UPADLI ANIOŁOWIE

Według Apokalipsy św. Jana 12, zbuntowani aniołowie stanowili „trzecią część" zastępów niebiańskich. Aniołowie ci spadali z niebios przez dziewięć dni. W XV w. ich liczbę oceniano na 133 306 668. W etiopskiej Księdze Henocha mowa o 200 upadłych aniołach, lecz z imie­nia nazwani są tylko niektórzy. Poniższa lista, zestawiona z imion wymienionych w tym apo­kryfie, wzbogacona została o imiona przekaza­ne przez wiele innych tekstów pseudoepigra­ficznych, kabałę, księgi zaklęć, literaturę rabi­nacką i patrystyczną, a także literaturę piękną.

Aniołowie upadli - Stary Testament nie zna pojęcia upadłych aniołów. W Księdze Hioba wyznaczonym przez Boga przeciwnikiem jest ha-satan (co oznacza właśnie „przeciwnika" i jest określeniem funkcji, a nie charakterystyką czy też imieniem anioła). Wyjątkiem od tej re­guły może się wydawać Pierwsza Księga Kro­nik (21, 1), gdzie, zdaniem niektórych komen­tatorów, słowo „szatan" jest imieniem sprzeci­wiającej się Bogu istoty. Większość badaczy uważa jednak, że rodzajnik określony poprze­dzający to słowo w innych księgach Starego Te­stamentu został w przekładzie opuszczony przez przypadek i że jego prawidłowa lekcja to „szatan", a nie „Szatan". Pojęcie upadłych aniołów pojawia się w Nowym Testamencie, zwłaszcza w Apokalipsie św. Jana 12: „Oto wielki Smok (...] / I ogon jego zmiata trzecią część gwiazd nieba [tj. aniołów]: i rzucił je na ziemię. / [...] I został strącony wielki Smok, / Wąż starodawny, / który się zwie diabeł i sza­tan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, / został strącony na ziemię, / a z nim strąceni zostali jego aniołowie". Według etiopskiej Księgi Heno­cha strąconych zostało dwieście aniołów, z cze­go z imienia nazwanych jest jedynie dziewięt­nastu (uwzględniwszy powtórzenia i różne wersje tego samego imienia). Ta sama księga 52 aniołowie Wschodu wymienia „dziesiętników" zastępów upadłych aniołów; są to: Szemhazaj, Zazael, Sariel, Ru­miel, Danjal, Turel i Kokabiel. W The Legends of the jews Ginzberga wodzami upadłych anio­łów są: Szemhazaj (Semjaza), Armaros, Barakel, Kakabel, Ezekiel, Arakiel, Samsapiel i Seriel. Wilhelm z Owernii, biskup Paryża (1228-1249), w De Universo utrzymuje, że „upadła dziesiąta część' dziewięciu chórów anielskich, po trosze z każdego chóru (tak uważał także kardynał Pullus), i że wśród upadłych aniołów zachowa­na została hierarchia obowiązująca w ich chwalebnym stanie (zob. Lea, Materials Towards a Hi­story of Witchcraft, t. 1, s. 89). Według biskupa Tusculum (1273) oraz Alfonsa de Spiny (ok.1460) liczba aniołów upadłych wynosi 133 306 668, a świętych aniołów - 266 613 336. Inne źródła lansują pogląd, wsparty autorytetem papieży, że upadli aniołowie wywodzą się nie ze zna­nych dziewięciu chórów, lecz z chóru dziesią­tego (zob. Moore, The Loves of the Angels, s. 155). Moore cytuje Tertuliana (De habitu mulieb), który twierdził, że wszystkie kobiece ozdoby i przedmioty zbytku - „naszyjniki, bransole­ty, barwiczki oraz puder do czernienia rzęs" są wynalazkami upadłych aniołów. Izydor z Se­willi (Sententiae) zapewnia nas, że kiedy anio­łowie-odszczepieńcy upadli, „pozostali umoc­nili się w woli trwania w stanie wiecznej szczę­śliwości', jednak wzmianki w Biblii o tym, że Bóg nie ufał świętym aniołom (już po upadku; zob. Hi 4, 18), skłaniałyby do przeciwnego wniosku. Za przyczynę strącenia Szatana dość powszechnie uważa się grzech pychy („przez ten grzech upadli aniołowie"). Inna interpreta­cja pochodzenia upadłych aniołów odwołuje się do Księgi Rodzaju 6, gdzie mowa o synach Boga (aniołach), którzy „widząc, że córki człowiecze są piękne, brali je sobie za żony". Henoch wi­dział „siedem gwiazd wielkich niczym płonące góry', które zostały strącone za to, że nie wze­szły o wyznaczonej porze. W najwcześniejszych źródłach upadli aniołowie są nazywani spada­jącymi gwiazdami. Święty Tomasz z Akwinu utożsamiał upadłych aniołów z demonami. Pi­sarze chrześcijańscy późnego średniowiecza za demony uważali wszelkie bóstwa pogańskie. W większości źródeł przywódcą aniołów-od­szczepieńców jest Szatan, wszelako w pismach apokryficznych bywa nim Mastema, Beliar (Be­lial), Azazel, Belzebub, Samael i inni. W tradycji islamu jest nim Iblis. Według Testamentu Lewie­go 3 upadli aniołowie są „uwięzieni w drugim niebie". W słowiańskiej Księdze Henocha 7, 1 upadli aniołowie także przebywają w drugim niebie, gdzie „wisząc na łańcuchach, oczekują sądu ostatecznego" (por. południowosłowiań­ski Apokryf o sprawiedliwym Henochu, w: Siedem niebios i ziemia, s. 29-30). „W literaturze żydow­skiej - powiada Caird (Principalities and Po­wers) - najczęstszą przyczyną upadku anio­łów są ludzie". Caird cytuje Apokalipsę Barucha: „cielesna natura człowieka stała się nie tylko zagrożeniem dla jego własnej duszy, ale też po­wodem upadku aniołów". Według legendy (Budge, Amulets and Talismans) strąceni anioło­wie spadali z niebios przez dziewięć dni.

