wiedniu – niosły się wieści. Przy okienku kasy wyrywano sobie bilety. Felek posłał dorożkę po tego człowieka, żeby wydobyć od niego sekret sztuczki z banknotami. Ale ten machnął tylko ręką i dorożkarz powrócił z niczym.

Pod kopułą rozpięto linę, na którą ów sztukmistrz, wydźwignięty w górę wraz z bicyklem przez specjalny podnośnik, wjechał przy dźwiękach werbli i od razu spadł i zabił się na miejscu.

– Panie Orlando, pamięta pan ten numer z pieniędzmi? – krzyczał Adaś Rączka, przepychając się przez tłum ku leżącemu. – Dwie małpy w szapoklakach, słyszy mnie pan? – wołał, szarpiąc jego ramię. Ale Orlando nic już nie mógł usłyszeć. W wozie cyrkowym został po nim kufer, a w kufrze bryczesy, sztylpy i trzcinka. Pod spodem jeszcze trykot i szyfony woltyżerki, i dwa szapoklaki na samym dnie.

W dniu, kiedy Stefania poczuła bóle porodowe, Felek siedział zamknięty na klucz w swoim gabinecie i oglądał przez lupę banknoty, jeden po drugim. W całym domu panował rozgardiasz, ponad który wznosiły się głośne komendy doktora. Poród był ciężki, służba biegała po schodach w górę i w dół, dźwigając kotły z wrzątkiem, nosząc ręczniki i prześcieradła.

– Ma pan syna – wołała do Felka późną nocą pokojówka Stefanii, na próżno dobijając się do drzwi.

– Na diabła mi syn – mamrotał Felek pod nosem. – A pieniądze Slotzkiego, że leżą w banku, to może lepsze? Tak samo papier i farba, nic więcej!

I ciskał o ściany paczkami fałszywych banknotów, aż rwały się na nich opaski. Z lupą wetkniętą w kieszeń brodził po kolana w stukoronówkach zalegających posadzkę, oszukańczo szeleszczących pod nogami, wysypujących się z powyrywanych szuflad.

Trwał w upartym milczeniu przez wiele dni, póki poranna poczta nie przyniosła długo oczekiwanej szarej, urzędowej koperty.

– Jest! Jest koncesja! – wołał Adaś Rączka, przeskakując po trzy stopnie naraz.

Nazajutrz Felek otworzył pierwszy ze swoich lombardów. Działały pod firmą Loom i Syn. Wielkie szyldy, widoczne z daleka, przywoływały wszystkich potrzebujących na gwałt gotówki, nie wyłączając marynarzy w pasiastych podkoszulkach.

Felek pozbywał się gotówki i wchodził w posiadanie lasek z gałką z kości słoniowej, porcelanowych nocników, miedzianych rondli, kryształowych karafek, szczypiec do cukru, srebrnych grzebieni i puchowych poduszek. A także tęczowych muszli z południowych mórz, naszyjników z zębów rekina, chińskich fajek do palenia opium. Ci, którzy zostawiali swoje rzeczy w lombardach Felka Chmury, nie wracali po nie nigdy. Jedni, nazajutrz wolni już także od gotówki, odpływali, by więcej nie powrócić, inni bez końca czekali na odmianę losu, która nie nadciągała. Felek ważył w rękach miedziany rondel, dzwonił szczypcami o karafkę, przykładał do ucha muszlę, w której szumiały morza południowe. Prawdziwość rekwizytów była niepodważalna, lecz bezużyteczna. Stosami zalegały magazyny, pokrywając się śmiertelnym kurzem.

– Bierz te rupiecie – powiedział do Adasia. – Są twoje.

Nie mógł już patrzeć na swoje przedsięwzięcia, nudne jak flaki z olejem, ciężkie jak kula u nogi. Splunął na nie, odwrócił się do nich plecami i godzinami przyglądał się z okna morskim falom.

Aż w końcu zaczął pod firmą Loom i Syn kupować rozpadające się ze starości żaglowce. Oferował doskonałe ceny i płacił gotówką. W portowych tawernach, noszących na podrapanych ścianach ślady krwawych bójek, jego ludzie podawali kontrahentom walizki banknotów pod kulawymi stołami. Tym sposobem zamieniał fałszywe pieniądze na stare wraki, które musiały pójść na dno przy pierwszej sposobności. Felek zacierał ręce, pewien, że w następnej kolejce tej gry za swoje pływające trumny zdoła wreszcie wydrzeć światu prawdziwe pieniądze.

Tymczasem gładko wygoleni, pachnący lawendą urzędnicy Chmury przyjmowali klientów w biurze przy Solnej, za przeszklonymi drzwiami, na których złote litery napisu „Spedycja Morska” układały się w piękny łuk ponad nazwą firmy Loom i Syn.

– Chciałbym pomówić z panem Loomem, sprawa poufna – szeptał klient przybyły do biura po raz pierwszy.

– Przykro mi, lecz pan Loom nigdy nie przyjmuje – odpowiadał uprzejmy i rzeczowy urzędnik. Miał wszelkie upoważnienia do zawierania umów z nadawcami przesyłek. Dziurawe statki, wyprawiane na morza i oceany przez firmę Loom i Syn, sunęły po falach z ładowniami pełnymi niewidzialnych towarów. Załogi kompletowano z marynarzy, którzy nigdy nie trzeźwieli. Bo tylko pijani gotowi byli zdać się na niepewny los i płynąć pod rozkazami kapitanów, których nazwiska okryły się najgorszą sławą w głośnych przed laty katastrofach. Kto się wpakował na koralową rafę albo na górę lodową, powinien razem z załogą pójść na dno. Dlatego ocalonym bez czci, kiedy się pojawiali w Ściegach, żaden oficer marynarki nie podawał ręki – oprócz tych zbłąkanych nawigatorów, których firma Loom i Syn wyciągała z więzień, z zakładów dla umysłowo chorych, z przytułków dla syfilityków.

Żaglowce Felka Chmury czyniły, co do nich należało: osiadały na morskim dnie. Pokład porastały ukwiały i jeżowce. Ośmiornica spoglądała wyłupiastym okiem przez okrągłe okienko kokpitu, w ładowniach pączkowały algi. Lecz firma Loom i Syn przegrywała sądowe procesy przeciwko kompaniom asekuracyjnym, tak jak w proroczym śnie, który śnił się Felkowi Chmurze na kanapie w różowym saloniku. Kompanie asekuracyjne zawierały tajne porozumienia z jego klientami. Niszczące wyroki waliły się na niego jeden za drugim, znienawidzeni ubezpieczyciele przerzucali na firmę Loom i Syn cały ciężar odszkodowań należnych właścicielom niewidzialnych towarów, lawina pochłaniała kolejne sklepiki, składy opałowe, kamienice, które raz po raz wystawiano na licytację. Ostatnie należności spłacał wekslami bez pokrycia.

Ale nawet wtedy nie zwątpił w swoją szczęśliwą gwiazdę.

– Jeszcze trochę i karta się odwróci – mówił do Adasia Rączki. – Zobaczysz, zawsze się odwraca.

Migreny Stefanii z czasem stawały się coraz uciążliwsze. W dodatku syn źle się chował, trawiony nieznaną chorobą. Nie sypiał po nocach, rzucał się w pościeli.

– Zamknij oczy – mówiła Stefania, kładąc dłoń na jego czole. Zamykał, ale wtedy pogrążał się w bezmiarze czerwieni.

– Ratunku! – wrzeszczał przeraźliwie, jak tonący pasażer.

Doktor przypominał sobie ze swojej wieloletniej praktyki lekarskiej podobny, równie beznadziejny przypadek bezsenności.

– Dziedziczność? – zastanawiała się Stefania, wspominając oficerski kuferek, chustki do nosa znaczone zawiłym monogramem, upodobanie do tureckiego tytoniu i to piękne, szalone spojrzenie. Śmiała się gorzko. – Cóż! Feliks nigdy do końca nie pojął różnicy między własnym i cudzym.

Doktor zalecał wyjazdy na południe.

– Lepiej się nie żeń – mówił Felek Chmura do Adasia, krzywiąc się, jakby łyknął piołunówki. – Dom to jarzmo na karku, kupa kłopotów, i tyle.

Ale w istocie dom był najmniejszym z kłopotów, jakich spadało na niego coraz więcej. Dźwigał ciężar nadmierny, ciężar, od którego grunt usuwał mu się spod nóg – gdziekolwiek stąpnął, tam zapadała się ziemia.

– Przeklęte fundamenty! – pomstował, spoglądając na swoje magazyny z okna kantorku. I z całej siły zaciskał powieki, ale to nic nie pomagało. Zamknięte oczy jeszcze lepiej widziały rysy na ceglanych murach, wyraźne znaki nakreślone nieprzychylną ręką losu, groźną zapowiedź uderzenia, przed którym nie ma ucieczki. Wezwany na pomoc rzeczoznawca budowlany w zamkniętym na klucz gabinecie rysował mu przekroje podłoża.

– Za ciepło – tłumaczył.

Fundamenty opierały się kiedyś na zamarzniętej warstwie wód gruntowych. Felek oczekiwał całkowitej dyskrecji. Rysunki zniszczył w największej tajemnicy, wpychając do pieca, by nie wpadły w niepowołane ręce. Lecz pracownicy – jeden po drugim – rzucali robotę. Adaś Rączka przypadkiem dowiedział się prawdy od Maksa Fiffa, kiedy wyzywając się nawzajem od fagasów, szamotali się o zmierzchu na tyłach fabryki.

– Frajerzy, ty i ten twój pryncypał! – charczał Maks, siadając okrakiem na jego brzuchu, z rozbitego nosa krew kapała na jesionkę Adasia. – Całe miasto się z was śmieje, boście się pobudowali na lodzie!

Adaś strzelił Maksa w pysk.

– Odszczekaj, coś powiedział.

Maks warknął i ugryzł. Strzęp ucha został mu w zębach. Ból rozjuszył Adasia, więc chwycił Maksa za gardło, aż oczy wylazły na wierzch, aż Maks zsiniał i krztusząc się krwią odszczekał wszystko.

Lecz magazyny Felka Chmury i tak zapadły się z hukiem którejś nocy. Kiedy się rozwidniło, nie było po nich śladu. Gapie łapczywie pożerali wzrokiem zaskakującą pustą przestrzeń.

– Tutaj były – wykrzykiwali, kreśląc palcami zapamiętane kontury. – Były i nie ma ich, jak w cyrku.

Telegram z Hamburga, w którym notariusz zawiadamiał, że weksle przedstawiono do protestu, zastał Felka Chmurę w różowym salonie. Zapalał właśnie papierosa, lecz włożył go do ust rozżarzonym końcem i zaklął paskudnie.

– Coś mi tu przyniósł, durniu jeden? – krzyczał na Adasia.

Slotzki plamistą ręką podniósł z dywanu pomięty telegram i zaczął go czytać na głos, mrużąc bezrzęse powieki. Felek wyrwał mu papier z rąk. Roztrącił dziewczęta i chwiejnym krokiem ruszył ku drzwiom. Madame chwyciła go za rękaw. Czyż nie zostanie na kolacji?

– Puszczaj, ty małpo wypindrzona! – Odepchnął ją bez pardonu i tak jak stał, wytoczył się schodami na ulicę.

– Pijany jak bela – orzekł Slotzki, unosząc zasłonę w oknie, gdy Felek potykał się o krawężnik.

– Panie Chmura, a palto, a czapka? – darł się za nim Adaś Rączka. Parę okien otworzyło się i zamknęło. Felek Chmura przystanął, nabrał powietrza – było chłodno. Tymczasem ciężkie drzwi już się zatrzasnęły. Dzwonił, pukał. Na próżno.

– Otwórz, nie pożałujesz – wołał Felek do stróża przez zamknięte drzwi. – Pięćdziesiąt tysięcy za jedno przekręcenie klucza.

Ale drzwi nie ustąpiły, tylko Adaś gdzieś się zawieruszył. Felek Chmura usiadł na trotuarze i zapłakał. Plik banknotów wypadł mu z rąk. Wiatr je porwał i przez chwilę frunęły nad ulicą. Jeden zaczepił się o dachówki, inny utonął w kałuży.

Nazajutrz Chmura nie wstał już z łóżka. W kuchni od rana parzyli mu kwiat lipy – homeopatyczne lekarstwo na jego chorobę, zapisane przez doktora. Wypijał filiżankę naparu i zasypiał. Tak przespał cały dzień, nic o tym nie wiedząc, że jego żona Stefania pakuje walizki. W porze obiadu, kiedy spał najmocniej, w jego domu pojawił się angielski plantator herbaty ze służącym, Hindusem w białym turbanie. Walizki Stefanii stały już w przedpokoju. Podczas gdy Hindus znosił je po schodach, Stefania wśliznęła się cicho do sypialni Felka i na nocnym stoliku położyła pierścionek z brylantem, w pudełeczku wyścielonym aksamitem. Adaś Rączka wybiegł za nimi na ulicę, lecz zobaczył już tylko budę odjeżdżającej dorożki. Gonił ją aż do portu. Tam, dysząc ciężko, przez chwilę przyglądał się z daleka, jak angielski plantator podaje ramię Stefanii. Kiedy wmieszali się w tłum, splunął i zawrócił. Śmiertelnie zmęczony, powlókł się noga za nogą, dłoń zaciskała się w kieszeni na pudełeczku z pierścionkiem.

