ęłęóOGÓLNY PODZIAŁ TECHNIK GRAFICZNYCH

Rozróżnia się trzy podstawowe grupy: techniki druku wklęsłego (akwaforta, akwatinta, miedzioryt, mezzotinta, sucha igła, miękki werniks, staloryt); techniki druku wypukłego (drzeworyt, gipsoryt, linoryt); techniki druku płaskiego (litografia, algrafia, fotolitografia, cynkografia). O tym, do której grupy zalicza się daną technikę decyduje materiał, z którego wykonano płytę drukową oraz sposób jej opracowania.
DRUK WKLĘSŁY
Charakteryzuje się tym, że farbę wciera się w miejsca wyżłobione lub wytrawione-drukują więc linię i płaszczyzny, które w stosunku do powierzchni płyty są wklęsłe. Negatyw rysunku opracowuje się najczęściej na metalowej płycie, stąd często używana dla tej grupy nazwa: techniki metalowe.
DRUK WYPUKŁY
Obowiązuje tutaj zasada odwrotna niż w przypadku druku wklęsłego: farbę nakłada się na te miejsca, które pozostają nie wyżłobione, a linie i płaszczyzny wklęsłe pozostaną białe.
DRUK PŁASKI
W tym wypadku rysunek opracowuje się wprost na płaszczyźnie płyty (kamiennej lub na blasze offsetowej) i po utrwaleniu rysunku zabezpiecza się przed przyjęciem farby te miejsca, które mają pozostać nie zarysowane.
AKWAFORTA - Druk wklęsły, kwasoryt. Technika wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, spopularyzowana w XVI wieku. Płytę cynkową lub miedzianą, uprzednio podgrzaną, pokrywa się cienką warstwą kwasoodpornego werniksu (mieszanina wosku, asfaltu i żywicy). Następnie wykonuje się na niej rysunek stalową igłą akwafortową i poddaje trawieniu kwasem. W przypadku cynku stosuje się kwas azotowy, w przypadku miedzi kwas azotowy lub chlorek żelazowy. W czasie rytowania odsłania się metal płyty. Zanurzenie w kwasie powoduje wytrawienie rysunku, przy czym proces ten można powtarzać kilkakrotnie, aby pogłębić i poszerzyć kreski w ciemnych partiach rysunku. Partie dostatecznie już wytrawione zabezpiecza się kwasoodpornym lakierem. Po wytrawieniu i wyczyszczeniu płytę pokrywa się farbą drukarską. Odbitki wykonuje się na słabo klejonym, lekko zwilżonym papierze, używając prasy wklęsłodrukowej. Odbitka akwafortowa może przypominać rysunek piórkiem.
AKWATINTA - Druk wklęsły, kwasoryt płaszczyznowy. Rozwój akwatinty nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku. Technika ta pozwala uzyskać za pomocą trawienia zróżnicowane walorowo płaszczyzny, w odróżnieniu od akwaforty, która operuje kreską. Płytę cynkową lub miedzianą posypuje się sproszkowaną kalafonią lub asfaltem syryjskim, a następnie podgrzewa, aby ziarenka silnie do niej przylgnęły. Po ostygnięciu płytę poddaje się działaniu kwasu azotowego (płyta cynkowa) lub chlorku żelazowego (płyta miedziana), który trawi metal między ziarenkami kalafonii. Powstaje w ten sposób płaszczyzna złożona z białych punktów na ciemnym tle. Miejsca, które mają pozostać jasne zabezpiecza się werniksem lub lakierem. Gradację tonów uzyskuje się różnicując czas trawienia płyty. Druk przebiega tak, jak w przypadku akwaforty, którą często łączy się a akwatintą. Efekt akwatinty zbliżony jest do rysunku lawowanego tuszem.
ALGRAFIA - Druk płaski. Technika polegająca na zastąpieniu kamienia w druku litograficznym (patrz: litografia) płytą aluminiową. Płytę groszkuje się a następnie odkwasza i wykonuje na niej rysunek kredką litograficzną lub tuszem. Po wykonaniu rysunku płytę trawi się mieszanką kwasu fosforowego z gumą arabską, po czym nakłada się farbę graficzną. Do druku używa się prasy litograficznej. Dobrze przygotowana płyta jest bardzo "czuła" i wiernie oddaje rysunek w procesie druku.