Abbadon (Abbadon, „niszczyciel") - hebraj­skie imię greckiego Apollyona, anioła Czeluści (Ap 9, 11); także anioła, który związał Szatana na tysiąc lat (Ap 20). W Księdze Hymnów (któ­rych kopia znajduje się wśród rękopisów od­krytych w Qumran) mowa o „otchłani Abad­don" i „potokach, Beliala które wdarły się do Abaddon” [por. Tyloch, Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym, s. 264, przyp. 32, s., 267 ­przyp. tłum.]. W apokryfie z I w., Księdze staro­żytności biblijnych Pseudo-Filona, mowa o Abad­donie jako miejscu (szeolu, piekle), a nie duchu czy demonie. Podobnie Milton w Paradise Re­gained (IV, 624) posługuje się pojęciem Abaddon jako określeniem miejsca, to jest otchłani. Zgod­nie ze współczesną wiedzą, po raz pierwszy pojęcie to upersonifikował autor Apokalipsy św. Jana, gdzie stało się ono imieniem anioła. W Dziejach Tomasza z III w. Abaddon jest imie­niem demona, lub samego Szatana, i tak też rozumie je Bunyan w Wędrówce pielgrzyma. Według Mathersa, autora The Greater Key of Solo­mon, Abaddon to imię Boga, którego użył Moj­żesz, prosząc Stwórcę o zesłanie plagi gradu na Egipt. Kabalista Józef ben Abraham Gikattila używa słowa Abaddon jako określenia szóstej z siedmiu „warstw piekła", której zarządcą jest anioł Pasjel (por. Cohen, Talmud, s. 380). Klop­stock w Mesjadzie nazywa Abaddona „ciemnym aniołem śmierci". O „szponiastych skrzydłach" Abaddona pisał Francis Thompson w wierszu To the English Martyrs (Apollyon). Abaddon jest również utożsamiany z aniołem śmierci i zniszczenia, demonem czeluści, z władcą de­monów podziemnego świata oraz Samaelem i Szatanem (zob. De Plancy, Słownik wiedzy ta­jemnej, s. 9; Grillot, A Pictorial Anthology o f Witch­craft, Magic and Alchemy, s.128). W tym ostatnim dziele Abaddon występuje jako „Anioł znisz­czenia z Apokalipsy'. W The Magus Barretta Abaddon przedstawiony jest na kolorowej ry­cinie jako jeden z „demonów zła".

Adramelech (Adramelek, „król ognia") - anioł chóru tronów, zwykle towarzyszący Asmadajo­wi. W demonografii, Adramelech jest ósmym z dziesięciu arcydemonów; jest także wielkim kanclerzem piekła i kawalerem Orderu Muchy, ustanowionego, jak głosi legenda, przez Belzebu­ba. Wezwany, Adramelech ukazuje się pod po­stacią muła lub pawia (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 10, 58). W The Historty of Magic Seligmanna demon ten jest przedstawiony jako koń. W Drugiej Księdze Królewskiej (17, 31) Ad­ramelek (Adramelech) jest bogiem Sefarwaitów z Samaru, któremu składano ofiary z dzieci. Ad­ramelech bywał utożsamiany z babilońskim Anu i Molochem Ammonitów. W Raju utraconym Mil­ton nazywa Adramelecha „idolem Asyryjczy­ków" (imię to pochodzi z mitologii asyryjskiej); w tym samym poemacie Adramelech jest upad­łym aniołem, pokonanym w walce przez Uriela i Rafaela (VI, 460-463). W Mesjadzie Klopstcka Adramelech jest „nieprzyjacielem Boga, bardziej podstępnym, pysznym i złośliwym niźli sam Szatan, diabłem straszliwiej wyklętym i większym hipokrytą”. Zob. ilustrację w: Schaff, A Dictionary of the Bible, s. 26, gdzie Adramelech jest przedstawiony pod postacią skrzydlatego, brodatego lwa. Na ilustracji w Słowniku wiedzy tajemnej De Plancy'ego (s. 10) demon ten został ukazany jako muł z ogonem pawia.

Agares (Agreas, Aguares) - niegdyś anioł należący do chóru cnót, obecnie książę piekła, dowodzący 31 legionami złych duchów. Ukazu­je się pod postacią starca siedzącego okrakiem na krokodylu, z krogulcem na ręce. Uczy wszyst­kich języków i potrafi wywołać trzęsienie ziemi (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 10­-11). Reprodukcję pieczęci Agaresa zob. w: Wai­te, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 166. Według legendy Agares był jednym z 72 du­chów, które król Salomon uwięził w mosiężnym naczyniu i wrzucił do jeziora (według innej wer­sji tej legendy wygnał go do „dolnego Egiptu").

Amezjarak (Amiziras, Amazarek, Szemhazaj, Semjaza, Szamjaza) - w etiopskiej Księdze Henocha (8, 2), anioł, który nauczył rzemiosła czarno­księżników i zielarzy. Jest jednym z dwustu lub też jednym z wodzów dwustu aniołów, którzy zstąpili z nieba na ziemię i współżyli z córkami ludzkimi. W greckim przekładzie etiopskiej Księgi Henocha imię Amezjaraka za­stąpiono imieniem „Semiazas". W etiopskiej Księdze Henocha, w wydaniu R.H. Charlesa, imię to otrzymało postać „Amiziras". Eliphas Levi (The History of Magic), wyliczając imiona upadłych aniołów, odróżnia Amazareka (Ame­zjaraka) od Semjazy.

Amy (Ami)- niegdyś duch należący do chóru anio­łów, oraz chóru potęg, obecnie - „wielki prze­wodniczący niższych sfer'. Posiada „doskona­łą znajomość astrologii i sztuk wyzwolonych". Jak wyznał królowi Salomonowi, ma nadzie­ję powrócić na siódmy tron „za 1200 lat", co, jak twierdzi demonolog Wierus, „jest całkowi­cie nieprawdopodobne”. Reprodukcję pieczęci Amiego zob. w: Waite, The Book o f Black Magic and of Pacts, s. 184.

Anmael (Chnum) - jeden z przywódców upadłych aniołów, czasem utożsamiany z Szem­hazajem (Semjazą), gdyż Anmael, tak jak Szemhazaj, prosząc o rękę córkę człowieczą (Istahar), obiecał jej wyjawić pełne Imię Boże (zob. Jung, Fallen Angels in Jewish, Christian i Mohammedan Literature). [Por. Ze skarbnicy midraszy, s. 15-17; w tej wersji legendy dwaj aniołowie zabiegający o rękę ziemianek noszą imiona Azael i Simchazi; zob. też Rousseau, Bóg zła, s. 45 - przyp. tłum.].

Arakiel (Arakujel, Aracjel, Arkael, Sarakuael, Arkiel, Arkas) - jeden z dwustu upadłych aniołów, o których mowa w etiopskiej Księdze Henocha. Arakiel nauczył ludzi orientacji w te­renie. Jednakże w Księgach Sybilli Arakiel, jak się wydaje, nie jest aniołem upadłym - jest tam bowiem jednym z pięciu aniołów, które prowadzą dusze ludzkie na sąd (pozostali czte­rej to: Ramiel, Uriel, Samiel i Azjel). Imię Arakiel znaczy: „ten, który sprawuje władzę nad zie­mią" (zob. Charles, The Book of Enoch).

Arazjel (Arazjal, Atriel, Esdriel, Sahariel, Se­riel, Sariel itd. - „moim księżycem jest Bóg") - anioł, który zgrzeszył, zstępując na ziemię, aby związać się z kobietą śmiertelną. Arazjel, wraz z Bagdalem, rządzi znakiem Byka (zob. etiopska Księga Henocha; Levi, Transcendental Magic; a także Prince of Darkness).