Chmura chorował długo, gorączka nie opadała ani na chwilę. Bez przerwy trząsł się z zimna, choć w piecach palono dzień i noc. Życzył sobie półmroku. Nie pozwalał zapalać lampy, drzwi musiały być uchylone, by do pokoju wpadało nieco światła z korytarza. Lecz kiedy ktoś otworzył je zbyt szeroko, blask załamywał się na krawędziach mebli i Chmura podnosił krzyk. Oskarżał służbę, że naumyślnie go dręczy, świecąc prosto w oczy. Powieki miał stale opuszczone, dlatego nie widział, jak z pudełka ubywało papierosów i jak obniżał się poziom nalewki w karafce. Godzinami wpatrywał się w prążki tapety, tymczasem wynoszono meble z salonu: stoły, krzesła, fotele i kanapy. Żeby zważyć złoty zegar, komornik wyrzucił z niego werk, wiadomość o tym przyniosła Felkowi służba, kiedy mu doktor stawiał bańki.

– A czegoście się spodziewali? – wymamrotał pod nosem. Nie mógł się nawet ruszyć. Bańki na jego grzbiecie podzwaniały jedna o drugą.

Szwalnie trzeba było pozamykać, a szwaczki zwolnić z dnia na dzień bez odprawy. Gromada kobiet w perkalowych chustkach odeszła spod zamkniętych bram pod kamienicę Neumanna. Na pierwszym piętrze przez zamknięte okna i zaciągnięte story słychać było ich biadania.

– Rozejść się, rozejść – pokrzykiwali policjanci. – Skąd się was raptem tyle wzięło?

W samej rzeczy szwalnie firmy Loom i Syn nie pomieściłyby ich wszystkich naraz. Najstarsze oślepły w czasie wojny, gdy wiązały rwące się nici, młodsze – gdy ślęczały nad kalesonami dla cywili, ostatnie zaś nie zdążyły utracić wzroku przed załamaniem koniunktury. Niektóre coś jeszcze widziały – kontury, światło – i wygrażały pięściami fasadzie domu Neumanna. Te, które nie widziały już nic, tłukły tylko białymi laskami o bruk.

– Głupie krowy – złościł się Felek. – Czego chcą? Pieniędzy? Jakiż, u diabła, pożytek miałem z tego, że oślepły?

– Coś się przecież należy! – zawodziły szwaczki.

– O, tak, należy się! – sapał, chowając się z głową pod pierzynę. – Guzik z pętelką!

Lecz kiedy doniesiono mu, że zebrawszy ostatnie pieniądze, wynajęły adwokata i złożyły pozew, śmiał się do rozpuku, ryczał ze śmiechu, aż rozbolał go brzuch, aż zatrzęsło się pod nim ciężkie łoże, opieczętowane przez komornika.

Firmy powiązane z nim interesami po kolei ogłaszały plajtę. Stenotypistki, które napełniały biura stukotem maszyn do pisania i romansowały z gładko przylizanymi aplikantami, w jednej chwili potraciły posady i zaczęły myśleć o mężczyznach jak najgorzej. Wystawały po bramach długo w noc, paląc papierosy i zaczepiając spóźnionych przechodniów. Upadały nocne lokale, które nazywały się Tivoli albo Trocadero, rynek nieruchomości udławił się nagle podażą, a złota nie można już było kupić za gotówkę. Pod drzwiami Felka Chmury policjant stał dniem i nocą.

Katastrofa ogarnęła całe miasto, jakby wiatr sypnął piaskiem w tryby fabrycznych maszyn, zdmuchnął z witryn dekoracje, po czym ucichł, pozostawiając kanały obrotu towarowego zastygłe w martwym bezruchu. Pełnomocnicy kompanii asekuracyjnych wykupywali za bezcen nieruchomości należące kiedyś do Felka Chmury.

Mając jeszcze w uszach suchy szelest banknotów, pogrążył się w jałowym piekle utraconej wiary. A całe miasto wraz z nim. Którejś nocy, obudzony ze snu, pociągnął za dzwonek i zaspanemu Adasiowi kazał otwierać okiennice. Uniósłszy się na poduszkach, wypatrywał nad ratuszem swojej gwiazdy. Nie było tam po niej śladu.

– To jasne. Karta już się nie odwróci – powiedział głuchym głosem. Policjant nie odejdzie spod drzwi, zszargane nazwisko Looma nie odzyska szacownego brzmienia, różowy salon pozostanie niedostępny, a w ogniu gorączki siły wypalą się do reszty. Adaś Rączka zamknął okiennice na antabę i zaciągnął pluszowe story, ciężkie jak kurtyna.

– Jakże to? – powtarzał z gniewnym zdumieniem Chmura. – Już po wszystkim?

Aż głowa mu opadła na poduszki i blask przestał razić oczy. Świat wreszcie oddał, co był mu winien, rachunki się wyrównały. Felek Chmura odszedł, nie zostawiając złamanego grosza. Pogrzebano go na koszt magistratu. Syna oddano do sierocińca, który zakładała kiedyś Stefania. W zlicytowanym domu służba pakowała manatki i wietrzyła pokoje. Przez uchylone okna ulatywały miazmaty gorączki. Zatrute powietrze krążyło między domem publicznym, kamienicą Neumanna i fabryką Strobbla.

W różowym salonie Slotzki przepijał szyderczo do pustego miejsca na kanapie. Dziewczęta łapczywie pożerały czekoladki, z tuby patefonu dobywały się beztroskie dźwięki fokstrotów. Świętując śmierć Felka Chmury, Slotzki nie zauważył, że sam umiera. Wezwany nocą doktor rozłożył ręce.

– Za późno – rzekł.

Slotzki spłonął w ogniu gorączki, w mgnieniu oka: nie jak świeże polano, ale jak belka mocno już wcześniej nadpalona, jak suchy brykiet węgla drzewnego. Czarny wyżeł Maks wyczołgał się spod kanapy i zawył, zrywając na równe nogi pijanych i śpiących. Uciszany przez dziewczęta, wył coraz głośniej, póki Maks Fiff nie wyciągnął go na ulicę za nabijaną ćwiekami obrożę. Pod osłoną mroku paru ludzi chyłkiem zaniosło ciało do prywatnego mieszkania Strobbla. Potem już wszystko odbyło się, jak należy: czerń i gromnice, a na koniec orkiestra.

Ledwie przebrzmiał pogrzebowy marsz, przez różowy salon przetoczyła się nocna burza, która zdruzgotała patefon ze złotą tubą. Potrzaskała kieliszki o złoconych brzegach, zasmarowane sosami półmiski, porcelanowe tancerki w szyfonach. Przyszła godzina czystości i przewaliła się po amfiladach w tę i w tamtą stronę, zostawiając na środku podłogi poprzewracane meble z wyłamanymi nogami. Nazajutrz policja usiłowała ustalić, ilu ludzi tupało podkutymi buciorami po wywoskowanych posadzkach i czy wszystkie twarze były nieznane. Madame nie chciała rozmawiać z policją. Wargi jej drżały, niecierpliwie sięgnęła po samotną filiżankę z utrąconym uchem i napełniła ją, rozlewając koniak po stole.

– Proszę mnie nie dręczyć – powtarzała, patrząc tępo w stół. – Proszę mnie zostawić w spokoju.

Rozbitych szuflad, zadeptanych prześcieradeł, rozprutych poduszek i okruchów potłuczonego szkła nikt nie uprzątnął. Dziewczęta jeszcze przed obiadem pośpiesznie się rozjechały, każda w inną stronę. Madame wyjechała ostatnia.

– Merde! – rzuciła na pożegnanie, sadowiąc się w dorożce. Widziano ją, jak w asyście bagażowych, opierając się mocno na parasolce i pod gęstą woalką skrywając fioletową opuchliznę złamanego nosa, wsiadała do ekspresu warszawskiego jedenasta pięćdziesiąt pięć.

Kto zapragnie opuścić Ściegi, może się chwycić jednego z dwu sposobów. Jeśli jest przyjezdnym – na przykład akwizytorem własnych zalet, zmuszonym ubiegać się o przychylność rynku, kolekcjonerem przeżyć, nauczonym przez życie pokory – powinien o brzasku bez namysłu wznieść się w górę w gondoli zawieszonej pod balonem sterowca. Łatwo jest bowiem żeglować między obłokami, gdy słońce rzuca różowe promienie ponad żurawiami portu i dokami, ponad dachami banków, ponad budynkiem giełdy, wytwórnią aparatów radiowych Ludwiga Neumanna, fabryką urządzeń sanitarnych Slotzki i S-ka, zakładami zbrojeniowymi Looma, które wypuszczają z kominów ciemny dym, snujący się po porannym niebie. Jeśli ten ktoś przed rozpoczęciem przygotowań do podróży zechce przejrzeć rozkłady jazdy pociągów albo prospekty linii oceanicznych, szybko się przekona, że pragnienie wyjazdu nie ma się nijak do kalendarza i do zegara. Właściwa chwila nie przychodzi o żadnej porze. Ani po śniadaniu, kiedy nadzwyczaj korzystna transakcja jest w zasięgu ręki, ani przed obiadem, kiedy zapach pieczeni drażni zmysły, ani tym bardziej w upalny wieczór, mieniący się feerycznymi obietnicami złotych saksofonów i strusich piór.

Wejście do teatru jarzyło się festonami świateł, niepotrzebnych, bo zmrok nie zapadał, biały dzień trwał do późnej nocy. Tłumy oblegały szklane gablotki pełne fotosów z nowego programu rewiowego, a tabliczki na kasach obwieszczały, że na dziś wszystkie bilety wyprzedane. Z witryny wielkiego domu handlowego wyzywająco patrzył spod sztucznych rzęs manekin w wieczorowej sukni, która już jutro mogła ożyć w teatralnym foyer, a obok olśniewały blaskiem najczystszego srebra komplety platerowanych sztućców.

– Jak zdrowie? – pytano, uchylając kapeluszy. – Czy to prawda, że szanowny pan się żeni?

Przyjezdni mieli co robić przez cały czas i w żadnym wypadku nie zamierzali wznieść się w górę, stąpanie po ziemi poczytywali za swój najświętszy obowiązek. Nikt z przemierzających ulice nie pamiętał już, od jak dawna tkwi w Ściegach.

Dla miejscowych – przeciwnie – najpewniejsza droga odwrotu wiodła w dół, ku antypodom, śladem górników solnych, których nikt już nie pamiętał. Pragnąc niezwłocznie opuścić Ściegi jakąkolwiek inną drogą, trzeba by najpierw zapomnieć o tym, że nie dalej jak wczoraj zwoziło się węgiel do piwnicy, porzucić mokrą bieliznę rozwieszoną na sznurze i placek z kruszonką dopiero co wstawiony do pieca, zostawić na zmarnowanie ledwie napoczętą beczkę kiszonej kapusty. I ruszyć przed siebie z dobytkiem spiętrzonym na furmance – z pościelą, z garnkami, kanapą i stertą krzeseł, z rozwrzeszczanymi bachorami, kanarkiem w klatce i kotem wyrywającym się z koszyka.

Gorący wiatr szarpał zwieszające się z fasad czerwone sztrajfy z wpisanym w koło emblematem fabryki urządzeń sanitarnych Slotzkiego. W każdą niedzielę w ulicznych głośnikach marki Ludwig Neumann przez ochrypły ryk spienionych bałwanów przebijały się, w ledwie uchwytnym rytmie marsza, werble wojskowych orkiestr.

Pociągi wpadały na perony dworców przepełnione, a odjeżdżały puste, z łopotem firanek w uchylonych oknach, z hulającym po wagonach przeciągiem, który kartkował porzucone gazety. Wielkie litery tytułów, bijące na trwogę wykrzyknikami i znakami zapytania, nie miały już kogo ostrzegać.

Ogromne pasażerskie parowce opuszczały trapy, po których pasażerowie schodzili i schodzili bez końca, aż wreszcie, opustoszałe, odpływały, gwiżdżąc przeciągle i smutno. Jakiś podróżny, który nie zszedł na ląd, opierał się o reling z miną wilka morskiego, sam jeden na wszystkich pokładach, dziobowych i rufowych, górnych i dolnych. W porywach wiatru podnosił kołnierz i nie wiedzieć komu machał na pożegnanie rękawiczką: może okręcikom z gazetowego papieru, które walczyły z falą ciągnącą się za kilem i zanurzone już do połowy burty, dalej brały wodę.

Ale czy widział kto kiedy statki niewywrotne i niezatapialne? Dębowe szafliki? Stolnice? Talerze i półmiski, zwane statkami, jeszcze mniej się nadawały do żeglugi, w wodzie poszłyby na dno od razu, jak kamienie. Tylko rozłożyste komody, którymi meblowano ciemne kąty salonów, obiecywały jakie takie bezpieczeństwo. Chroniły się na nich wypuszczone kiedyś spod sztancy figurki panien, kupców i gwardzistów w przesadnych rumieńcach, o zdumionym porcelanowym spojrzeniu.