AUTOLITOGRAFIA - Druk płaski. Litografia drukowana własnoręcznie przez artystę, który kontroluje cały proces druku, dokonując na bieżąco wszelkich zmian i korekt.
CERATORYT - Technika wynaleziona i stosowana przez polskiego grafika Feliksa Jabłczyńskiego w początkach XX wieku. Materiałem, w którym opracowuje się negatyw jest tutaj cerata, w której wydrapuje się rysunek igłą. W powstałe rowki wciera się farbę. W technice ceratorytu uzyskuje się wrażliwą, nierównomierną kreskę.
CHROMOLITOGRAFIA - Druk płaski. Metoda oparta o technikę litografii, służąca do wykonywania bardzo wiernych oryginałowi reprodukcji wielobarwnych, bez użycia fotografii. Trudność polegała na konieczności przewidzenia efektu mieszania się kolorów. Rysunki wykonywano na kilku lub kilkunastu kamieniach, drukując z każdego kamienia inny kolor. Technika ta, szeroko stosowana w XIX wieku, dawała wynik zbliżony do współczesnych technik reprodukcyjnych.
CLICHE VERRE - Technika druku artystycznego, wynaleziona w połowie XIX wieku przez Camille Corot, wykorzystująca materiały fotograficzne. Na szklanej płytce pokrytej emulsją światłoczułą wykonuje się rysunek , a następnie odbija go na papierze fotograficznym. Do opracowania rysunku wykorzystuje się skrobaki, igły, rylce. Proces powielania odbywa się metodą fotograficzną - papier światłoczuły wkłada się do wywoływacza i utrwalacza. W efekcie powstaje czarny rysunek, zbliżony do techniki piórkowej.
CYNKOGRAFIA -
1. Technika druku płaskiego identyczna z litografią z tym, że zamiast kamienia litograficznego używa się offsetowej blachy cynkowej.
2. Technika druku wypukłego, gdzie rysunek wykonuje się rylcem na pokrytej lakierem szelakowym płycie cynkowej. Płytę trawi się następnie w słabym roztworze kwasu azotowego.
DRZEWORYT - Druk wypukły. Najstarsza technika graficzna, prawdopodobnie przywędrowała do Europy ze Wschodu. Rozwój drzeworytu wiąże się z rozpowszechnieniem się papieru w XV wieku. Płytę drzeworytniczą (klocek) stanowi wyszlifowana gładko deseczka z twardego drzewa jabłoni, gruszy, orzecha, bukszpanu lub lipy. Na powleczonej białą temperą desce szkicuje się rysunek, a następnie wycina się te linie i płaszczyzny, które mają pozostać białe. Partie szare pozostają nie naruszone. Tony pośrednie buduje stopień zagęszczenia linii białych lub czarnych. Do wycinania rysunku w drewnie służą dłutka, rylce i nożyki. Na opracowaną płytkę nanosi się farbę graficzną tak, aby pokryła tylko miejsca wypukłe, po czym kładzie się arkusz cienkiego papieru lub bibułki japońskiej. Druk można wykonywać w prasie drzeworytniczej albo przez pocieranie kostką introligatorską przez kalkę szkicową.
DRZEWORYT WZDŁUŻNY (LANGOWY) - Płytę drzeworytniczą stanowi w tym wypadku deska cięta wzdłuż pnia drzewa. Cięcie w drzeworycie wzdłużnym jest trudniejsze, ponieważ odbywa się w poprzek słojów, co ogranicza możliwości rytu. W tej technice występują silne kontrasty, nie osiąga się natomiast skali półtonów. Do rytowania używa się nożyków i dłutek o przekrojach okrągłych i półokrągłych. Drzeworyt wzdłużny został wyparty w XIX wieku przez drzeworyt poprzeczny. Doceniony ponownie w XX wieku.