Ariel (Arael, Ariael, „lew Boży") - imię anioła w apokryficznej Czwartej Księdze Ezdrasza, a tak­że w The Greater Key of Solomon Mathersa, The Grand Grimoire i licznych traktatach poświęco­nych magii, gdzie przedstawiano go z głową lwa. Cornelius Agrippa pisał: „Ariel to imię anioła, czasem także demona, również miasta zwanego Ariopolis, gdzie czczą go jako bożka". W The Hierarchy of the Blessed Angels Heywooda Ariel jest jednym z siedmiu aniołów rządzących wodami, a także „potężnym władcą ziemi". Mi­stycy żydowscy używali imienia Ariel jako poetycznego określenia Jerozolimy. Również w Biblii Ariel to symboliczna nazwa Jerozolimy (zob. Jz 29,1). W pismach okultystycznych Ariel jest „trzecim archontem wiatrów'. Wspomina się tam także o Arielu jako pomocniku Rafała (Rafaela) w leczeniu chorób (zob. M. Gaster, Wisdom of the Chaldeans). W koptyjskiej Pistis Sofia, Ariel jest aniołem kary przebywającym w piekle, spełniającym tę samą funkcję, co man­dajski -> Ur. W Testamencie Salomona anioł ten jest zwierzchnikiem demonów. W tradycji gnostyckiej Ariel jest władcą wiatru i bywa utoż­samiany z Jaldabaotem. W kabale praktycznej jest to anioł upadły, pierwotnie należący do chó­ru cnót. Według Johna Dee, nadwornego astrologa królowej Elżbiety, imię Ariel powstało z połączenia imion Anael i Uriel. W Burzy Sze­kspir „obsadził" Ariela w roli ducha powietrz­nego. W Raju utraconym Ariel jest zbuntowa­nym aniołem, który pierwszego dnia bitwy w niebie zostaje pokonany przez serafina Ab­diela. Poeta Shelley sam przedstawiał się jako Ariel, i tak też Maurois zatytułował jego bio­grafię. Sayce („Athenaeum", październik 1886) dopatruje się związku między Arielem i erelim, chórem aniołów utożsamianych z tronami (zob. Dialog Zbawiciela; Butler, Ritual Magic; Bonner, Studies in Magical Amulets).

Ariok (Ariuch, Orioch, Arioch - „srogi lew") - w Księdze Rodzaju 14, 1 Ariok jest królem Ellasaru. W legendzie żydowskiej Ariok jest aniołem stróżem przodków i potomków Heno­cha, wyznaczonym przez Boga do strzeżenia pism patriarchy. Według innych źródeł Ariok jest demonem zemsty, stronnikiem Szatana, upadłym aniołem (jak w Raju utraconym Milto­na, gdzie podczas bitwy w niebie ulega serafi­nowi Abdielowi). [Według De Plancy'ego (Słow­nik wiedzy tajemnej, s. 16) Arioch jest demonem zemsty, lecz „posługuje się zemstą tylko wobec tych, którzy sami się do niej uciekają' ­przyp. tłum.] W Pierce Penilesse Nasha znajduje się wzmianka o „wielkim Arioku, którego nazy­wają duchem pomsty' (zob. Schwab, Vocabulaire de I'Angelologie; De Plancy, Dictionnaire Infernal, wyd. 1863, gdzie Ariok, jako demon zemsty, zo­stał przedstawiony ze skrzydłami nietoperza; de Claremont, The Ancient's Books of Magic).

Armaros (Armers, Farmaros, Abaros, Arearos) - jeden z upadłych aniołów, o których wspo­mina etiopska Księga Henocha. Armaros uczy „odczyniania uroku'. Według R.H. Charlesa imię Armaros może być zniekształceniem imie­nia Araros.

Armen (Ramiel? Arakiel? Barakuel?) - jeden z upadłych aniołów, o których wspomina etiop­ska Księga Henocha 69.

Artakifa (Arakiba) - archanioł wspominany, w legen­dach o Henochu.

Asbiel („ten, który uciekł od Boga") - w etiop­skiej Księdze Henocha Asbiel został zaliczony do aniołów upadłych. „Udzielił świętym synom Bożym fałszywej rady i namówił ich do grzechu z córkami ludzkimi".

Asmodaj (Aszmedaj, Asmodiusz, Sidonej) ­- według Budge'a (Amulets and Talismans, s. 377), upadły anioł, „który ma skrzydła, polatuje to tu, to tam, oraz zna tajemnice przyszłości'. Asmo­daj uczy matematyki i potrafi uczynić człowieka niewidzialnym. Jest też wodzem 72 legionów duchów piekielnych. Przywołany, ukazuje się pod postacią istoty o trzech głowach (byka, ba­rana i człowieka). Asmodaj jest jednym z boha­terów poematu Johna Drydena, The State of In­nocence. Odmianą tego imienia jest Hasmodaj - jeden z demonów Księżyca (zob. De Plancy, Dictionnaire Infernal; Butler, Ritual Magic; Waite, The Lemegeton; Shah, The Secret Lore o f Magic).