Bez snu, bez wytchnienia. Jasny dzień przez całą dobę, poza jedną chwilą mrocznej zapaści, przemykającą niepostrzeżenie na długo przed dzwonkami pierwszych tramwajów. Upalnie i duszno jak przed burzą. Przez wąskie gardła ulic przelewały się niespokojne tłumy. Dotkliwie brakowało przestrzeni. Na szyldach kłóciły się ze sobą dwa języki, z murów zwisały strzępy dwujęzycznych ogłoszeń, pozostałość po plebiscycie, przeprowadzonym na mocy międzynarodowych paktów. Jeden i ten sam ratuszowy zegar odmierzał wspólny czas dla wielkich rzesz kieszonkowych i ręcznych zegarków, jeden złoty kurek odbijał się w tysiącu par oczu. Kto zechciałby mieć tylko dla siebie przestrzeń, zegar i kurka, powinien najpierw znaleźć sposób, by pozbyć się tłumów, pożądających tego samego, wchodzących mu w drogę, depczących po odciskach.

Krzyk byt jeszcze bezgłośny, ściśnięty jak powietrze w butelce z nadpsutym winem, bliskiej eksplozji. Pośród wściekłego trąbienia klaksonów fiakry lawirowały między benzynowymi kabrioletami o chromowanych chłodnicach. Gazeciarz w kraciastej cyklistówce wpadał na zażywnego urzędnika banku, zaczynała się awantura i już po chwili zbiegowisko tamowało ruch uliczny. W tramwaju bezczelny uczeń szkoły realnej odmawiał siedzącego miejsca profesorowi klasycznego gimnazjum, który w odpowiedzi uderzał go laską w czoło tak nieszczęśliwie, że trzeba było zatrzymać pojazd i sprowadzić lekarza. Robotnikom od Slotzkiego, Neumanna i Looma, kroczącym ponuro całą szerokością ulicy, zastępowały drogę konne oddziały żandarmerii i wśród bitewnego zgiełku spychały ich w ciemne głębie bram, skąd nie było ucieczki.

Nikt nie oczekiwał Natalie Zugoff na peronie, gdy pod żeliwnymi łukami oszklonego sklepienia, wysokiego jak niebiosa, zmatowiałego i pociemniałego od sadzy, wysiadała z sypialnego wagonu paryskiego ekspresu. Z maleńkim chińskim pieskiem schowanym w futrzanej mufce, z Murzynkiem w liberii, który łypał oczami i przyciskał do ucha skrzynkę pozytywki, Natalie Zugoff, nie zawracając sobie głowy bagażami, ruszyła ku wyjściu. Wałek pozytywki obracał się niestrudzenie, pośród zgiełku powtarzał swoją melodyjkę, niezmienną jak pieczęć pojedynczego losu, odciśnięta na przypadkowych obrazkach z hali dworca – i równie nikłą.

Owego przedpołudnia dyrektor teatru, grubas nazwiskiem Jacques Rauch, rozglądając się za Natalie Zugoff, zaczął przedzierać się ku jej porzuconym bagażom przez tłum podróżnych opuszczających peron. Przywołani przez Raucha bagażowi dźwignęli walizy, zdobne w monogram i nadzwyczajnie ciężkie – piętnaście sztuk, nie licząc pudeł od kapeluszy – by przetaszczyć je przez długi peron i z największym trudem upchnąć w aucie przysłanym z hotelu Angleterre.

– Co ona wozi ze sobą? – utyskiwali. – Chyba kamienie.

– Kobiety! Mówią, że z całym tym majdanem uciekała z Rosji przed bolszewikami – rzekł Rauch do szofera, który położył na kierownicy czapkę z napisem „Angleterre” i przykucnąwszy, oglądał obciążone ponad miarę koła.

– Żeby tylko osie wytrzymały – mruczał.

Podobno Natalie Zugoff była przyzwyczajona do tego, że walizy podążały za nią same. Nigdy jeszcze nie zabrakło chętnych do roztoczenia opieki nad jej bagażem. Dbali o niego urzędnicy z poselstwa brytyjskiego w Odessie, biali oficerowie, marynarze floty czarnomorskiej i przedstawiciele francuskich władz imigracyjnych. Zawiadowca stacji, na którego raz tylko przelotnie spojrzała, sam, nieproszony, zabrał z jej rąk podręczny kuferek i niósł aż do hotelowego auta ożywiony nadzieją, że aksamitne spojrzenie znowu muśnie jego pospolitą postać. Wzywały go obowiązki nie cierpiące zwłoki, na pożegnanie schylił się do dłoni obleczonej w nicianą rękawiczkę, a chiński piesek warknął i pokazał mu ząbki.

Rozdawszy napiwki i odprawiwszy tragarzy, Rauch czekał na słówko podzięki za troskę, z jaką zadbał o walizki, których załadunku przypilnował w Paryżu inny dyrektor rewiowego teatru. Natalie Zugoff podziękowała. I spojrzała z odrazą na wielką stertę, spiętrzoną w hotelowym aucie. Jechało wolniutko za dorożką, którą dla Raucha i artystki musiał sprowadzić szofer. Wiatr przynosił odległe odgłosy pojedynczych wystrzałów. Pod kopytami wybuchła petarda, konie spłoszyły się i poniosły, piesek rozszczekał się rozpaczliwie.

– Diabli nadali – zaklął dorożkarz i ściągnął lejce. – Prrr, stój!

Klucząc ulicami niby korytarzami labiryntu, od strony portu zajechał pod hotel Angleterre, gdzie zatrzymał go kordon policji.

– Na wieży jest armata – powiedziała Natalie Zugoff.

– Od niepamiętnych czasów, proszę łaskawej pani – uspokoił ją policjant. Stuknął obcasami, oddał dokumenty i zasalutował.

Jeszcze przed kolacją piętnastu ludzi w granatowych mundurach mokrych od potu zniosło armatę z ratuszowej wieży. Wystrzelono z niej na wiwat, po czym koła odpadły, a spiżowy korpus pękł i spoczął u stóp ratusza, oszczędziwszy wrażliwym uszom Natalie Zugoff następnego wystrzału. Przez hotelowe okno widziała, jak wiatr włóczył po ulicy strzępy gazet, a pod ścianami przemykały się bezpańskie kundle z podkulonymi ogonami. Posłała po rozkład jazdy pociągów, zdecydowana zerwać kontrakt i wracać czym prędzej do Paryża. Wieczorem miała występ, jedyny, jaki zgodziła się dać przed wyjazdem. Jej głos, mroczny i niespokojny, wzniósł się nad fortissimo orkiestry jak krzyk ptaka, dźwięki saksofonów wzlatywały jego śladem i wpadały w zadyszkę. Szybował wysoko, drżący od gorzkiej pogardy dla mieszczańskiej harmonii. Podstępnie wtrącał orkiestrę w piaszczyste doły dysonansu, z których wydobywała się po karkołomnych ewolucjach i pospiesznie zwierała szyki, by ze skrzypcami na czele, przy fanfarach, powrócić triumfalnie na prostą drogę. Natalie Zugoff nie troszczyła się o orkiestrę więcej niż o stertę walizek, która od lat podążała jej śladem. Jej nonszalancja wprawiała w osłupienie urzędników bankowych rozpartych na krzesłach parteru, w nieskazitelnych smokingowych marynarkach, w butach lśniących jak lustro.

– Będzie klapa – przepowiedział Alojzy Piechota, były strażak, zerknąwszy na salę zza kulis, po czym podjął przerwany obchód. Lecz kiedy przebrzmiały tony ostatniej pieśni, w martwą ciszę widowni wtargnął huragan. Urzędnicy bankowi wśród oklasków zrywali się z miejsc, odurzeni tchnieniem bezgranicznej wolności aplikanci porzucali układność, wskakiwali na fotele i darli się ze wszystkich sił.

– Voilà – ekscytował się Rauch w loży dyrektorskiej, nasłuchując. Ściskał rękę małego Murzynka, oczekiwał gratulacji. – Wiwatują! Słyszysz wiwaty? Dziś mają właściwe brzmienie, jak nigdy dotąd w tej sali. Cieszmy się, bo korek wyskoczył z butelki.

Ale szampan przyzwoitej marki, mrożący się w wiaderku z lodem, by Rauch mógł uczcić sukces – wykrzywił mu usta grymasem obrzydzenia. Zawartość butelki była popsuta.

Przez wiele tygodni wieczorne przedstawienia szły przy kompletach. Salę wypełniał szczelnie tłum samotnych mężczyzn, wsłuchany w mroczny głos, zapatrzony w lśniący czarny cylinder, w boa ze strusich piór i w białą dłoń, unoszącą damskiego papierosa w długiej szklanej lufce, w obłoku dymu podświetlonego niebieskawo. Od oklasków trzęsły się żyrandole, a gimnazjaliści, którym szkolne regulaminy broniły bywania w teatrze Raucha, odrzucali resztkę rozwagi i wymachiwali granatowymi czapkami, wychyleni niebezpiecznie z najtańszych balkonów.

Podczas prób Rauch zasiadał w pierwszym rzędzie parteru, z nogami wyciągniętymi przed siebie, z głową opadającą na ramię i zamkniętymi oczami. Każdy kiks – jak twierdził – objawia się najpierw w materii dźwięku. Jeśli kto chce utrzymać w ręku wszystkie nitki przedstawienia, nie powinien patrzeć na scenę, gdzie ruch i światło bałamucą uwagę. Budził się niezawodnie, kiedy jego ucho złowiło dźwięk nie dość czysty, i wściekle tupał nogą – na znak, że ma być cisza.

– Puzon! To było fis? Mam się schylić, żeby podnieść? Fałszywy ton – sknocone pas. Dziewczęta, nogi wyżej! Chcę słyszeć, jak te piórka furkocą. Orkiestra – jeszcze raz, od początku. Wszyscy od początku.

– Oszalał grubas – szemrały panny z corps de ballet. – Aż z Paryża ją sprowadził. Nie wiadomo po co.

Na afiszach, którymi oklejono słupy przed teatrem, Natalie Zugoff broczyła czerwienią szminki i miała wydrapane oczy. Były strażak Alojzy z własnej woli, stukając drewnianą nogą o bruk, co rano okrążał teatr z rulonem świeżych plakatów i wiadrem kleju, jakby zamierzał gasić klejem płomienie. A przed wieczornym przedstawieniem wychodził aż na ulicę i czekał tam na przyjazd dorożki, by kuśtykając w pełnej poszanowania odległości pięciu kroków odprowadzić artystkę do tylnego wejścia, które ciasnymi schodami wiodło ku garderobom. Raz jeden, kiedy porywisty wiatr rozdmuchał niepokój w sercach, Alojzy wyruszył z przeciwnej strony i przeciął jej drogę. Nagle wyrósł przed nią na samym rogu, jak słup z afiszami.

– Czego pan chce? – spytała.

– Pro-o-o... – zaczął strażak i zamilkł z otwartymi ustami, jakby udławił się samogłoską. Stał wyprężony jak struna, a wiatr szarpał poły starego palta.

– Zawieje pana – powiedziała na to artystka. – Proszę się zapiąć.

Co wieczór zaglądał na salę przez kulisy. Potem wracał do siebie, odpinał drewnianą nogę i kładł się spać na nie ogrzewanym poddaszu. Nogę prawdziwą, niewidoczną i bezcielesną, szarpał nieznośny ból. Beznadziejnie zamotany w pierzynę i prześcieradło, Alojzy Piechota nie mógł się nawet przewrócić na drugi bok.

– Nie ma ucieczki – jęczał przez sen. – Nie ma ratunku.

W garderobie Natalie Zugoff zawsze było ciasno od kwiatów: kosze azalii od starego pana Strobbla, który kiedyś podobno był wspólnikiem firmy Slotzki i S-ka, wyzbyte fantazji wiązanki goździków od prefekta policji, pełne egzaltacji orchidee od pana Lapidusa, właściciela hotelu Angleterre, bukiety świeżych polnych kwiatów od kapitana d’Auxerre z francuskiej misji wojskowej, nie wiedzieć na jakich zebrane łąkach, mające za sobą lot w chmurach. I patetyczne ciemne róże od Raucha.

– Nigdy nie wie, co można, a czego nie można – narzekała. Wierzyła, że róże od dyrektora teatru przynoszą nieszczęście. Była bowiem przesądna. I rozrzutna: pończochy wkładała tylko raz, czym prędzej pozbywała się upuszczonej monety, którą ktoś podniósł i oddał – sama nigdy by się po nią nie schyliła. A suknię, którą miała na sobie w zły dzień, z miejsca oddawała hotelowej pokojówce. – Cóż kwiaty winne? – odpowiadała garderobiana i zmieniała różom wodę. Pośród wazonów poniewierały się pudła czekoladek. Artystka podsuwała je każdemu, kto wchodził, nie wstając nawet z obrotowego krzesła przed toaletką. Plotkarski rozgardiasz w jej garderobie irytował Raucha. Pluszowy fotel, jedyny sprzęt zdolny udźwignąć jego cielsko, był zawsze zajęty. Rauch skinieniem dłoni przepędzał puzonistę albo skrzypka i sapiąc opadał na swój tron.