DRZEWORYT POPRZECZNY (SZTORCOWY) - Płytę drzeworytniczą stanowi deska klejona z kawałków ciętych w poprzek pnia. W takiej desce można ciąć nawet delikatne linie w dowolnym kierunku, uzyskując efekty światłocieniowe. Zastosował tę technikę Tomas Bewick w 1790 roku i w latach następnych wyparła ona prawie zupełnie drzeworyt langowy.
DRZEWORYT FAKSYMILOWY - Technika reprodukcyjna, w której wykorzystywano często maszynę rytowniczą dla uzyskania bardzo precyzyjnej kreski. Opracowywano z reguły dwie matryce z liniami biegnącymi w przeciwległych kierunkach, aby w miejscu ich przecinania się uzyskać odpowiedni ton.
FLUOROFORTA - Druk wklęsły, technika trawiona. Została wynaleziona przez prof. T. Estreichera na przełomie XIX i XX wieku. Płytą graficzną jest w tym wypadku tafla szyby pokrytej warstwą wosku. Rysunek wydrapuje się igłą, a następnie trawi kwasem fluorowodorowym. Farbę wciera się w wytrawiony rysunek i po nałożeniu wilgotnego papieru odbija bez udziału prasy drukarskiej, uderzając szczotką lub gęstym pędzlem. Technika dziś już prawie nie stosowana.
FOTOLITOGRAFIA - Druk płaski, łączący technikę litografii z elementami fotografii. Używana w XIX wieku jako technika reprodukcyjna, obecnie stosowana w grafice artystycznej. Kamień litograficzny lub płytę metalową pokrywa się warstwą światłoczułą i bezpośrednio na niej naświetla się kliszę fotograficzną. Następnie nakłada się farbę i wywołuje rysunek. Reszta procesu odbywa się zgodnie z zasadami litografii.
FOTOTYPIA - patrz: ŚWIATŁODRUK
GIPSORYT - Druk wypukły. Negatyw opracowuje się na płycie gipsowej, w której rysunek wycina się specjalnymi rylcami i dłutkami. Można też posłużyć się płytą z parafiny (lub innego miękkiego materiału), w której wycina się rysunek , a następnie wylewa na nią ciekły gips, który po zastygnięciu staje się właściwą płytą drukową. Drukuje się kostką, bez użycia prasy. Odbitka gipsorytnicza przypomina drzeworyt.
HELIOGRAWIURA - Druk wklęsły. Stosowana od drugiej połowy XIX wieku jako technika reprodukcyjna, polegająca na połączeniu akwatinty z metodą fotochemiczną. Reprodukowany obraz przenosi się z diapozytywu na papier pigmentowy powleczony dwuchromianem potasu i poddaje silnemu działaniu światła. Płytę miedzianą przygotowaną jak w technice akwatinty zanurza się w zimnej wodzie i nasuwa na nią naświetlony papier, który musi dokładnie przylgnąć do płyty. Całość suszy się a następnie płucze w gorącej wodzie, zdejmuje papier, ponownie suszy i trawi w roztworze chlorku żelazowego. Do druku używa się prasy wklęsłodrukowej.
KAMIENIENIORYT - Druk wklęsły. Technika wykorzystywana dawniej do wykonywania bardzo precyzyjnych reprodukcji, np. map. Obecnie stosowana w grafice artystycznej. Negatyw rysunku wykonuje się rytując stalowymi rylcami powierzchnię kamienia litograficznego, po uprzednim pokryciu go gumą arabską. W wykonany rysunek wciera się tłustą farbę drukarską. Po przemyciu kamienia wodą i usunięciu w ten sposób gumy arabskiej z resztkami farby, wykonuje się druk w prasie litograficznej. Rysunek w kamieniorycie charakteryzuje się ostrą kreską zbliżoną do miedziorytu.
KOLOGRAF Współczesna technika graficzna, w której matrycę tworzą przyklejone do twardego podłoża (np. tektury) kawałki różnych materiałów: tekstyliów, piasku, papieru i in. Płytę powleka się warstwą lakieru zabezpieczając go ją przed uszkodzeniami podczas wcierana farby i w procesie druku, który odbywa się np. w prasie do metalu. Z tej pozornie nietrwałej matrycy, jeśli jest dobrze przygotowana, można wykonać nawet kilkadziesiąt odbitek. Powstaje w ten sposób grafika o silnych kontrastach walorowych oraz o ciekawej i zróżnicowanej fakturowo kresce.