Asmodeusz („duch zła") - imię pochodzi od aeszma dewa, a sam Asmodeusz jest bardziej per­skim niż żydowskim diabłem. Niemniej został włączony do tradycji żydowskiej, gdzie uważa­ny jest za ducha zła. Zdaniem Forlonga (Ency­klopedia of Religions) Asmodeusz to „talmudycz­ny Aszmedaj, demon przejęty z Zend Aszmade­wy" i „wściekły diabeł"; według Forlonga to właśnie Asmodeusz upił Noego. W Księdze To­biasza (3, 8; 8, 3) Asmodeusz jest złym duchem, który zabił siedmiu nowo poślubionych mężów Sary i który, pokonany przez anioła Rafała (Ra­faela), uciekł „aż do Górnego Egiptu". W demo­nologii Asmodeusz, jest zarządcą piekielnych domów gry. Zdaniem demonologa Wierusa, wzywając Asmodeusza, należy zdjąć nakrycie głowy, w przeciwnym razie demon oszuka przy­wołującego. Barrett (The Magus, t. 2) przedstawia Asmodeusza jako jedno z „naczyń gniewu Bożego". Asmodeusz jest głównym bohaterem po­wieści Lesage'a Diabeł kulawy. W The Devil's Own Dear Son Cabbela Asmodeusz jest synem pierw­szej żony Adama, Lilit, i demona Samaela. Z ko­lei w Księdze świętej magii Abra-Melina czytamy, że „zdaniem niektórych rabinów Asmodeusz był śmiertelnikiem, owocem kazirodczego związku Tubal-Kaina z jego siostrą Naamą; zda­niem innych, był on demonem nieczystości". [Według jeszcze innej legendy Asmodeusz narodził się ze związku Adama z Lilit (zob. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s. 67) - przyp. tłum.] W tradycji żydowskiej Asmodeusz jest teściem demona Bar Szalmona. W tradycjach o Salomo­nie Asmodeusz występuje także pod imionami Saturn, Markolf i Morolf. [Jak głosi legenda, As­modeusz został pojmany przez Salomona i zmu­szony do pomocy przy budowie Świątyni. Zdołał jednak oszukać króla, następnie wygnał go z królestwa i sam zasiadł na tronie. „Po długiej żebraczej wędrówce Salomon powrócił i przepę­dził Asmodeusza" (zob. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, s. 32; Ze skarbnicy mi­draszy, s. 140-142,169-181) - przyp. tłum.] De­mon ten jest uważany za wynalazcę wszelkiej rozrywki, muzyki, tańca, sztuki dramatycznej oraz „nowych mód francuskich" (zob. Michaelis, Admirable History of the Possession and Conversion of a Penitent Woman; Waite, The Book of Black Ma­gic and of Pacts; Młot na czarownice). [W Talmu­dzie Asmodeusz, król demonów, jest „władcą nad wszystkimi sprawami dotyczącymi liczb parzystych" (zob. Cohen, Talmud, s. 298). Zgod­nie z tradycją okultystyczną „Asmodeusz nale­żał przed swym upadkiem do grona serafinów", obecnie jest demonem, który „napełnia męż­czyzn żądzą, prowadzącą do wiarołomstwa' (zob. Holroyd, Powell, Sekrety magii, s. 117). Ponadto „obdarza magicznymi pierścieniami; pokazuje, jak stać się niewidzialnym; uczy geo­metrii, arytmetyki, astronomii i nauki o ruchu. Zna również miejsca ukrycia skarbów'. Wezwa­ny, ukazuje się jako książę „o trzech głowach: byczej, ludzkiej i baraniej. Ma też ogon węża, gęsie nogi i zieje ogniem”. Dosiada smoka i dzierży w dłoniach chorągiew i włócznię (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s.17) – przyp. Tłum.]

Astarot (Asterot) - niegdyś serafin, obecnie wielki książę piekieł (zob. Waite, The Lemegeton; Spence, An Encyclopaedia of Occultism). Zdaniem Michaelisa (Admirable History of the Possession and Conversion o f a Penitent Woman) Astarot był księciem chóru tronów. W piekle Astarot „chętnie opowiada o upadku [aniołów], nie przyznaje się jednak, że sam jest jednym ze zbuntowanych duchów' (zob. Wierus, Pseudo-Monarchia). Jak twierdzi Barrett (The Magus, t. 1), „w języku greckim imię Astarota brzmi: Diabolus". Według Grimorium Verum miejscem stałego pobytu Astarota jest Ameryka. Wezwany, Astarot zjawia się w postaci „pięknego anioła jadącego na smoku, w prawej ręce trzyma żmiję. Nie wolno jednak dopuszczać go zbyt blisko, bo przeraźliwie cuchnie". Jak podaje De Plancy (Słownik wiedzy tajemnej, s. 17), Astarot „czczony był przez Filistynów i mieszkańców Sydonu". Obecnie pełni funkcję wielkiego skarbnika piekła, gdzie naucza sztuk wyzwolonych. Jak głosi legenda, Astarot był „jednym z siedmiu książąt piekieł, którzy odwiedzili Fausta. Według Bielskiej tradycji pojawia się jako wąż o ceglastoczerwono mieniącym się ogonie, dwu żółtych silnych i krótkich nogach, biało żółtawym brzuchu, rudobrązowej szyi i ostrym szpikulcu zakończonym na kształt kolca jeża".

Astoret (Astarte) - w Raju utraconym I, 509­-510, upadły anioł.

Atarkulf - według Voltaire'a, wódz upad­łych aniołów wymienionych w Księdze Henocha.

Auza (Aza, Oza) - syn Elohima (tj. syn Boży), jeden z upadłych aniołów, który utrzymywał sto­sunki cielesne z córkami ludzkimi (zob. Mathers, The Kabbalah Unveiled, s. 249; por. Rdz 6).

Aza (Szemhazaj, „mocny") - według trady­cji rabinackiej, upadły anioł, który za utrzymy­wanie stosunków cielesnych z córkami ludzki­mi został zawieszony między niebem a ziemią (razem z Azaelem). Według legendy Aza (Szemhazaj znaczy: imię Aza) nieustannie spa­da, z jednym okiem zamkniętym, a drugim otwartym, tak aby przez cały czas miał świa­domość swego położenia i tym więcej cierpiał. Istnieje także inne wyjaśnienie wygnania Azy z nieba, mianowicie takie, iż sprzeciwił się on wyniesieniu Henocha, kiedy patriarcha został przemieniony w anioła Metatrona (-> Eblis). W tradycji Salomonowej Aza był aniołem, który wyjawił żydowskiemu królowi tajemnice niebiańskie, czyniąc zeń najmądrzejszego człowie­ka na ziemi. Według Talmudu, przed potopem, Aza i Azael spłodzili ze złą Naamą, córką La­meka, sedim, asyryjskie bóstwa opiekuńcze (zob. Thompson, Semitic Magic, s. 44-45). Ode­berg, we wstępie do swojego wydania hebrajskiej Księgi Henocha, zwraca uwagę, że Aza był niegdyś zwierzchnikiem jednej z dwóch grup aniołów dowodzonych przez Metatrona (anio­łów sprawiedliwości). A zatem w tym czasie Aza nie był jeszcze aniołem upadłym.

Azael (Aza, Azjel, Asjel - „ten, którego umac­nia Bóg") - według jednych źródeł Aza i Azael to imiona tego samego anioła, według innych kryją się pod nimi dwaj różni aniołowie. Innymi wersjami tego imienia są Asjel i Azazel. W po­czątkowych fragmentach hebrajskiej Księgi He­nocha Azael jest przedstawiany jako jeden z trzech aniołów służebnych (dwaj pozostali to Uza i Aza), zamieszkujących siódme niebo; jed­nak w dalszych częściach tej samej księgi wy­stępuje już jako anioł upadły, a także, wraz z Azą, jako jeden z -> maskim. Za utrzymywanie stosunków cielesnych z córkami ludzki­mi został skazany na przekłucie nosa. Według innej wersji tej legendy Azael był jednym z dwóch upadłych aniołów, którzy współżyli z Naamą, córką Lameka, płodząc sedim, asyryjskie bóstwa opiekuńcze (zob. Zohar; por. Gra­ves, Patai, Mity hebrajskie, s. 104-111). Za karę Azael został przykuty łańcuchami do ostrych skał, gdzie oczekuje Sądu Ostatecznego (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 21). Anioł ten nauczył ludzi czarów, za pomocą których mogą oni (lub mogli) spowodować opuszczenie się Słońca, Księżyca i gwiazd z nieba na ziemię, i tym samym przybliżyć do ludzi przedmiot ich bałwochwalczego kultu (zob. Alfabet rabiego Akiby; Bamberger, Fallen Angels, s. 127; Midrasz Petirat Mosze). Cornelius Agrippa w Three Books of Occult Philosophy podaje imiona czterech złych aniołów, będących przeciwnikami czte­rech świętych władców żywiołów, i wśród anio­łów upadłych wymienia Azaela. Schwab ( Vo­cabulaire de 1'Angelologie) utożsamia Azaela (Azjela) z Szemhazajem (Samjazą), strażnikiem ukrytych skarbów.