– To moja jedyna chwila odpoczynku – wzdychał. I skarżył się na samotność. Narzekał, że musi ciągle pilnować, żeby puzon nie pił przed próbą, bo potem fałszuje. Żeby tancerki nie obżerały się czekoladkami, od których gnuśnieją do reszty. Nikomu się nie chce postarać, do tego stopnia, że Rauch musi sam siadać do fortepianu, by pouczyć pianistę.

– Jak można być tak grubym – pewnego razu rzekła Natalie Zugoff do garderobianej. – W dodatku wbił sobie do głowy, że potrafi grać na fortepianie. Okropność. Całkiem bez wdzięku, biedaczysko.

Nim przebrzmiały te słowa, trwożnym gestem zasłoniła usta. – Nie mógł usłyszeć – pocieszała garderobiana, ale to nie uspokoiło artystki. Obmowa przynosi nieszczęście, tak samo jak róże. W uszach już miała echa gwizdów na widowni, największej tragedii, jaką znała. Uparła się dać Rauchowi prezent, oczekiwała rady. Nie mógł to być byle jaki tani drobiazg. Szukała jedynego właściwego przedmiotu, daru, którym zdoła naprawić krzywdę i odwrócić od siebie widmo klapy. Garderobiana sprzątała porozrzucane katalogi domów handlowych.

Po przedstawieniu Natalie Zugoff bywała tak zmęczona, że zapadała w senne odrętwienie przed toaletką. Ale na wieść, że tłum wiwatuje pod teatrem, znów otwierała oczy i zaglądała w lustro.

– Jak ja wyglądam! – wykrzykiwała z rozpaczą. – Prędko, puder!

Bez końca wnoszono kosze kwiatów i pudła czekoladek, a kapitan d’Auxerre, francuski lotnik, pytał przez posłańca, czy może mieć nadzieję, że Natalie Zugoff znajdzie dla niego jedną chwilę. Wtedy garderobiana, uprzedzając życzenie, wprawnymi ruchami łamała ampułkę i kładła strzykawkę na srebrnej tacy, na marmurowym blacie toaletki.

Pozostawiony samemu sobie, znudzony Murzynek wylegiwał się w hotelowym pokoju na miękkim dywanie. Oddzielony od męczącego szumu obcej mowy, wsłuchiwał się w przejrzyste, oczyszczone ze słów melodyjki pozytywek. Gdy jedna milkła, druga i trzecia jeszcze grały w najlepsze. Próba orkiestry pozytywek ciągnęła się bez końca, Murzynek cierpliwie obracał kluczyki, liczył takty, zamykał i otwierał blokady mechanizmów. Aż nagle zrywał się, wznosił ramiona w geście triumfu, jak dyrygent, którego zamysł orkiestra pojęła nareszcie. Oczy mu błyszczały, kiedy wytupywał nogami pomieszany rytm i nucił splątane melodie. Ale pozytywki nic nie słyszały, na głucho zamknięte w swoich ozdobnych szkatułkach, niechętne współbrzmieniu. Zmuszane do powtórnego spotkania, rozmijały się o coraz to inny ułamek taktu. Wieczorem, wyczerpany, jakby przez cały dzień nakręcał tryby losu, na próżno przywołując upragniony zbieg okoliczności, zasypiał na dywanie. Nakręcone pozytywki grały dalej jeszcze przez jakiś czas, każda miała osobną opowieść. Cały pokój rozbrzmiewał kakofonią dźwięków, po drugiej stronie korytarza pokojówki w swojej pakamerze zatykały uszy. Ledwie ucichło, podnosiły go z podłogi, rozbierały i układały w hotelowej pościeli. Oddychał lekko i spokojnie, w czarnych palcach ściskał pęk kluczyków od pozytywek.

Przedpołudniami Natalie Zugoff na przemian spała i szlochała bezgłośnie z policzkiem wciśniętym w poduszkę. Murzynek przez wewnętrzne drzwi wkradał się do jej numeru i przewracając oczami, kładł na poduszce, obok pasma rozpuszczonych włosów, nakręconą pozytywkę. Klękał u wezgłowia, całował bezwładną dłoń. Natalie Zugoff powoli otwierała oczy.

– Podaj mi... – zaczynała.

Murzynek podawał papierosa w długiej lufce.

– Ach, nie ma po co wstawać – wzdychała, przeglądając poranne gazety, spowita niebieskawym dymem.

Murzynek uchylał okno, żeby wypuścić dym, a jeśli była to niedziela, do wnętrza wdzierały się postrzępioną chmurą niewyraźne werble wojskowych orkiestr z głośników Ludwiga Neumanna. Chiński piesek bał się ich panicznie. Nieomylnie rozpoznawał rytm marsza i z rozpaczliwym, cienkim jazgotem dawał nura w sterty sukien Natalie Zugoff. Szamotał się w nich, póki na wpół uduszonego nie wyciągnął spomiędzy atłasów Murzynek.

Ni stąd, ni zowąd doręczono przez posłańca złoty pierścionek z brylantem w pudełeczku wyściełanym aksamitem. Ofiarodawca nazywał się Fiff i w hotelu nikt o nim nigdy nie słyszał.

– Cóż on sobie myśli! – krzyczała Natalie Zugoff, dotknięta do żywego. – Jak śmiał!

Uspokoiła się dopiero wówczas, kiedy pan Lapidus osobiście odszukał zuchwałego adoratora, który okazał się szefem straży fabrycznej w zakładach Slotzkiego, i zwrócił mu pudełeczko do rąk własnych. Po czym złożył Natalie Zugoff szczegółowe sprawozdanie, opowiadając, jak spotkał się z młodym człowiekiem w sztylpach i w bryczesach z taniej zerówki i jak ten rzucił pudełeczko na trotuar, rozdeptał je i podkutym butem strącił pierścionek z brylantem do ulicznej studzienki.

Odtąd krzesła trzaskały podczas każdego przedstawienia, jakby strzelano z pistoletów. Mężczyźni w bryczesach i sztylpach, noszący na rękawach opaski ze znakiem fabrycznym Slotzkiego, wychodzili przed końcem, zachłystując się własną arogancją. Mierził ich bezruch i cisza widowni, nie chcieli czekać na owacje wybuchające po ostatniej pieśni, szli więc prosto do gospody naprzeciwko teatru. Tam kelnerzy w zatłuszczonych fartuchach przemierzali salę, dzwoniąc kuflami nad głową. Lawirowali w tłumie, wśród wrzawy nie milknącej ani na chwilę od popołudnia do późnej nocy, w uszach mając huk morskich bałwanów, w jaki zamieniały się męskie głosy, krzyczące do utraty tchu nad długimi, mokrymi od piwa stołami. Hałas przybierał kształt pieśni, butne legato niechlujnie zaokrąglało kolejne wersy strofek, a puste kufle z białą pianą zastygłą na ściankach uderzały do taktu w stoły – na cztery czwarte. Lecz kiedy – bywało – do wnętrza gospody wpadała nagle petarda, siejąc zamęt, chór rozpierzchał się na samotne głosy, na krzyki rozbitków rzuconych w fale niemelodyjnego zgiełku.

Rauch odnosił się z lekceważeniem do wszystkiego, co przypominało morskie bałwany, uliczne głośniki firmy Ludwig Neumann albo pieśni rozpisane na kufle z grubego szkła i gardła ochrypłe od wrzasku. Kiedy po spektaklu opuszczał teatr i miał wyminąć gospodę, odwoływał się do lekkiego repertuaru. Wystukiwał sobie takt końcem parasola, niezłomnie stawiając czoło rytmowi dyktowanemu przez łomot kufli. Na tratwie śmiesznej operetkowej polki suchą stopą docierał do cukierni Korellego, w samą porę, by zdążyć na wieczorną partię bilardu z prefektem policji. Smarując kredą czubki kijów, śledząc ruch bil po zielonym suknie, w milczeniu rozważali myśl za myślą. Puk! – uderzał Rauch, szukając kształtu dla nowego programu z udziałem Natalii Zugoff, który miał przyćmić poprzedni. Puk! – uderzał prefekt, w głowie obracając zagadkę nieuchwytności Rączki, tego od petard, rzucanych przez wyrostków z ulicy Fabrycznej. Myśli rozpędzały się na zielonym suknie i uderzały w siebie z impetem, jedna drugiej nadawała bieg. Rączka sprzedawał łobuzom petardy i miał pieniądze. W fabryce amunicji Looma ciągle ginęły zapalniki. Było jasne, że ktoś je skupuje. Puk, puk, stukały bile.

– Piękny karambol – przyznawał Rauch.

Ale problem Rączki pozostawał nie rozwiązany.

– Podobno chełpi się, że potrafi robić bomby ze wszystkiego – mówił prefekt policji, przymierzając się do kolejnego strzału. – Ładnie będę wyglądał, jeśli zechce tego dowieść.

Rauch wracał późno i kładł się grubo po północy. Nigdy nie wstawał przed dziesiątą. Koło południa jeszcze snuł się po amfiladzie pokojów w kwiecistym jedwabnym szlafroku. To zajrzał do książki, przeczytał pół stroniczki i rzucił na kanapę, to podszedł do pianina, żeby wystukać kilka dźwięków, to znów otworzył flakon perfum, powąchał, po czym wracał do pianina – grube palce ledwie mieściły się na klawiszach – i swoją melodyjkę zamykał rozstrzygającym akordem.

Teatr przynosił znakomite dochody, a Rauch pęczniał z zadowolenia, z dnia na dzień coraz większy i cięższy. Zastanawiał się nawet nad możliwościami uruchomienia miejscowej tłoczni płyt.

– Jaka znów tłocznia płyt? – śmiali się muzycy z orkiestry. – Chyba mu się przyśniła, kiedy drzemał na próbie.

W tym właśnie czasie za kulisami wybuchł pożar. Płomienie szybko ogarnęły drewniane schody wiodące ku garderobom. Panny z corps de ballet poczuły dym, gdy droga odwrotu była już odcięta. Biegały w samej bieliźnie po gorącej jak rozpalona blacha podłodze, wrzeszcząc wniebogłosy. Straż ogniowa przystawiała drabinę do okien i po kolei ściągała tancerki z parapetów. Tłum gapiów gwizdami, oklaskami i wyciem powitał szokującą biel halek.

– Bęcwał przeklęty! – ryczał Rauch. – Cóż go, u diabła, obchodzą afisze, po co się szwenda za solistką! Miał warować za kulisami jak pies, żeby mi tam kto ognia nie zaprószył!

Smród spalenizny snuł się po teatrze przez długi czas. Wyrzucony przez Raucha z posady, dozorca Alojzy kręcił się w okolicy tylnego wejścia, łapiąc za rękawy idących do pracy muzyków z orkiestry.

– Przed przebudową było tu ka-a-asyno – powtarzał. I upierał się, że ogień musieli zaprószyć podczas wojny niemieccy oficerowie, kiedy wytrząsali popiół z fajek.

– Dobra, dobra – odpowiadali zaczepiani, poklepując go po plecach.

– Żar nigdy nie wy-y-ygasa! Potrafi tlić się pod podłogą przez lata! – wołał Alojzy za odchodzącymi.

I z goryczą zapytywał sam siebie, kto ma rozumieć naturę żaru, jeśli nie on, strażak.

Nowemu dozorcy Rauch przykazał nie wpuszczać go do teatru. Poturbowany, z oberwanymi guzikami, Alojzy przykuśtykał na drewnianej nodze pod balkonowe okno dyrektorskiego gabinetu.

– Żar! Trzeba odszukać żar i zalać wodą! Inaczej teatr spłonie i miasto razem z nim! – krzyczał, wykolejając się na każdej sylabie, i wznosił wzrok ku balkonowi, jakby spodziewał się stamtąd odpowiedzi. Zrobiło się zbiegowisko, które wkrótce rozpędzili policjanci i zabrali Alojzego na odwach. Trzymali go mocno za obie ręce, jak niebezpiecznego wariata. Zamknięty w areszcie bez szelek i sznurowadeł, bił głową w żelazne drzwi celi.

– Kto zadba? – wołał. – Kto ją ochroni?

Kiedy go wypuścili, ledwo żył. Poszedł prosto do kucharki Looma.

– Jedz – powiedziała Adela i podsunęła mu placek z kruszonką. – Skaranie boskie, szalony.

Alojzy nawet nie usiadł. Miotał się wokół kuchennego stołu. Plując okruchami, złorzeczył Rauchowi i powtarzał w kółko, że koniecznie trzeba zerwać podłogę w całym teatrze, wszędzie oprócz widowni, gdzie była kładziona już po wojnie.

– Lepiej byś poszedł się wyspać. – Stary służący Stanisław poklepywał go po ramieniu, aż strażak wpadł w gniew. Chciał tupnąć, lecz tylko zaszurał drewnianą nogą, cienką jak kijek od miotły.

– Wspomni pan moje słowa! – zawołał, łapiąc za czapkę. Nim poszedł, strzeliło mu do głowy pożyczyć od Adeli pieniądze odłożone na posag.