KORKORYT - Druk wypukły. Wynaleziony w początkach XX wieku. Praca przebiega tak, jak przy drzeworycie, z tą różnicą, że drewniany klocek zastępuje płytka z prasowanego korka.
KSYLOGRAFIA - Termin rzadko już dziś używany, oznaczający drzeworytnictwo, w tym najczęściej drzeworytnictwo reprodukcyjne.
KWASORYT - Druk wklęsły.
1. Dawna nazwa akwaforty, stosowana czasem dla akwatinty.
2. Kwasoryt na kamieniu jest techniką druku wklęsłego, polegającą na pokryciu wypolerowanego kamienia litograficznego warstwą twardego werniksu akwafortowego, wydrapaniu w nim rysunku igłami i rylcami, a następnie wytrawieniu go w roztworze kwasu octowego. Rysując trzeba uważać, aby nie uszkodzić kamienia. Po wymyciu kamienia i nałożeniu farby na rysunek, wykonuje się druk w prasie litograficznej, używając zmoczonego papieru. W technice kamieniorytu uzyskuje się kreskę zbliżoną do akwaforty.
LINORYT - Druk wypukły. Technika stosowana od początku XX wieku, zbliżona do drzeworytu langowego. Zamiast klocka drewnianego używa się kawałka linoleum, w którym wycina się rysunek za pomocą dłut drzeworytniczych.
LITOGRAFIA - Druk płaski. Technika wynaleziona przez A. Senefeldera w 1798 roku. Negatyw wykonuje się na kamiennej płycie (wapień, tzw. Łupek bawarski) gładko wyszlifowanej, która charakteryzuje się tym, że łatwo wchłania tłuszcz. Rysunek wykonuje się w związku z tym tłustą kredką lub tuszem litograficznym, a następnie płytę powleka się roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej. Zabezpiecza się w ten sposób nie zarysowane miejsca kamienia przed przyjęciem tłustej farby drukarskiej, która przylgnie tylko do wykonanego uprzednio rysunku. Do wykonania odbitek używa się specjalnie skonstruowanej prasy litograficznej.
METALORYT -
1. Określenie każdej metody graficznej, w której używa się jako matrycy płyty metalowej z rysunkiem wyrytym za pomocą igieł, rylców, dłutek itp.
2. Technika stosowana głównie w XVI wieku w drukarstwie książkowym np. w inicjałach i bordiurach. Na płytę metalową z wyrytym rysunkiem nakładano farbę w taki sposób, aby można było uzyskać biały rysunek na ciemnym tle.
MEZZOTINTA (SZTUKA CZARNA) - Druk wklęsły. Technika wynaleziona w pierwszej połowie XVII wieku, spopularyzowana w XVIII wieku szczególnie w Anglii i Austrii. Do wykonania negatywu używa się płyty miedzianej, "posiekanej" równo chwiejakiem, by osiągnąć ton głębokiej czerni. Następnie za pomocą gładzika poleruje się płaszczyzny, które mają być jaśniejsze, aż do zupełnego wygładzenia partii białych. Technika drukowania jak w akwaforcie, z użyciem prasy do metalu. Odbitka wykonana w tej technice charakteryzuje się delikatnym modelunkiem światłocieniowym o łagodnych przejściach od głębokiej czerni do partii jaśniejszych.
MIEDZIORYT - Najstarsza technika druku wklęsłego wynaleziona w XV wieku. W gładko wypolerowanej miedzianej płycie wykonuje się rysunek za pomocą ostrych rylców. Rylec prowadzi się po linii prostej, toteż w celu wykonania np. łuku należy powoli obracać płytę. Drukuje się identycznym sposobem jak akwafortę. Miedzioryt charakteryzuje się siatką gęstych i dość sztywnych kresek. Pozwala na uzyskanie wysokiego nakładu z jednej płyty.