Azaradel - w etiopskiej Księdze Henocha Aza­radel jest jednym z upadłych aniołów, którzy objaśniają ludziom bieg Księżyca.

Azazel (Azael, Hazazel, „Bóg umacnia") ­w etiopskiej Księdze Henocha Azazel jest jednym z wodzów 200 upadłych aniołów. Azazel „nauczył mężczyzn wykuwać miecze i tarcze", a kobiety „noszenia ozdób i malowania po­wiek" (por. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s. 104­105). W literaturze rabinackiej i targumach Azazel jest kozłem ofiarnym; w Księdze Ka­płańskiej (16, 8-10) Azazel to prawdopodobnie imię demona pustyni, któremu poświęcony jest jeden z kozłów ofiarnych. W Zoharze (Wajeze 153a) „zły Azazel" to jeździec dosiadający wę­ża. W księdze tej określony jest jako wódz aniel­skiego chóru bene elim (lub iszim, niższych aniołów, „ludzi-duchów'). Święty Ireneusz nazywa Azazela „aniołem upadłym, lecz wciąż potęż­nym". W Apokalipsie Abrahama jest on „władcą piekła, zwodzicielem ludzkości", który w swej prawdziwej postaci jest demonem o siedmiu wę­żowych głowach, czternastu obliczach i dwu­nastu skrzydłach. Żydowska legenda opowiada o aniele Azazelu, który nie chciał się pokłonić Adamowi (w Koranie aniołem tym jest Eblis lub Iblis), kiedy Bóg przedstawiał pierwsze­go człowieka zgromadzeniu hierarchów nie­biańskich. Za to nieposłuszeństwo Azazel został ogłoszony „przeklętym Szatanem' (zob. Bamberger, Fallen Angels, s. 278). Według legendy arabskiej, kiedy Bóg nakazał aniołom złożyć hołd Adamowi, Azazel odmówił, twierdząc, że nie widzi powodu, aby „syn ognia [tj. anioł] miał się kłaniać synowi gliny [tj. śmiertelniko­wi]. Za to nieposłuszeństwo Bóg wygnał Aza­zela z raju i zmienił jego imię na Eblis (por. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, s. 249-250). Milton w Raju utraconym I, 625-626, nazywa Azazela „cherubinem rosłym", ale tak­że upadłym aniołem i chorążym Szatana. Zda­niem Maurice'a Bouissona (Magic. Its History and Principal Rites) Azazel był pierwotnie se­mickim bogiem trzód i dopiero później został zdegradowany do rangi demona (zob. Trevor Ling, The Significance of Satan in New Testament Demonology). Bamberger (Fallen Angels) skłania się do poglądu, że pierwsza gwiazda, która spadła (gwiazda oznacza tu anioła) to właśnie Azazel.

Balan (Balam) - niegdyś anioł chóru pano­wań; obecnie „wielki i potężny książę piekieł. Ma trzy głowy: byka, człowieka i barana, a przy tym ogon węża i ogniem pałające oczy". Przed­stawiany jest nago, na niedźwiedziu, z krogul­cem na dłoni (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 23). Dowodzi 40 legionami duchów piekielnych (zob. Grand Grimoire).

Balberyt (niegdyś anioł chóru cherubinów) - ???

Barakijal - w Księdze Jubileuszów, jeden z Czu­wających (grigori), którzy pojęli córki ludzkie za żony (por. Rdz 6). Obecnie Barakijal mieszka w piekle, gdzie jest nauczycielem astrologii. W etiopskiej Księdze Henocha opisany jest jako wódz (jeden z „dziesiętników") zastępu upad­łych aniołów (por. Barakiel, z którym Barakijal bywa utożsamiany).

Barbatos - anioł niegdyś należący do chóru cnót. „Fakt ten - powiada Spence w Encyclo­paedia of Occultism - został potwierdzony licz­nymi dowodami". W piekle, gdzie Barbatos obecnie zamieszkuje, jest on wielkim księciem i zwierzchnikiem 30 legionów złych duchów. Ponadto ,rozumie śpiew ptaków, zna Prze­szłość i potrafi przepowiedzieć przyszłość". Może być przywoływany podczas obrzędów magicznych, ale tyko wówczas, gdy słońce znaj­duje się w znaku Strzelca. Reprodukcję pieczęci Barbatosa zob. w: Wierus, Pseudo-Monarchia; Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 108; The Lemegeton. [Według De Plancy'ego (Słownik wiedzy tajemnej, s. 24) Barbatos to „pierwowzór Robin Hooda. Ukazuje się pod postacią łuczni­ka bądź myśliwego" - przyp. tłum.].

Barbiel (Barbuel, Baruel) - jeden z książąt chóru cnót oraz chóru archaniołów. Jest aniołem października i jednym z 28 aniołów władających 28 pałacami Księżyca. W The Magus Bar­retta Barbiel jest utożsamiany z Barakielem (co czyni Barbiela także władcą lutego). W piekle Barbiel pełni funkcję jednego z siedmiu elekto­rów i służy pod Zafielem.

Batarel (Batariel, Badariel, Batrael, Batarjal, Metarel) - w etiopskiej Księdze Henocha, jeden z dwustu upadłych aniołów; także anioł przywoływany w zaklęciach magicznych (zob. Wai­te, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 95).

Belfegor (Belfagor, Baal-Peor - „władca szcze­lin" lub „bóg Baal z góry Phegor) - pierwot­nie czczony pod postacią fallusa moabicki bóg rozpusty, który, według kabalistów, był nie­gdyś aniołem chóru księstw. W piekle Belfegor jest demonem odkryć i przemyślnych wynalazków. Przywołany, ukazuje się pod postacią młodej kobiety. Rufin z Akwilei i św. Hieronim utożsamiali Belfegora z Baal-Peorem (por. Lb 25, 1-3). De Plancy w Słowniku wiedzy tajemnej (s. 58) twierdzi, że pewni wysocy dostojnicy imperium piekielnego pełnią funkcję posłów, czy też ambasadorów przy rządach państw ziemskich oraz że Belfegor został akredytowa­ny we Francji. Wiktor Hugo w Pracownikach mo­rza podziela stanowisko De Plancy'ego (zob. Jonson, The Devil Is an Ass; Wilson, Belphegor or the Marriage of the Devil, 1691). Masters (Eros and Evil) przypuszcza, że Belfegor jest odpo­wiednikiem hinduskiego Rutrema (zob. Grillot, A Pictorial Anthology of Witchcraft, Magic and Al­chemy, s. 132).