– Gdzież ci tam do wesela! Kawalerów już nawet nie widać – przygadywał jej Stanisław. Adela rzuciła na stół swoje oszczędności i odwróciła się plecami od Alojzego, żeby nie widział łez kapiących na fartuch.

Strażak poszedł z gotówką prosto do kasy i zażądał loży. Wieść o tym szybko rozniosła się wśród orkiestry i tancerek. Po spektaklu znaleziono go w tej loży wystrojonego w galowy mundur, w przekrzywionym lśniącym kasku, z dłońmi zaciśniętymi na poręczy fotela, z pianą w kąciku ust, ze wzrokiem na zawsze odwróconym od świata i utkwionym we wnętrzu głowy. Ocknął się w kaftanie ze związanymi rękawami, w przytułku dla obłąkanych. Do nikogo nie odezwał się odtąd ani słowem. Pozostał w pamięci tancerek jako ofiara Natalie Zugoff.

– Nie płacz, dziewczyno – mówił do Adeli Stanisław. – Mnie, staremu, podobasz się i bez posagu.

Wśród szlochu strącała z karku jego rękę.

Miejscowa popołudniówka doniosła o trzaskaniu krzeseł przed końcem przedstawienia, czego przyczyn podpisany pseudonimem autor notki upatrywał w buntowniczym upodobaniu Natalie Zugoff do dysonansu, obrażającym święte podstawy harmonii. Podawał w wątpliwość zmysł artystyczny dyrektora teatru, a nawet jego zasady moralne. Zdołano ustalić, że był synem niemieckiego generała i francuskiej aktorki, w czasie wojny dekował się w jakimś ministerialnym biurze, skąd wyrzucili go w końcu za notoryczne spóźnienia i obrzydliwy charakter pisma. Jak twierdziła gazeta – Natalie Zugoff śpiewać nie powinna, bo ani nie potrafi, ani jej to nie przystoi. Nie była pierwszą lepszą szansonistką, tylko – podobno – żoną księcia Biełorukowa-Muchina, niegdyś carskiego dyplomaty. Obrączki jednak nie nosiła. A jej nazwisko? Przybrane. A co się stało z owym ambasadorem Biełorukowem? Czy opuściła go w potrzebie, czy też – na odwrót – została przez niego porzucona? Czy księcia rozstrzelali bolszewicy, czy może uciekł, albo dotąd siedzi gdzieś w Rosji, w pocerowanej rubaszce?

– Bzdury – orzekał w cukierni Korellego ten i ów doświadczony czytelnik gazet. – Byłaby starsza.

– Jest starsza – odpowiadał zza stołu bilardowego prefekt policji, uśmiechając się pod wąsem.

– Czy to prawda, co tu o niej piszą? – wołali do Raucha od stolików bywalcy cukierni Korellego, wymachując płachtą gazety. Rauch krzywił się, jakby pośród ascetycznego stukotu kul bilardowych posłyszał nagle morskie bałwany, uliczne głośniki Ludwiga Neumanna albo dudnienie kufli z grubego szkła.

– Prawda jest oszustwem, panowie – odpowiadał cierpko. – Jestem dyrektorem teatru, uczciwie sprzedaję bilety na przedstawienia.

Nazajutrz Natalie Zugoff zauważyła obok lustra w garderobie ową wszystkowiedzącą gazetę. Po niemiecku czytała z trudem, ale dobrnęła do końca notki i przez dłuższą chwilę badawczo wpatrywała się w swoje odbicie, po czym nagle zgniotła w palcach szklaną lufkę do papierosów. Dłoń krwawiła, artystka zbladła i zemdlała. Pośród zamieszania i bezładnej bieganiny wołano o sole trzeźwiące i o lód, który trzeba było przykładać do skroni. Po tym zdarzeniu pozostały w jej oczach lodowate błyski, od których następnego ranka Murzynek dostał dreszczy.

Kładąc go wieczorem do łóżka, pokojówki poczuły na twarzach gorące tchnienie. Wezwany pod nieobecność Natalie Zugoff doktor zabrał Murzynka do miejskiego szpitala, choroba była zakaźna, niektórzy goście hotelowi widzieli, jak odkażano klamki, właściciel hotelu uspokajał ich ze wszystkich sił. Nazajutrz artystka posłała Murzynkowi prezent – zawiniętą w szeleszczący, złocisty papier kolejną pozytywkę. Leżąc w szpitalnym łóżku, nakręcał ją raz po raz słabnącą ręką, potem nakręcały ją dla niego siostry miłosierdzia. Usypiał przy mechanicznej melodii, zwalniającej jak jego tętno. Odmiana tyfusu była nietypowa, przebieg ciężki, rokowania złe.

– Ogromnie współczuję – powiedział doktor, chwytając dłoń Natalie Zugoff. Załkała, kryjąc twarz w sztywnych od krochmalu fałdach lekarskiego kitla.

– Prasa to bagno, pismacy nie znają litości – wykrztusiła przez ściśnięte gardło.

Odurzony jadami tyfusu, Murzynek nie mógł wziąć udziału w wycieczce spacerowym balonem, na którą d’Auxerre w jakąś niedzielę zaprosił Natalie Zugoff. Doprowadzona do rozpaczy, nie troszcząc się o prawa aerodynamiki, skomplikowane i niepewne, zgodziła się wsiąść do zawieszonej pod balonem gondoli. Jej długi szal powiewał za nimi, kiedy wznosili się ponad dawnym placem ćwiczeń. Potem zniknęli w jakiejś szczelinie między chmurami i gapie wpatrzeni w niebo więcej ich nie zobaczyli.

Maleńki chiński piesek został w hotelu. Kiedy Natalie Zugoff chciała schować go do mufki, okazało się, że przepadł jak igła w stogu siana, a po paru godzinach znaleziono go, oczadziałego od dymu z papierosów, śpiącego pod stertą strojów. Trzeba było otworzyć okna. W kącie tłoczyły się walizy, przeciąg muskał ubrania rozrzucone na krzesłach. W sąsiednim pokoju na dywanie poniewierało się kilkanaście pozytywek. Telefon w recepcji dzwonił bez przerwy.

– Nic nie wiemy, proszę szanownego pana, nie zwolniła pokoju. Tak, przekażę niezwłocznie, jeśli to będzie możliwe – mówił portier do słuchawki.

Zaniepokojona publiczność hałasowała przed teatrem, póki Rauch nie wyszedł na balkon, niczym regent pod nieobecność królowej.

– Proszę się rozejść do domów i być dobrej myśli – przemówił. – Kiedy tylko otrzymam wiadomość, wywieszę komunikat.

Tymczasem trzeba było odwołać przedstawienia i teatr ponosił straty: kasa zwracała pieniądze za bilety.

W porze porannych porządków pokojówka zastała w numerze Natalie Zugoff właściciela hotelu z naręczem szeleszczących sukien w ramionach.

– Zostaw – zażądał, kiedy chciała zabrać pościel do prania. Rozluźnił krawatkę i położył się na rozgrzebanym łóżku, wtulając policzek w poduszki pachnące jeszcze łzami Natalie Zugoff.

Poszukiwania, jakie rozpoczął natychmiast prefekt policji, utknęły w martwym punkcie. Balon przepadł bez śladu, francuska misja wojskowa nic nie wiedziała o losie zaginionego kapitana d’Auxerre. Kolejne hipotezy śledztwa rozbijały się o siebie w coraz bardziej skomplikowanych karambolach, niby twarde i nieskazitelnie gładkie bile, uwięzione w pudle obitym zielonym suknem.

– Jeśli chce pan znać moje zdanie – mówił prefekt do Raucha przy wieczornej partii bilardu, zmęczony beznadziejnością poszukiwań ciągnących się od tygodni – kiedy osoba będąca w pełni władz umysłowych nie daje znaku życia, to należy się spodziewać najgorszego, takie są doświadczenia policji.

– Więc możliwe jest?...

– Obawiam się, że to pewne – potwierdził prefekt policji, jego ramię drgnęło i wyprowadziło przedwczesne uderzenie. Chybiwszy celu, kula miotała się samotnie po zielonym suknie stołu, uderzając o bandy.

Rauch zamierzał odwiedzić w szpitalu Murzynka. W dyrektorskim gabinecie czekał na swoją chwilę pluszowy miś. Lecz kiedy wreszcie ta chwila nadeszła, sanitariusze właśnie przykrywali Murzynka – czarniejszego niż kiedykolwiek i chudego jak śmierć – ostemplowanym prześcieradłem. Rauch odszedł z misiem pod pachą. Odtąd miś zawadzał wszędzie, gdziekolwiek Rauch go posadził.

W tym czasie w wielkiej drewnianej skrzyni przyjechał do Ściegów biały fortepian, prezent dla Raucha, wraz z listem przewozowym i fakturą, którą Rauch pochwycił niecierpliwie, jako długo wyczekiwany znak życia, dany wreszcie przez Natalie Zugoff. Ale dowiedział się tylko tyle, że fortepian został przez nią zamówiony dawno temu, na początku sezonu. Na próżno dociekał, jaka myśl jej wtedy przyświecała. Chiński piesek spał w kieszeni jedwabnego szlafroka, do której Rauch go wkładał, żeby przypadkiem na niego nie nastąpić, kiedy swoim zwyczajem snuł się po pokojach, kartkując książki, grzebiąc w partyturach, otwierając flakony perfum. Dręczony bezsennością i pytaniami, na które nie było odpowiedzi, nocami zasiadał do białego fortepianu. Frazy Raucha potykały się jak zranione zwierzęta, cichły, cofały się chwiejnie i powracały upartym, bolesnym pytaniem. Dlaczego tak? Czy nie ma nic dla nikogo? Dźwięki niepokoiły chińskiego pieska, w kieszeni szlafroka odzywało się pytające skomlenie.

– Jamais – odpowiadał Rauch. – To już pewne. Nie wróci.

Kwestię tę zamykał tragicznym akordem. Palce, grube i sztywne, nie były mu posłuszne, przebiegały po klawiszach bez wdzięku, właśnie tak, jak to zechciała kiedyś określić Natalie Zugoff. Nad ranem Rauch płakał gorzko i klęcząc całował białe nogi fortepianu.

Jedyne pocieszenie, jakie było mu dane, znajdował w restauracji hotelu Angleterre. Maître w ukłonach prowadził go do najlepszego stolika. Przy zupie Rauch wybierał główne danie i między jedną a drugą łyżką wyłuszczał garsonowi swoje życzenia.

– Wszystkiego podwójnie – przypominał.

Pochłaniał podwójne porcje, maczając w sosie rąbek białej serwetki, zatkniętej u szyi za kołnierzyk. Przed deserem zatapiał w karcie nieukojone spojrzenie i wracał do przystawek. Na koniec, kiedy dopijał kawę i kończył tort, po raz ostatni sięgał po kartę i przeglądał ją ze smutkiem, nie znajdując niczego, co można by jeszcze zjeść. – Dlaczego nigdy nie macie karczochów? – pytał w końcu z przyganą.

Był już tak ciężki, że nie miał ochoty dźwigać własnego ciała. Odkąd zdarzyło mu się przez nieuwagę rozdeptać chińskiego pieska, najęci tragarze nosili go wszędzie razem z pluszowym fotelem, w którym spędzał czas od przedpołudnia do późnej nocy. O pierwszej przynosili go na obiad do restauracji hotelu Angleterre. Zabierali go stamtąd około trzeciej, jeszcze cięższego niż przedtem, i wnosili do teatru, ale nie przez foyer, bo tamtędy nie lubił, tylko bocznym wejściem, prowadzącym ku garderobom. Zalewając się potem, taszczyli go wraz z fotelem po wąskich, skrzypiących schodach.

– Nie przechylać! – krzyczał Rauch, kiedy się potykali na ciasnych podestach. Półżywi z wysiłku, wnosili go na proscenium, skąd mógł – drzemiąc wreszcie w spokoju – kierować próbą nowego programu. Siadali w ostatnim rzędzie foteli i z głowami odrzuconymi za oparcie, z otwartymi ustami łapczywie zażywali odpoczynku przed wieczorną mordęgą: musieli bez końca obnosić pluszowy fotel wokół bilardowego stołu w cukierni Korellego, żeby Rauch mógł rozegrać swoją codzienną partię z prefektem policji.

Policja miała w owym czasie na oku przedstawicielstwo amerykańskiego producenta maszyn do pisania, zainstalowane w hotelu Angleterre. Było tam biuro, a zarazem magazyn, pod ścianami stały pozamykane na klucz skrzynie, ktoś wchodził i wychodził, wnoszono i wynoszono pakunki. Pokojówki przy porannym sprzątaniu zmiatały z podłogi pakuły i szary proszek. Oprócz kawałka ucha szefowi biura brakowało trzech palców u prawej ręki, co zdaniem policji musiało mu przeszkadzać w demonstrowaniu klientom zalet amerykańskich maszyn do pisania. Z nakazem rewizji wyłamano drzwi do numeru. Przedstawiciel amerykańskiego producenta siedział przy stole w nieświeżym podkoszulku, z zegarmistrzowską lupą przy oku, i grzebał we wnętrznościach pozytywki.