MIEDZIORYT PUNKTOWY - Odmiana miedziorytu, w której do opracowania negatywu używa się punc pozwalających na uzyskanie drobnych punktów. Osiąga się dzięki temu efekt delikatniejszych przejść i szerszej gamy szarości.
MIĘKKI WERNIKS (VERNIS MOU) - Druk wklęsły. Technika trawiona wynaleziona w połowie XVIII wieku. Na płycie metalowej pokrytej warstwą miękkiego werniksu z przyłożonym do niego gruboziarnistym papierem, wykonuje się rysunek kredką lub ołówkiem. Odrywając następnie papier od płyty usuwa się go razem z werniksem przylepionym do papieru w miejscach, gdzie wykonano rysunek. Płytę trawi się kwasem i drukuje postępując tak, jak w przypadku akwaforty.
MONOTYPIA - Technika polegająca na malowaniu lub rysowaniu na szklanej płycie farbą drukarską i ręcznym wykonaniu odbitki z tej płyty na zwilżonym papierze. Charakterystyczną cechą monotypii jest możliwość uzyskania tylko jednej odbitki, ponieważ niemal cała farba graficzna przenosi się z płyty na papier.
NIELLO - Technika zdobienia przedmiotów metalowych wykonanych głównie w złocie, srebrze i miedzi. Wygrawerowany w metalu rysunek wypełnia się mieszaniną siarczków ołowiu, miedzi, srebra i boraksu, a następnie poleruje go aż do uzyskania barwy czarnej lub granatowej i wyglądu emalii. W połowie XV wieku złotnik z Florencji Tommaso Finiguerra zastosował tę technikę do powielania rysunków, w czym znalazł wielu naśladowców. Spowodowało to stopniowe wyłonienie się miedziorytu z techniki niella.
ODBITKA NA CIEŚCIE - XV-wieczna technika drukarska służąca do zdobienia obrazkami opraw książkowych. W powleczonym klejem i cienką warstwą ciasta papierze wyciskano rysunek z formy drzeworytniczej. Otrzymaną w cieście odbitkę pozłacano lub przesypywano czerwonym wełnianym pyłem imitującym aksamit.
ODDRUK - Rodzaj litografii, w którym następuje podwójny proces odbicia. Rysunek wykonany uprzednio na specjalnym papierze przedrukowym odbija się na kamień, a następnie z kamienia wykonuje się odbitkę graficzną. Technika ta pozwala artyście na wykonanie rysunku na papierze i powierzenie wykonania odbitek drukarzowi.
ODPRYSK - Druk wklęsły. Technika wynaleziona przez Francuza F. Bracquemonda w drugiej połowie XIX wieku. Rysuje się pędzlem na wypolerowanej płycie metalowej z użyciem specjalnego atramentu, złożonego z gumy arabskiej, wody, cukru i pigmentu. Kiedy rysunek wyschnie, płytę powleka się werniksem akwafortowym i wkłada do letniej wody. Atrament, dzięki zawartemu w nim cukrowi, zaczyna odpryskiwać w miejscu rysunku i odsłania płytę. Następnie płytę trawi się, jak w przypadku akwaforty i po nałożeniu farby drukuje w prasie wklęsłodrukowej. Odbitki wykonane w tej technice charakteryzują się szarą plamą i szeroką kreską o czarnych brzegach.
OLEODRUK - Odbitka wykonana w technice druku płaskiego (litografii), będąca wielobarwną reprodukcją dzieła malarskiego, wykonaną z użyciem farb z domieszką oleju. Oleodruk nie zalicza się do odbitek artystycznych.
OSSA-SEPIA - Jedna z technik litograficznych, inaczej: mezzotinta na kamieniu, technika asfaltowa, rysunek negatywowy. W tej technice można uzyskać efekty podobne do klasycznej mezzotinty, czyli jasny rysunek na ciemnym tle. Kamień litograficzny gruntuje się asfaltem syryjskim rozpuszczonym w terpentynie. Rysunek wydrapuje się w warstwie asfaltu za pomocą igieł, skrobaków, szczotek stalowych, papieru ściernego, korektorów itp. Przechodząc przez warstwy asfaltu trzeba starać się nie naruszyć powierzchni kamienia. Druk wykonuje się w prasie litograficznej.