Belial (Beliar lub Berial) - na rycinie w Das Buch Belial Jacobusa de Teramo ten potężny upadły anioł, często utożsamiany z Szatanem, składa listy uwierzytelniające królowi Salomo­nowi; także tańczy przed żydowskim królem. W Raju utraconym I, 570-572, czytamy: „Ostatni nadszedł Belial: bardziej sprośny / Umysł nie został strącony z Niebiosów / Ni rozkochany występniej w występku". W kolejnej księdze tego utworu (II, 133-136) Milton wprawdzie po­wiada o Belialu, że „Równie nadobnej postaci Niebiosa / Nigdy nie stracą, zdawał się stwo­rzony / Do czynów szczytnych i wielkich god­ności', wszelako zaznacza, że „fałszem (to] wszystko i pozorem było". Barton (Origins of the Names of Angels and Demons) przypuszcza, że Belial to „dawna nazwa Szeolu". W Pracow­nikach morza Wiktor Hugo, powołując się na źródła okultystyczne, mówi o Belialu jako am­basadorze Piekła w Turcji (-> Mastema). Podob­nie jak w przypadku Byleta, „dopiero po nie­zliczonych badaniach - powiada Spence w An Encyclopaedia of Occultism, s. 119 - udało się dowieść, że Belial należał niegdyś do chóru cnót" (por. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 25). [Belial jest też najczęstszym określeniem Szatana w pismach qumrańskich (zob. Tyloch, Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym; Flis, Jezus a demony, s. 68-70). - przyp. tłum.].

Belzebub (Beelzebub, Belzebud, Belzaboul, Be­elzeboul, Baalsebul - „władca much") - pier­wotnie bóstwo syryjskie; w Drugiej Księdze Kró­lewskiej (1, 3) Beelzebub jest filistyńskim bogiem Ekronu. W kabale jest on wodzem dziewięciu złych aniołów piekła. W ewangeliach św. Mateu­sza (10, 25; 12, 24-27), św. Marka (3, 22) oraz św. Łukasza (11,15) Belzebub jest „władcą złych du­chów", ale nie jest tożsamy z Szatanem (podob­nie jak we wszystkich znanych traktatach magicz­nych; zob. Legge, Forerunners and Rivals of Chri­stianity 9,108; De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 26). W apokryficznej Ewangelii Nikodema Chry­stus podczas trzydniowego pobytu w piekle na­daje Belzebubowi władzę nad podziemnym światem w nagrodę za to, że wbrew sprzeciwowi Szatana zezwolił na zabranie Adama i „uwięzionych świętych" do nieba. [W polskim tłumacze­niu Ewangelii Nikodema i apokryficznego Zstąpie­nia do otchłani motyw ten nie występuje (zob. Apokryfy Nowego Testamentu, t. 1, cz. 2) ­przyp. tłum.] Popularne określenie Belzebuba to „władca much". Nazywano go także „władcą chaosu" (zob. pisma gnostyka Walentyna). Dante utożsamiał go z Szatanem, natomiast Milton w Raju utraconym (I, 93-94) powiada o Belzebu­bie, że „drugim / Był po nim [tj. szatanie] wład­cą, drugim też w występku"; w tym samym utworze (I, 185) nazywa go również „cherubi­nem upadłym". W Poetical Works of John Milton (London 1794) znajduje się rycina przedstawia­jąca „Szatana naradzającego się z Belzebubem". Belzebub jest bohaterem książki Gurdjieffa All and Everythings. Beelzebub's Tales to His Grandson.

Busasejal - według etiopskiej Księgi Henocha, jeden z dwustu upadłych aniołów.

Bylet (Belet) - niegdyś anioł chóru potęg (chóru, do którego ma nadzieję powrócić), obecnie upadły anioł przebywający w piekle, gdzie dowodzi 85 legionami demonów. Jest królem, dosiada siwego konia, a jego zjawienie się oznajmia ogłuszający dźwięk trąby (pieczęć Byleta zob. w: Waite, The Book o f Black Magic and of Pacts, s. 169; The Lemegeton). Pogląd, że Bylet należał kiedyś do chóru potęg, został ­jak powiada Spence w An Encyclopaedia o f Oc­cultism, s. 119 - „poparty licznymi dowoda­mi" (por. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 29-30).

Carreau (Carnivean) - eks-książę chóru po­tęg, obecnie demon wzywany w litaniach sa­batowych (zob. Michaelis, Admirable History of Possession and Conversions of a Penitent Woman; por. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 111). Według Histoire de la Magie en France Garineta Carreau był jednym z diabłów, które opętały siostrę Serafikę z Loudun; pod nieobecność Ba­rucha Carreau pilnował kropli wody, która za­czarowała jej żołądek . [Carreau jest także demonem „drugiej i trzeciej kategorii', który „nakłania do nieokazywania miłosierdzia" (zob. Rachleff, Okultyzm w sztuce, s. 233) ­przyp. tłum.].

Dagon - w Raju utraconym I, 538, upadły anioł; w mitologii Fenicjan, bóstwo przedsta­wiane w postaci morskiego potwora, pół czło­wieka, pół ryby.

Daniel (Danjal, „Bóg jest moim sędzią") - według Waite'a (The Lemegeton), anioł chóru księstw. Daniel (jako Danjal) jest jednym z upadłych aniołów wymienianych w tradycjach Henochu. W „niższym świecie” sprawuje władzę nad prawnikami (reprodukcję jego pieczęci zob. w: Ambelain, La Kabbale Pratique, s. 289). Z kolei według Barretta (The Magus) Daniel jest wysokim rangą aniołem (jednym z 72) noszącym boskie imię Szemhameforasz.

Ezekiel (hebr.: moc Boża) - w etiopskiej Księ­dze Henocha, upadły anioł, który nauczył ludzi „wróżyć z chmur” (zob. Ginzberg, The Legends of the Jews, t. 1, s. 125).

Forkas (Foras, Furkas, Fourkas) - literatura okultystyczna milczy o tym, jakie stanowisko Forkas zajmował niegdyś w hierarchii niebiańskiej i do którego chóru należał. Obecnie, jako anioł upadły, pełni w piekle funkcję prezydenta lub księcia; tutaj także spędza czas, ucząc re­toryki, logiki i matematyki. Potrafi uczynić człowieka niewidzialnym, wie również, jak od­zyskać utracony majątek. De Plancy (Słownik wiedzy tajemnej, s. 72-73) nazywa Forkasa „ryce­rzem, wielkim wodzem piekielnym'; ma on pod sobą 29 legionów złych duchów spełniających każde jego życzenie. Reprodukcję pieczęci For­kasa zob. w: Waite, The Book o f Black Magic and o f Pacts, s. 175 (zob. też: Scot, Discoverie of Witch­craft; Wierus, Pseudo-Monarchia; wizerunek For­kasa w: Seligmann, The History of Magic, s. 230). Forklach (Furlak) - anioł Ziemi. Imię to wid­nieje na siódmym pentagramie Słońca (zob. Mathers, The Greater Key of Solomon).