– Co to, już nie wolno zaglądać do pozytywek? – spytał płaczliwym tonem. Lecz zgodził się otworzyć skrzynie, wszystkie po kolei. W skrzyniach leżały nowiutkie, lśniące maszyny do pisania marki Remington. Faktury i upoważnienia były w porządku. Przedstawiciel firmy Remington zachichotał i podetknął policjantom pudełko amerykańskich papierosów. Schowawszy po jednym na później, zabrali się do roboty. Obmacywali fotele, odsuwali szafy, włazili pod łóżko, a on wypuszczał aż pod sufit okrąglutkie kółka dymu i po błazeńsku użalał się nad ciężką dolą łapsów. Mimo wszystko nie dali za wygraną. Trud poszukiwań został nagrodzony – oprócz kilkunastu na wpół rozbebeszonych pozytywek, niedbale porozrzucanych tu i ówdzie, znaleźli całą kolekcję pistoletów skałkowych. Z kryjówki za piecem wyciągali broń po jednej sztuce, każdy egzemplarz owinięty starannie w przesiąknięte towotem szmaty. Przedstawiciel Remingtona przestał żartować, papieros wypadł mu z ręki.

– Idziemy, panie Rączka – pokrzykiwali policjanci, popychając go ku drzwiom. W hotelu spodziewano się, że aresztant z miejsca zawiśnie na szubienicy, ale tak się nie stało. Ktoś się zaklinał, że wie o tym z najpewniejszego źródła, jakoby biegli sądowi śmiali się do rozpuku na widok skałkowych pistoletów von Treckowa. Nim Adaś Rączka został wypuszczony z aresztu, na policji wybuchła bomba i rozerwała na strzępy samego prefekta. Nie wyglądał ładnie.

Rachunek hotelowy firmy Remington nigdy nie został uregulowany. Portier po cichu rozprzedawał na prawo i lewo maszyny do pisania. Pan Lapidus nic o tym nie chciał wiedzieć. W tym czasie bowiem oczekiwał w hotelu Angleterre księcia Biełorukowa-Muchina. Książę – jak o tym zawiadamiał listownie jego sekretarz – życzył sobie obejrzeć miejsca pobytu Natalie Zugoff i specjalnie w tym celu miał przybyć do Ściegów z Buenos Aires brytyjskim liniowcem Commonwealth. Lecz kiedy ten wielki biały statek, ozdobiony flagami wszystkich krajów świata, zawinął do portu, okazało się, że wśród podróżnych nie było ani księcia, ani nawet sekretarza, i hotelowe auto powróciło z niczym. Argentyńczyk nazwiskiem Pedro Alvarez przyszedł z portu piechotą, uginając się pod ciężarem statywów i aparatów fotograficznych. Powołał się na rezerwację poczynioną dla księcia. Jak wynikało z listu, który oddał w recepcji, był prywatnym fotografem księcia Biełorukowa-Muchina.

– O, tak, książę mieć wszystko prywatne – zapewnił łamaną niemczyzną. Aby wynagrodzić hotelarzowi swoją nieobecność, książę posyłał mu dużą portretową fotografię, oprawną w szkło i złoconą ramkę, z zamaszystym własnoręcznym podpisem. Spoglądał z niej swoim jedynym okiem, wyłupiastym i pożądliwym. Drugie oko zasłaniała czarna korsarska opaska.

Pedro Alvarez wyjął z walizeczki gwoździk i mały młoteczek i osobiście zawiesił portret księcia nad recepcją, po czym pokazał hiszpańskojęzyczną gazetę, z której nikt nie zrozumiał ani słowa, ale każdy mógł obejrzeć nazwisko Natalie Zugoff w czarnej żałobnej obwódce.

– Pogrzeb – opowiadał fotograf – piękny jak ślub, orkiestra, tłumy, złota trumna, cała zasypana kwiatami białymi jak śnieg, wszyscy płakać.

Właściciel hotelu, spocony i blady, musiał się upewnić, czy Natalie Zugoff umarła w Buenos Aires.

– O, nie, nigdy nie przyjechać do Buenos Aires. Książę tęsknić. Książę pogrzebać tęsknotę.

Fotograf śpieszył się, od razu udostępniono mu pokój Natalie Zugoff, w którym w asyście hotelowej służby rozstawił swój trójnożny statyw i zamontował na nim skrzynkę ze szklaną soczewką, wyłupiastą jak oko księcia Biełorukowa-Muchina. Migawka przeskakiwała raz po raz z suchym trzaskiem, utrwalając na kliszach, we wszelkich możliwych ujęciach, łóżko zarzucone stertą sukien.

– Książę kochać szczegół – wyjaśnił fotograf. Potem zaszył się w teatralnej garderobie, przy martwych naturach z zasuszonych róż, słoiczkach z pudrem i szminkach. Zakończył pracę zdjęciami ścieżańskich ulic. Wąskie i ciemnawe, wymagały długich czasów ekspozycji. Na kliszach przechodnie zostawiali po sobie ledwie widoczne smugi, czasem pojawiała się w otwartych drzwiach półprzezroczysta postać sklepikarza z założonymi rękami, którego obecność trwała zbyt krótko, by pozostał wyraźniejszy ślad.

Ludzie, z którymi Natalie Zugoff miała do czynienia w Ściegach, ani trochę nie interesowali księcia. Nagabywany przez hotelowe pokojówki, fotograf nie od razu zrozumiał, czego chcą, lecz pojąwszy, uczynił zadość życzeniu. Nie kładąc się, wywoływał zdjęcia w ciemnej komórce z pomocą chłopca od aptekarza. Przed samym wyjazdem przyniósł do recepcji dużą zbiorową fotografię, nad którą unosiła się jeszcze woń odczynników, niepokojąca jak przemijanie. W mgnieniu oka zbiegła się cała obsługa, wszyscy chcieli zobaczyć. W górnym rzędzie oglądano postacie portiera i posłańców z czapkami w rękach, którzy patrzyli z powagą prosto w obiektyw. W środkowym siedzieli na krzesłach hotelowi boje, wyprostowani, usta wykrzywione drwiącym uśmiechem, a na dole pokojówki przybierały pozy wielkich dam.

Praca została zakończona, świadectwa, których pragnął książę, leżały zamknięte w małej czarnej walizeczce, statywy i kamery złożono w hotelowym aucie obok wielkiej sterty ciężkich waliz Natalie Zugoff. W drodze do portu pękły osie. Policja spisała protokół. Kiedy doktor zakładał pasażerowi szwy na ciemieniu, parowiec Commonwealth właśnie odpływał, świecąc pustką na pokładach. Można było jeszcze zobaczyć z daleka, jak sunie po falach, a nad nim ciągnie się dym z kominów. Przepadł bilet powrotny Pedra Alvareza. Argentyńczyk telegrafował do Buenos Aires. Rychło przyszła odpowiedź: książę życzył sobie, żeby przede wszystkim nadać pocztą czarną walizeczkę wraz z zawartością. Ale zamiast uczynić to, czego chciał książę, Pedro Alvarez zaczął zapamiętale studiować rozkłady jazdy kolei i prospekty linii oceanicznych. Miał je pod ręką na nocnym stoliku, robił notatki na marginesach, plamiąc pościel atramentem. Wylegiwał się do południa. Pyzate pokojówki przysiadały na jego łóżku w fartuszkach z falbankami.

– Nie bój się, kotku, przecież cię nie ugryzę – szeptały do niego, odsłaniając w uśmiechu krzywe siekacze.

Portier, nachyliwszy się do jego ucha, pytał dyskretnie, czy nie lubi kobiet.

– Lubić bardzo! Lubić krucze włosy, ogniste spojrzenie, parampampam! – odpowiedział z mocą Pedro Alvarez, nakreślił dłonią w powietrzu jakiś kształt i otoczył go ramieniem, a czarne oczy zalśniły nostalgicznie.

W hotelowej restauracji nic mu nie smakowało. Brał na widelec to grudkę kaszy, to plaster ozora, to kluskę, oglądał z bliska i odkładał z powrotem na talerz.

– Niech zdycha z głodu, grymaśnik! – wykrzykiwał kucharz, gdy potrawy wracały nietknięte. Wieczorami Pedro Alvarez wkładał koszulę z żabotem. Odwiedzał jarzące się światłem czystym jak kryształ słynne ścieżańskie kasyno gry, w którym rozbija się bank tylko raz, by potem nigdy już nie zostać wpuszczonym do środka. Omalże nie wyrwał się ze Ściegów dzięki połączeniu z Genuą, gdzie mógł się przesiąść na wielki transatlantyk Giuseppe Garibaldi, jako pasażer pierwszej klasy. Wystarczyło poczekać parę dni, ale fotograf nie mógł usiedzieć na miejscu. Tęsknił do zielonego sukna, do barwnych sztonów i do minionej chwili triumfu. Za nadmiar szczęścia w grze nieodwołalnie wykluczony z grona gości kasyna, uprzejmie, ale stanowczo zatrzymywany w progu przez szwajcarów w białych rękawiczkach, zaczął zaglądać do ciemnych portowych szulerni, skąd niezmordowany stukot sztonów dobywał się przez całą noc. Tam kulka w ruletce krążyła tak szybko jak nigdzie, czarne zlewało się z czerwonym i przegrywało się raz po raz. Wtedy Pedro Alvarez nie miał już wyboru, musiał kontynuować swoją grę, jeśli nie chciał na zawsze utknąć w Ściegach. Wkrótce przekonał się, że żabot ma zbyt olśniewający, a oczy zbyt czarne, by chodzić bezpiecznie ulicą Solną. Ale nie było innej drogi z hotelu Angleterre do dzielnicy portowych szulerni.

Wyruszył do Buenos Aires w trumnie obłożonej lodem, z kopią listu przewozowego przyklejoną na wieku, mając w plecach ranę od sprężynowego noża. W portach przenosił się z jednej ładowni do drugiej, unoszony lekko na platformach dźwigów. Wraz z trumną nadano frachtem czarną walizeczkę i aparaty fotograficzne, wszystko to na koszt hotelu Angleterre. Rachunek, wysłany do Buenos Aires w nadziei, że książę Biełorukow-Muchin pokryje poniesione wydatki, wrócił odwrotną pocztą, przekreślony zamaszystym ruchem pióra, bez słowa wyjaśnienia.

W złoconą ramkę – pozostałą po podartym na strzępy portrecie księcia Biełorukowa – oprawiono zbiorową fotografię hotelowego personelu. Ale pod działaniem światła zdjęcie zaczęło ciemnieć. Któraś z pokojówek pierwsza zauważyła, że postaci znikają w mrokach. A potem już wcale nie było ich widać, jakby za szkłem raz na zawsze zapadła noc.

– To zły znak, najgorszy, jaki może być – denerwowały się pokojówki.

– Wy głupie, pod koniec oszczędzał odczynniki, ot i wszystko – śmiał się z nich chłopiec od aptekarza, który znał się na rzeczy: widział, jak Argentyńczyk wywoływał klisze, i nawet miał w posiadaniu kilka z nich, po kryjomu zatrzymanych na pamiątkę.

Pan Lapidus spędzał całe dnie zamknięty w zaciemnionym pokoju Natalie Zugoff.

– Opłakana, pogrzebana – powtarzał.

– Uciekła – mówił kiedy indziej. – Przez dziurę w chmurze. Zostały tylko walizki.

Wznosił oczy i wodził nimi po gipsowej rozecie na samym środku sufitu, w kółko, jak zaczarowany. Z restauracji przynoszono mu posiłki, które spożywał w łóżku, przy zapuszczonych roletach i nocnej lampce, niczym gość hotelowy, który zapomniał, po co przyjechał.

Doktor przyszedł osłuchać jego obolałe serce.

– Czy ja żyję? – pytał właściciel hotelu niknącym głosem.

– Sam pan wie, drogi panie Lapidus – odpowiadał doktor, odkładając słuchawkę. – Skoro pan zadał pytanie, zna pan i odpowiedź.

Doktor zapewniał go, że w swojej praktyce spotykał najdziwniejsze przypadki. Twierdził, że serce może boleć jeszcze przez długi czas po śmierci.

– Życie – mówił – samo w sobie nie jest ani złe, ani dobre. Tak samo śmierć. Cała rzecz w proporcjach. Niestety, drogi panie, jak ze wszystkim, tak i z tym, najtrudniej utrafić w punkt.

W owym czasie najbardziej zaprzątał doktora tyfus, pojawiający się w oficynach przy Solnej. Tyfus jest wojenną chorobą i w sklepikach przy Solnej powtarzano, że skoro jest tyfus, to będzie wojna. Gospodynie znów przesiewały mąkę do worków z impregnowanego płótna.

– A wojna może już trwa – mówił doktor do właściciela hotelu. – Tylko my jeszcze o tym nic nie wiemy.

Chorzy na tyfus marudzili długo, nie mogli się zdecydować, czy chcą żyć, czy umrzeć.