RYCINA -
1. Początkowo określenie to stosowano wyłącznie w odniesieniu do odbitki uzyskanej z rytowanego klocka lub rytowanej i trawionej płyty metalowej.
2. Obecnie terminem tym określa się odbitki graficzne wykonane w dowolnej technice, a także rysunek i ilustrację.
SERIGRAFIA - Technika różniąca się zasadniczo od innych technik graficznych, zwana też potocznie sitodrukiem lub drukiem szablonowym. Wywodzi się z Dalekiego Wschodu jako metoda druku na jedwabiu. W grafice artystycznej rozpropagowana w drugiej połowie XX wieku. Formę drukową stanowi rozpięta na ramie siatka z jedwabiu, tworzywa sztucznego, bawełny lub innych materiałów, o różnej gęstości oczek, przez którą przeciska się raklem farbę drukarską. Najprostszą metodą przygotowania formy serigraficznej jest wykonanie szablonów z różnych materiałów np. papieru. Można też wykonać odręczny rysunek kredką litograficzną lub tuszem, albo wykorzystać elementy fotografii przenosząc na sito tzw. foto-szablony, czy też użyć światłoczułej warstwy kopiowej. Technika ta umożliwia wykonanie bardzo dużej liczby odbitek.
STALORYT - Druk wklęsły zastosowany po raz pierwszy w Anglii w 1820 roku. Technika niemal identyczna z miedziorytem, różniąca się zastosowaniem płyty stalowej zamiast miedzianej. Płytę należy wypalić przed wykonaniem rytu, by ją zmiękczyć, a po wykonaniu rytu zahartować. Staloryt operuje ostrym cięciem: linią prostą, kratkowaną lub punktem, gdyż twardość płyty znacznie ogranicza możliwości rytu. Technika ta rzadko była wykorzystywana w grafice artystycznej, wykonywano w niej natomiast ilustracje do książek, ponieważ pozwalała uzyskać bardzo wysoki nakład z jednej płyty.
SUCHA IGŁA (SUCHORYT) - Druk wklęsły stosowany wyłącznie w grafice artystycznej. Rysunek wykonuje się cienką stalową igłą na płycie miedzianej lub cynkowej. Po nałożeniu farby tamponem drukuje się odbitki w prasie wklęsłodrukowej na akwafortowym papierze. W wyniku rytowania na brzegach rysunku powstają metalowe wiórki, które zatrzymując farbę "rozmiękczają" kreskę. W tej technice można otrzymać niewielką ilość odbitek, ponieważ w procesie druku wiórki szybko zgniatają się i gubi się charakterystyka kreski.
SZTYCH - Rzadko już dziś używany termin określający odbitki wykonane w technikach metalowych. Niepoprawne jest stosowanie tej nazwy w odniesieniu do wszelkich odbitek graficznych.
ŚWIATŁODRUK - Druk płaski znany także jako: albertotypia, fototypia, heliotypia, cellotypia. Technika wynaleziona przez J. Alberta w 1867 roku, używana do druku ekskluzywnych reprodukcji malarstwa. Płytę szklaną (8-12 mm) groszkuje się, potem odtłuszcza i pokrywa żelatyną z dwuchromianem potasu. Następnie suszy się ją i nanosi negatyw rysunku poddając go działaniu światła. Płytę z rysunkiem wywołuje się następnie w wodzie. Żelatyna utwardzona światłem nie rozpuszcza się w niej. Płytę zwilża się, nakłada farbę i drukuje w prasie litograficznej o cylindrycznym tłoku.
ZIARNORYT - Technika wynaleziona w początkach XX wieku przez Feliksa Jabłczyńskiego. Płytą drukową jest w tym wypadku "klisza z piasku" (określ. Jabłczyńskiego) wykonana z piasku utwardzonego specjalnym kitem, w której wycina się rysunek, a następnie wciera weń farbę. Powstają w ten sposób płaszczyzny pokryte "ziarnem" czyli drobnymi punktami.