Gaap (Tap) - niegdyś anioł chóru potęg (mocy), obecnie anioł upadły. W piekle Gaap pełni funkcję „wielkiego prezydenta i wielkiego księcia". Jako król Południa, dowodzi 66 legio­nami złych duchów. Reprodukcję jego pieczęci zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 176 (zob. też The Book of Ceremonial Ma­gic; The Lemegeton). W Słowniku wiedzy tajemnej e'' De Plancy'ego Gaap jest przedstawiony jako istota ludzka ze skrzydłami nietoperza (s. 183).

Gadriel (aram.: „Bóg jest moją pomocą") ­w tradycjach o Henochu, jeden z upadłych aniołów. Według legendy to właśnie Gadriel zwiódł Ewę w raju, co pozwala widzieć w nim nie tyle Szatana, ile węża z ogrodu Edenu. Po­dobnie jak Azazel, Gadriel nauczył ludzi ob­chodzić się z bronią (zob. etiopska Księga He­nocha 69, 6). W apokryficznej Czwartej Księdze Machabejskiej Ewa powiada, że „żaden oszukań­czy wąż" nie skala jej „czystości panieńskiej'. W księdze tej Gadriel nie jest nazwany z imie­nia. Według innych źródeł, Gadriel jest aniołem władającym piątym niebem, odpowiedzialnym za wojny między narodami. Kiedy do piątego nieba docierają modlitwy z ziemi, Gadriel zatwierdza je i towarzyszy im do szóstego nieba (zob. Zohar Exodus 202a).

Gresil (niegdyś anioł chóru tronów) - ???

Hakael - jeden z siedmiu przywódców anio­łów upadłych, „siódmy Szatan" (zob. Charles, The Book of Enoch, s. 138, przypis; Schmidt, The Apocalypse of Noah and the Parable of Enoch).

Hananel (Ananel) - w etiopskiej Księ­dze Henocha, jeden z upadłych aniołów.

Harut (Harot, Haurwat) - w legendach arab­skich, występuje zazwyczaj w towarzystwie Maruta. Harut (wraz z Marutem) został zesła­ny z nieba na ziemię, aby nauczył ludzi sztuki rządzenia (zob. Koran II, 102). W mitologii per­skiej Harut i Marut byli wysokiej rangi anio­łami (-> Amesza Spentami), znającymi sekret­ne imię Boga; na swoje nieszczęście, imię to wyjawili kobiecie o imieniu Zobra lub Zuhra, w której obaj się zakochali. W przypisie do XIV ody Hafiza (w wydaniu Richarda Le Galien­ne'a) czytamy, że wykorzystując moc Wyja­wionego Imienia, Zuhra przeniosła się na pla­netę Wenus, „z którą w mitologii mahometań­skiej jest odtąd utożsamiana"; upadli aniołowie (Marut i Harut) „zostali za karę uwięzieni, i od tej pory wiszą głową w dół w lochu niedaleko Babilonu, gdzie, jak głosi legenda, uczą magii i czarnoksięstwa". Hastings (Encyclopaedia of Religion and Ethics, t. 4, s. 615) powiada, że Ha­rut i Marut to „upadli aniołowie, spełniający szatańskie funkcje".

Hauras (Haures, Hawres, Flauros) - jeden z 72 złych duchów, które Salomon, według le­gendy, zamknął w mosiężnym naczyniu i wrzu­cił do jeziora (lub morza). Poprzednio Hauras zajmował, jak sam wyznał Salomonowi, wy­sokie stanowisko w hierarchii niebiańskiej (nie powiedział jednak, do którego chóru aniołów należał). Opowiedział królowi dzieje stworze­nia świata i upadku aniołów. W piekle Hauras jest wielkim księciem. Zazwyczaj przybiera po­stać lamparta, jednak na wezwanie egzorcysty zjawia się w ludzkiej postaci. Przywołany, udziela prawdziwych odpowiedzi na pytania dotyczące przeszłości i przyszłości. Dowo­dzi 36 legionami złych duchów, gotowych spełnić każdy jego rozkaz. Reprodukcję jego pieczęci zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 186. W Słowniku wiedzy taje­mnej De Plancy'ego (s. 72) Flauros (Hauras) ; przedstawiony został w postaci człowieka-lam-' parta.

Iblis (Eblis, Haris, „rozpacz") - w mitologii perskiej i arabskiej, Eblis jest odpowiednikiem judeochrześcijańskiego Szatana. Według Ibn Abbasa, Eblis, jako wysoki rangą anioł, był niegdyś ozdobą niebiańskiego raju (zob. Jung, Fallen Angels in Jewish, Christian and Mohammedan Literature). W orientalnym romansie o Vatheku Backford charakteryzuje Eblisa następująco: "Przed swoim upadkiem, nosił on imię Azazel. Kiedy Bóg stworzył Adama, rozkazał wszystkim aniołom, aby oddały mu pokłon, Eblis jed­nak odmówił" (por. Koran, sura XVIII, 50). Le­gendę tę przytacza również Ginzberg w The Le­gends of the Jews, t. 1, s. 63: „Czyż ja, stworzony z bezdymnego ognia, mam oddawać cześć istocie uczynionej z prochu?" - pytał anioł. Za karę Bóg zamienił Eblisa w szejtana (diabła), a ten stał się ojcem wszystkich diabłów. Według św. Augustyna (Enchiridion, 28) i Mahometa (Koran XVIII, 50) Eblis to dżinn, a nie anioł czy też anioł upadły. Mitologia arabska zna trzy kategorie duchów: aniołowie, dżinny (dobre i złe) oraz demony. Jak głosi legenda, Mahomet nauczył prawnuka Eblisa niektórych sur Kora­nu (zob. The Encyclopaedia of Islam, t. 3, s. 191).

Jekon (Jikon, „podżegacz") - w etiopskiej Księdze Henocha, herszt upadłych aniołów. Z po­mocą -> Asbiela zwiódł synów Bożych (tj. innych aniołów), kusząc ich widokiem pięknych córek ludzkich; z tymi to kobietami synowie Boży utrzymywali następnie grzeszne stosunki cielesne (zob. Bamberger, Fallen Angels).