– Wyzdrowieć? Żeby znowu obnosić nicowane łachy? – za plecami śmiali się szorstko z doktora, który bez wytchnienia biegał po zmurszałych piętrach oficyn. Ale w ostatniej godzinie zalewała ich zła krew: żal było porzucać nawet owe łachy, jeśli się pamiętało, ile kosztowały w sklepiku ze starzyzną. Uwolnieni od nadziei, która za życia utrzymywała ich w poszanowaniu granic, zmarli na tyfus szydzili grubiańsko z żałobnej czerni i paląc skręty z gazety, wylegiwali się na swoich byle jakich posłaniach, gdy rodzina daremnie się uganiała za pożyczką na pogrzeb. A kiedy zobaczyli, że nikt im niczego zabronić nie może, zaczęli wstawać, wychodzić na podwórko do wygódki, zaglądać do szynku na rogu.

Rozeszły się pogłoski o jakimś krawcu z gromadą dzieci, który po śmierci, tak jak za życia, spędzał dnie i noce nad robotą. O młodej matce, która nie chciała położyć się do trumny, zajęta kołysaniem niemowlęcia. O jedynaczce, której dla świętego spokoju pozwolono nacieszyć się nową lalką. Jakiś zazdrosny mąż rzekomo pragnął uniemożliwić wdowie ponowne zamążpójście, jakaś skąpa żona po śmierci codziennie przeglądała domowe rachunki, szukając dziury w całym. Podobno ofiary tyfusu były już nawet wśród powszechnie szanowanych przemysłowców, właścicieli wielkich domów handlowych i głównych akcjonariuszy kompanii ubezpieczeniowych.

– Ogromne pieniądze – szeptali urzędnicy magistratu. – W istocie dobra martwej ręki, należne miastu, gdyby nie to uchylanie się od pogrzebów, to pokątne życie, które powinno być karane z całą surowością prawa.

– Umarli wszystkim trzęsą – mówili bywalcy cukierni Korellego. – Wpływają na kursy walut, na stopę procentową i na rządowe zamówienia.

I nad filiżankami badawczo przyglądali się jeden drugiemu przez okulary w złotych oprawkach. Tymczasem w zatłoczonej gospodzie jakiś człowiek, wskoczywszy na krzesło, wrzeszczał aż do zachrypnięcia:

– Nie damy z siebie robić głupców! Do ziemi, tam ich miejsce!

Oddychając spazmatycznie, wykrzykiwał nazwisko starego Strobbla, jakby wzywał pomocy, ostatnim wysiłkiem utrzymując się na powierzchni spienionych wód. Strobbel, który niedawno umarł, trafiony petardą w czasie ulicznych zamieszek – spoczął w trumnie w nieskazitelnej czerni i bieli, z ostentacją, z wyrazem surowości i pogardy na twarzy. Mówiono, że nawet nie musiał, rany nie były śmiertelne. Ale Strobbel nie pytał nikogo o zdanie i jak zwykle nie życzył sobie bezcelowej zwłoki: od razu spoczął na katafalku comme il faut, z gromnicami nad głową. Cały majątek, jaki mu pozostał – chińskie wazy ze słynnej prywatnej kolekcji – zapisał miastu. Raz zamkniętych powiek więcej nie raczył otworzyć, pogrzebano go niezwłocznie w rodzinnym grobowcu Strobblów, wykładanym porcelaną. Na pogrzeb przyszli tłumnie uczniowie gimnazjum realnego, którzy do mundurków przyszywali – kłując sobie palce – przedwojenne wojskowe guziki z lwem w koronie. Po tych guzikach rozpoznawali się przeciwnicy rozdzielania włosa na czworo, wrogowie wszelkiej mętności. Gimnazjalni belfrzy bili za nie liniałem po łapach, ale kto ich nie nosił, mógł w ciemnym kącie dostać w szczękę i wypluć zęby. W krótkim czasie moda na ułańskie guziki zaczęła się szerzyć poza murami gimnazjum realnego. Pojawiły się przy płaszczach młodych mężczyzn z okutymi laskami, którzy pragnęli powrotu przedwojennych porządków, zdecydowani nie przebierać w środkach, kiedy chodziło o ukrócenie bezczelności umarłych.

– Czyż nie mają racji? – mówił Stanisław do Adeli, ćmiąc papierosa przy kuchennym stole. – Świat nie potrzebuje wolności. Potrzebuje czystości, potrzebuje reguł, potrzebuje granic.

Adaś Rączka, obstępowany przez młodocianych piromanów, wyśmiewał bryczesy i sztylpy, a zwłaszcza hasła czystości.

– Znałem dobrze Maksa Fiffa – mówił. – Zanim został szefem straży fabrycznej, służył u Slotzkiego. Na dwóch łapach.

Maks Fiff zgrzytał zębami, kiedy mu jego ludzie powtarzali te słowa.

– Adaś Rączka! – prychał pogardliwie. – Lizał Chmurze buty. Przy nim dorobił się majątku: worka morskich muszli i tuzina porcelanowych nocników.

Ludzie Maksa Fiffa szukali Adasia Rączki po całym mieście, począwszy od hotelu Angleterre, a kończąc na zmurszałych oficynach, stęchłych suterenach, zakurzonych strychach. Na próżno. Zbyt dobrze był schowany, by dać się im wyłuskać, za to Maks Fiff dostawał tykające przesyłki, które trzeba było w pośpiechu wynosić na otwartą przestrzeń i uciszać strzałem z pistoletu. Adaś Rączka miał się dobrze i zaczął nawet wyrabiać pierwszorzędnej jakości granaty, którymi rzucano niecelnie, ale skutecznie. Zamiast grubych ryb, finansistów z cygarami, zginął jakiś kominiarz, niańka z dzieckiem, koń dorożkarski. W hotelu portier zakładał się, że Fiff zastrzeli Rączkę jak psa. Maître stawiał na Rączkę, prędzej czy później – mówił – urwie Fiffowi łeb. Ale Rączka zniknął. Pokątne wieści głosiły, że zakłady zbrojeniowe Looma dały mu stałą posadę z piękną pensją i służbowym mieszkaniem przy fabrycznym laboratorium. Boje hotelowi, czekający na rozstrzygnięcie, musieli się zadowolić inną sensacją – pogrzebem właściciela hotelu Angleterre. Trafiła go w skroń cegła wrzucona przez okno do hotelowego pokoju, zawinięta w pognieciony papier z koślawym napisem „Do ziemi!”. Ten, kto rzucał, musiał przyznać, że się pomylił co do pana Lapidusa, który nazajutrz od rana leżał na katafalku, wyprostowany, w nieskazitelnym fraku mimo wczesnej pory.

Kiedy Emilka Loom, udręczona długoletnią, nie kończącą się nudą, szła po nową partię książek, mężczyźni wychodzili z gospody na ulicę i odprowadzali ją aż pod sam antykwariat. Rozprawiali hałaśliwie o osinowych kołkach do przebijania serca. Tętnice pulsowały im pod kołnierzykami, gdy przez witrynę zaglądali do wnętrza sklepu zawalonego książkami po sufit. Księgarz nosił druciane binokle, które mu zachodziły parą.

– Panno Loom, bez francuskich romansów da się przecież żyć. Lepiej siedzieć w domu – szeptał, tchórzliwie odwracając wzrok.

Na bramie kamienicy Looma pojawiło się nabazgrane kredą słowo „trupiarnia”. Od tamtej pory Adela i Stanisław kłócili się nieustannie. Już przy śniadaniu wybuchały między nimi gwałtowne sprzeczki, z kuchni dochodziły podniesione głosy i ordynarne przekleństwa, coraz to roztrzaskiwał się rzucony z wściekłością talerz. Łóżko Emilki pozostawało nie posłane do samego wieczora. Stanisław, który od dziecka służył w domu Looma, teraz wytaszczył ze strychu swój stary podróżny kuferek. Rzucił do pieca niedzielne ubranko, które w nim leżało, i zaczął się pakować, żeby gdzie indziej żyć albo umrzeć, bez Adeli, która – będąc w stanie odmiennym – wyjeżdżać nie chciała i nie mogła.

– Zostaw mnie wreszcie w spokoju – mówił i zatykał uszy, żeby nie słyszeć jej żalów.

O krok od dworca na jego łysą czaszkę spadły pałki, kuferek otworzył się, na bruk wypadła bielizna, po której potem deptali noszowi.

Adela znalazła schronienie w sierocińcu. Pracowała tam ponad siły, szorując kotły, dźwigając stągwie aż do samego rozwiązania. Chłopcy przedrzeźniali ciężarną, wpychając poduszki pod koszule. Kradli cukier i sikali do balii z praniem. Codziennie rano stawali na dziedzińcu w dwóch szeregach. Wyprężeni jak rekruci, wystrzyżeni na zero, wodzili przekrwionymi oczami za przedwojennym wachmistrzem ścieżańskich ułanów, a jeśli było to konieczne, w milczeniu skakali żabką do upadłego.

Nocą zgiełk złych myśli rozsadzał grube mury. Bezsenność szerzyła się w sierocińcu jak zakaźna choroba. W czerwonej poświacie przy uchylonych drzwiczkach od pieców rzucano nożami w podłogowe deski dla zabicia czasu. Brama się otwierała przed tymi, którzy doczekali odpowiedniego wieku. Wychodzili, żeby z czerwonym błyskiem w oku wmieszać się w tłum.

Niebo zaciągało się chmurami.

– To chmury śniegowe – plotły gospodynie. Na wszelki wypadek rzucały się do uszczelniania okien. Ale jaki znów śnieg, skąd raptem śnieg w tym wiecznym upale?

Tymczasem wykradzione Argentyńczykowi klisze krążyły z rąk do rąk, pokrywając się śladami tłustych palców.

– Sto lat, sto lat – śpiewano w gospodzie, podrzucając chłopca od aptekarza aż pod sufit. – Niech żyje!

Zgnębiony, bo go aptekarz wyrzucił z roboty za podpijanie spirytusu, doznał pocieszenia. Na kliszach można było rozpoznać każdy sklepik. Tu i ówdzie w drzwiach unosiły się półprzezroczyste, bezcielesne postaci sklepikarzy z rękami założonymi na brzuchu. Oko ludzkie jest niedoskonałe, łatwo daje się zwodzić pozorom, klisze widzą lepiej. Jeśli przez ciało kupca prześwieca framuga i napis na szybie, cóż to może znaczyć?

– Wszystko jasne – mówili mężczyźni z okutymi laskami, przechadzający się po ulicy. – Klisze nie kłamią.

Porobili na murach kredowe znaki, by w godzinie wyrównania rachunków poprowadziły ich pod właściwe adresy. Raz po raz rozlegał się brzęk tłuczonego szkła i spadały z łoskotem na bruk pogięte sklepowe szyldy. Zaczęło się od apteki, ale się na niej nie skończyło. Pod wieczór brodzono w mące wysypanej z rozprutych worków, unosząc za pazuchą pęta kiełbasy.

Kupcy pozamykali się z żonami i dziećmi w pakamerach na zapleczu, zabarykadowali drzwi, żeby przeczekać najgorsze, a potem już tylko uciekać – do portu albo na dworzec. Ale jaki tam znowu port! Chyba się im przyśnił. Oto zabita deskami przystań, wąziutkie molo zakończone dziurawą ławeczką, nad którą na żerdzi wisi sztormówka, zapalana po obiedzie i gaszona bezwzględnie przed kolacją. Przy pomoście kołysze się na falach odrapana łódź rybacka, na której szyper boi się wypłynąć w morze. Prawdziwy statek mógłby chyba tylko przez pomyłkę wejść do tej przystani. I co to za dworzec, z kasami zamkniętymi na głucho, od środka zaciągniętymi perkalową firanką, ze strzępami rozkładu jazdy, walającymi się w poczekalni obok zimnego pieca. Z drezyną rdzewiejącą na bocznicy i kurami zawiadowcy stacji, drepczącymi po peronie zarośniętym zielskiem, które ściął już szron. Cienka warstewka lodu na powierzchni kałuż, w powietrzu pierwsze płatki śniegu.

W dniu dorocznego święta na placu przed ratuszem, pod lampionami rozwieszonymi przez strażaków, zagrała dęta orkiestra. Pośród tańczących plątały się łakome dzieci i obgryzały twarde jak kamień pierniki. Nad głowami przelatywały papierowe serpentyny, szeleszcząc oplatały szyje, podarte walały się pod nogami.

Rauch, ubrany w czarny frak, zaraz po wczesnym obiedzie kazał się nieść do teatru, żeby dopilnować osobiście przygotowań do galowego przedstawienia. Ale nie zdołał się dostać nawet do foyer. Od frontu i od zaplecza budynek był obstawiony bojówkarzami, ściskającymi w rękach okute laski, ten i ów pośród nich w trójgraniastym kapeluszu z teatralnej rekwizytorni, z przyklejonymi wąsami, z halabardą.

– Nie ma przejścia – mówili.

– Co to za ludzie? Skąd się wzięli? – krzyczał Rauch, odpychając ich rękami.

Ale tragarze już postawili fotel na bruku, a przed fotelem stanął Maks Fiff ze znakiem fabrycznym Slotzkiego na ramieniu, z czarnym wyżłem u nogi.

– Gala odwołana, panie Rauch – powiedział. Rozbił okutą laską szybę gablotki i pozrywał fotosy. Wiatr uniósł je nad ulicą, rzucił między podeptane serpentyny. – Czas pomyśleć o nowym repertuarze, bo stary gnije i cuchnie. Pański teatr zatruwa czyste źródło. Nie ma innej prawdy niż prawda harmonii! A my, jeśli trzeba, wypruwamy prawdę z trzewi ostrym nożem.

– A co pan wystawia, jeśli wolno spytać? – odezwał się Rauch i zatoczył ręką koło, w którym zamknął ludzi Maksa Fiffa, wałęsających się z halabardami. – Prawda! Harmonia! Szmira. Trzeba najpierw mieć ucho.

– Zabrać ten fotel – uciął Maks Fiff, szturchając tragarzy okuciem laski. – Żebym was tutaj więcej nie widział. Odmaszerować.

Halabardnicy śpiewali ochryple i fałszywie. Od strony Fabrycznej nadciągały sztandary z emblematami zakładów Slotzkiego, wpisanymi w koło nurzające się w krwistej czerwieni. Pośród szarych murów czerwień świeciła jak żar w popiele. Wiatr roznosił echa chóralnych pieśni, kiedy ich fala już się rozbiła o długie szeregi kamienic.

Grajkowie z cygańskiej kapeli chowali skrzypce pod kapotami i uciekali co sił w nogach. Wpadali, jeden po drugim, na zbłąkanego waltornistę z dętej orkiestry, który biegł w przeciwną stronę, zataczając się pod ciężarem wielkiego czarnego futerału. Jacyś ludzie zastępowali drogę biegnącym i wciągali ich do bram. Wykręciwszy do tyłu ręce, sprawdzali, czy jest puls.

Tłum zebrany na rynku wyważył drzwi kamienicy Looma i wtargnął do wnętrza, gdzie od razu zrobił się zator. Trzeba się było przeciskać przez ciemne i duszne korytarze, brnąc po kolana w zakurzonych stosach pożółkłych książek, rozlatujących się ze starości. Emilka swoim zwyczajem wylegiwała się w pościeli, ignorując odgłosy zewnętrznego świata. Z wypiekami na policzkach przewracała przedostatnią kartkę francuskiego romansu, kiedy ktoś wyrwał jej książkę z rąk. To był koniec, ci, którzy stali na schodach, podawali sobie czarną trumnę, płynęła wysoko nad głowami, aż dopłynęła. Ujrzawszy ją, Emilka wrzasnęła przeraźliwie, a po chwili, mając już knebel w ustach, nie mogąc ruszyć ręką ani nogą, zamknięta w żelaznym uścisku – zobaczyła osinowy kołek.

– Każda chwila jest tak samo dobra – mówili ci, którzy później nieśli w dół po schodach czarną trumnę. – I tak kiedyś trzeba było to zrobić.

Z sercem przebitym osinowym kołkiem Emilka nie mogła już wrócić do domu. Została tam, gdzie ją zakopano, na cmentarzu, pod samym murem, który – kilkakrotnie podwyższany dla większej wyrazistości granic – w owym czasie miał już wysokość dwóch pięter. Szacunek dla reguł został przywrócony, źródło zgorszenia usunięte przemocą. Ale wszystko to było jeszcze za mało i nikomu ulgi nie przyniosło. Ani wspaniałe łuny zachodu, ani twarde pierniki z kolorowym lukrem, ani nawet hałaśliwe petardy nie mogły uśmierzyć cierpienia.

– Gdzie krawiec? – pytano. – Gdzie matka niemowlęcia?

Sierocińca nikt już nie pilnował, chłopcy uciekli, wszędzie zaroiło się od ich ogolonych głów. Nachodzili mieszkańców suteren, napychali sobie kieszenie chlebem i tombakową biżuterią. Na jakimś strychu znaleźli zakurzoną skrzynkę, a w niej kilka granatów domowego wyrobu. Z granatami w rękach biegli potem na czele tłumu, mierzyli w uciekających i rzucali celnie. – Który wstanie, tego trzymać, nie puszczać! – wołali. Ale nie było kogo trzymać, trafieni umierali raz na zawsze.

Gdzież byli owi bankierzy, właściciele wielkich domów handlowych i przemysłowcy, gdzie dobra martwej ręki, które należały się wszystkim po trochu? Rozniosła się pogłoska, że Loom, Neumann i Slotzki to jedna i ta sama osoba, przybierająca postać czarnego wyżła o czerwonych ślepiach. W pościgu za wyżłem tłum zapędził się pod teatr. Poleciał ostatni granat, ale nie wybuchnął, tylko upadł, kręcąc się w kółko. Zwabiony detonacjami, Adaś Rączka w kapeluszu i z parasolem szedł za ich odgłosem. Po brzmieniu rozpoznawał swoje dzieło.

– Sfuszerowany – mruknął, schylając się po ostatni z granatów. Tymczasem w wyżła ciskano już kamieniami, wyrwanymi z ulicznego bruku. Ale kamienie go nie dosięgły. Wielu widziało, jak znika w drzwiach teatru, które po chwili okazały się zamknięte na głucho, choć z okien na piętrze dobiegały odgłosy zabawy. Ktoś zobaczył w szybie błysk czerwonego oka i rzucił kamieniem. W krótkim czasie w budynku teatru Raucha nie było ani jednej całej szyby.

Przeciągi rozhulały się po korytarzach, magazynach i piwnicach, wtargnęły w każdą dziurę i roznieciły pod podłogami zapomniany żar. Płomienie wypełzły ze szpar między deskami. Słoiczki z pudrem pękały od gorąca, w kłębiących się nad nimi pastelowych obłokach płonęły suszone róże. Lustra nagle znikały, rozpryskując się w kawałki. W dyrektorskim gabinecie halabardnicy Maksa Fiffa rzucili się do szaf i zaczęli zastawiać nimi okna, nie czując innego żaru niż ten, który palił wnętrzności, gotowi bronić się przed zgrają ciskającą kamienie. W taki to sposób sami odcięli sobie drogę odwrotu. Tymczasem drzwi gabinetu padły z hukiem pod gwałtownym tchnieniem ognia, ciemny, gryzący dym wypełnił całe wnętrze aż po sufit. Kaszląc i wpadając na siebie, szamotali się w czarnej mgle, rozświetlanej raz po raz oszalałą czerwienią. Maks Fiff ruszył po omacku ku wyjściu i tak pogrążył się pierwszy w płomienistym piekle zbędnej miłości i bezsilnej nienawiści, a za nim jego ludzie, na kolanach, czołgając się, umierając po drodze. Maks zdołał jeszcze pokonać schody, zatoczył się do bocznego wyjścia, ostatkiem sił wydostał się na zewnątrz i upadł na ciało Adasia Rączki. Pochłonąwszy szafy, płomienie wystrzeliły przez okna. Wielka gala czerwieni rozsadziła teatr i zawładnęła całym miastem.

– Jak pięknie – cieszyła się w swoim oknie jakaś ociemniała szwaczka. W mrokach, w jakich żyła, widać już było tylko to, co świeciło własnym światłem.

Tragarze Raucha, z płatkami czarnej sadzy na twarzach, przybiegli co sil w nogach, by wraz z pluszowym fotelem wytaszczyć go z mieszkania.

– Nie wzywałem – wołał od fortepianu dyrektor teatru. – Wynoście się.

– Bez łaski – dyszeli tragarze, uciekając. – Niech go piekło pochłonie.

Jacques Rauch pozostał przy białym fortepianie, jakby był do niego przykuty niewidocznym łańcuchem. W gorącym powietrzu wysokie rejestry dźwięczały coraz niżej, a niskie charczały już ledwo słyszalnie. Struny grały muzykę płynącą wprost z trzewi świata, tę, która nie potrzebuje klawiatury. Biały fortepian fałszował. Rauch zwiesił głowę i słuchał.

– Muzyka sfer brzmi nieczysto – stwierdził.

Płomienie ogarnęły jego plecy i przejrzały się jak w lustrze w podniesionej klapie. Z nagła ogień wystrzelił pod sufit, pudło zapadło się z łoskotem.

Tymczasem w gospodzie strażacy, znużeni trudami świątecznych przygotowań, spali w kącie nad kuflami tak mocno, że można by im strzelać z armaty nad uchem. Szarpano ich za akselbanty u galowych mundurów i na łby wylewano kubły zimnej wody. Ale hotel Angleterre już płonął.

W rozgrzanym do czerwoności powietrzu otworzyły się zamki słynnych piętnastu waliz Natalie Zugoff, ciężkich jak głazy. Wysypały się z nich listy od wielbicieli. Na rozerwanych kopertach zielony albo brązowy Mikołaj, Wilhelm i Franciszek Józef opierali się orderami o pożółkły brzeg pocztowej marki. Nic prócz orderów nie mieli, nawet spodni i butów. Listy musiały kiedyś zamoknąć, bo atrament był rozmazany, pismo nieczytelne. Potoki słów, rzucanych na papier szczodrze, nie niosły już żadnej treści. Przemówiły dopiero w ogniu: rozpaliły się jaskrawym płomieniem, gwałtownym, zaborczym i niszczącym jak zachwyt albo rozpacz. Pokazały, czym są naprawdę, a potem w mgnieniu oka obróciły się w popiół. Wtedy w sąsiednim numerze nagle odezwały się pozytywki. Puściły blokady mechanizmów, naciągnięte sprężyny wprawiły tryby w ruch, wałki zaczęły się obracać i z ozdobnych szkatułek wydobyły się w zamęcie pożaru wszystkie naraz melodyjki, utykając i wchodząc sobie w paradę, i powracając uparcie, póki cienkie miedziane druciki, nawijające się na osie wałków, nie wywołały serii ogłuszających detonacji.

W czerwonej poświacie objawiła się harmonia pękających stropów, ład rozłożystych kanap i trzydrzwiowych szaf walących się w dół na łeb na szyję. W otwartych nagle prześwitach rozszalały się prądy powietrzne, zrodzone z tego, co najbardziej chwiejne – z prawdy płomiennej czerwieni, pięknej i bezużytecznej. A pod ich naporem chwiało się i padało to, co ceglane i podpiwniczone.

Przez całą noc mieszkańcy Ściegów lali wiadrami wodę w płomienie, a rankiem zgliszcza zamieniły się w zwały błota zmieszanego z barwnymi sztonami i pogiętymi kartami do gry, z potłuczonymi muszlami klozetowymi firmy Slotzki i S-ka, kondensatorami z magazynów Ludwiga Neumanna, a nawet wypalonymi łuskami z fabryki amunicji Looma, która zdążyła przed świtem eksplodować kolorowym fajerwerkiem pod sklepieniem zakopconego nieba.

Historia Ściegów wyszła z pożaru cało. Opowieści są niezniszczalne. Powtarzano je w ogonkach do kuchni polowych, jakby nic się nie stało. Trwały, pozszywane byle jak, byle tylko grube nici utrzymały przyczyny i skutki w stosownym porządku. Pamięć najłatwiej poddaje się szablonom wykroju. Jeśli nawet zetlała materia naciągała się ponad miarę i darła z trzaskiem, to mniejsza o dziury, nie do nich bowiem lgnie oko.

Opowieść o strzępach czerwonego jedwabiu, osiadających na mundurach, ciągnęła za sobą tę o fałszywych pieniądzach, puszczonych w obieg przez cyrkowe małpy. Z nich wysnuwała się nieuchronnie ta o spisku martwych finansistów, za sprawą której pożar strawił miasto.

Nikt nie zapłakał. Ani nad kupcami, którzy spłonęli, zabarykadowani, w swoich sklepach. Ani nad szwaczkami pogrążonymi w ciemnościach. Ani nad pijanymi marynarzami, którzy poszli na dno. Ani nad oszukanymi żołnierzami wielkiej wojny. Ani tym bardziej nad małpami. Kolejne wydarzenia zagubiły się w nadciągającym mroku, spowolniały w mroźnym powietrzu. Skąd brać nowe opowieści? Ich liczba jest ograniczona, wszystkie bez wyjątku znane na wylot od niepamiętnych czasów. Nie żądają uwagi. Tylko sił, żeby je dźwigać, stare szmaty butwiejące w ciężkich tobołach, które urywają ręce.

Żandarmi w stalowych hełmach pilnowali porządku w mieście. Na rogach ulic sprawdzano dokumenty.

– Ludzie, którędy do morza? – wołał jakiś szofer, wychylony z okna limuzyny.

Jakie znowu morze? Chyba mu się przyśniło – zdumiewali się miejscowi.

– Tu nie ma morza! Trzeba jechać gdzieś tam! – odkrzykiwali, pokazując palcami śnieżne zaspy, ciągnące się aż po horyzont.

Opowieści nie ulegają niczyjej woli, mają bowiem własną, niezłomną, niczym ukryta w mechanicznym instrumencie stalowa sprężyna, która prędzej czy później rozwinie się cała i wałek odegra do końca swoją melodię.

Akwizytorze szukający szczęścia albo ratunku, jeśli chcesz się wydostać ze Ściegów, nie zwlekaj ani chwili: musisz to zrobić między wielką literą a kropką, nie czepiając się urwanej myśli, nie czekając na ostatnie słowo.