Jelahiasz - pierwotnie anioł chóru cnót; opie­kuje się sędziami i wydaje wyroki w procesach sądowych. Jest także jednym z 72 aniołów noszących boskie imię Szemhameforasz. Jego aniołem pokrewnym jest Sentacer (-> Ambela­in, La Kabbale Pratique).

Jetrel – w tradycjach o Henochu, jeden z dwunastu upadłych aniołów.

Jomjael („dzień Boży”) – jeden z upadłych aniołów, strącony z niebios wraz z Szemhazajem, Szatanem i innymi (zob. etiopska Księga Henocha).

Juwart - niegdyś książę chóru aniołów, obec­nie służy w piekle. Wspomina o nim Michaelis w Admirable History of the Possession and Con­version of a Penitent Woman.

Kaim (Kajm, Kamio) - niegdyś należał do chóru aniołów, obecnie przebywa w piekle, gdzie pełni funkcję wielkiego prezydenta. Po­kazuje się pod postacią drozda. Dowodzi 300 legionami duchów piekielnych. Reprodukcję je­go pieczęci zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 182. Według De Plancy'ego a' Kaim ukazał się Lutrowi (zob. Słownik wiedzy ' tajemnej, s. 87-88).

Kasdeja - ???

Kawkabel (Kokabel, Kakabel, Kochbiel, Kokbiel, Kabajel, Kochab '' - „gwiazda Boża") - wielki książę aniołów, sprawujący władzę nad gwiazdami i konstelacjami. W Księdze Razjela Kakabel jest wysokim rangą świętym aniołem, jednakże w przeważają­cej większości pism apokryficznych (np. w etiopskiej Księdze Henocha), jest złym (upadłym) aniołem i mieszkańcem piekła. W niebie czy w piekle Kakabel dowodzi 365 tysiącami duchów, gotowy­ch wykonać każde jego polecenie; on zaś, między innymi, uczy ich astrologii.

Lau(w)iasz - w kabale, anioł chóru tronów i chóru cherubinów. Ściślej mówiąc, jest to anioł, który niegdyś należał do tych chórów. Lauwiasz sprawuje pieczę nad mędrcami i wybitnymi osobistościami. Reprodukcję jego pieczęci zob. w: Ambelain, La Kabbale Pratique, s. 260, 267.

Lewiatan (hebr.: ten, który zwija się w fałdy) - w przypowieściach Henocha Lewiatan jest żeńskim, pierwotnym potworem morskim i złym smokiem. W literaturze rabinackiej jest ona (lub on) utożsamiana z Rahabem, aniołem przed­wiecznych głębin, i jest odpowiednikiem lądowego potwora -> Behemota. Jak głosi legenda, zarówno Lewiatan, jak i Behemot zostali stwo­rzeni piątego dnia Stworzenia (zob. grecka Apo­kalipsa Barucha; Cohen, Talmud, s. 62). Według św. Justyna Lewiatan to „zły anioł" (zob. Ginz­berg, The Legends of the Jews, t. 5, s. 46; Apokalipsa Abrahama 10). Zdaniem George'a Burtom („Journal of Biblical Literature', grudzień 1912, s. 161), Lewiatan to „hebrajskie imię babiloń­skiej bogini Tiamat". W tradycji biblijnej Lewia­tan jest olbrzymim wielorybem (-> Hi 41, 1). W Psalmie 74, 14 jest hipopotamem lub kroko­dylem. [W Biblii Tysiąclecia, a także angielskim przekładzie The New Jerusalem Bible, to właś­nie w Księdze Hioba (40, 15.25) Lewiatan jest porównywany do hipopotama i krokodyla; w innym miejscu tej księgi (26, 13) nazwany jest „wężem zbiegiem"; natomiast w Psalmie 74, 14 brak powyższych określeń - przyp. tłum.] W Księdze Izajasza (27, 1) Lewiatan jest nazywany „wężem krętym", które to określenie kojarzy się z „Wężem starodawnym" występu­jącym w Apokalipsie św. Jana 12, 9. [Żydowskie legendy o Lewiatanie zestawiają Graves i Patai w Mitach hebrajskich, jest demonem, który „zachęca do niewierności" (zob. Rachleff, Okultyzm w sztuce, s. 233) ­przyp. tłum.] W mitologii mandajskiej, u kresu czasów wszystkie dusze nieczyste zostaną po­łknięte przez Lewiatana.

Lucyfer („nosiciel światła", „dawca światła") - niesłusznie utożsamiany z upadłym anio­łem (Szatanem) na skutek błędnego odczytania fragmentu Księgi Izajasza 14, 12, „Jako żeś spadł z nieba Lucyferze, któryś rano wschodził" [przekład Jakuba Wujka; w Biblii Tysiąclecia imię to zostało zastąpione określeniem „Syn Ju­trzenki' - przyp. tłum.] Apostrofa ta w rze­czywistości skierowana jest do Nabuchodono­zora, króla Babilonu (-> Szatan). Należy też podkreślić, że w żadnej z ksiąg Starego Testa­mentu nie ma mowy o złych, czy też upadłych aniołach, chociaż, jak w Księdze Hioba 4, 18, Bóg „sługom swoim nie ufa / i w aniołach braki dostrzega". Szatanowi imię „Lucyfer" nadali dopiero Ojcowie Kościoła (św. Hieronim). [Lu­cyfera i Szatana utożsamia także słowiańska Księga Henocha (zob. Graves, Patai, Mity hebraj­skie, s. 57-60). W okultyzmie Lucyfer jest upad­łym cherubinem, cesarzem piekła, zdaniem nie­których demonologów stojącym wyżej niż sam Szatan i ukazującym się „pod postacią najpięk­niejszego dziecka" (zob. De Plancy, Słownik wie­dzy tajemnej, s. 112-113; Praktyka tajemnej wiedzy magicznej, s. 34) - przyp. tłum.] Milton w Ra­ju utraconym określił Lucyfera jako demona grzesznej pychy. Lucyfer jest także tytułowym bohaterem epickiego poematu „holenderskiego Szekspira", Vondela (który utożsamia go z Sza­tanem), oraz głównym bohaterem misterium Imrego Madacha. Blake przedstawił Lucyfera w cyklu ilustracji do Boskiej komedii. George Me­redith, w sonecie Lucifer in Starlight, określa diabła jako „Księcia Lucyfera". W rzeczywisto­ści Lucyfer oznacza gwiazdę lub planetę We­nus. Według Spensera, autora An Hymne of He­avenly Beautie, Lucyfer to „najjaśniejszy anioł, Dziecko Światłości". [W Tragicznej historii do­ktora Fausta Marlowe'a i w Piekle Dantego Lu­cyfer jest władcą piekła. Lucyfer jest także bo­haterem dramatu Byrona Kain - przyp. tłum.]

Mammon (aram.: bogaci) - w ewangeliach według św. Mateusza (6, 24) i św. Łukasza (16, 13) Mammon (Mamona) jest imieniem złowrogiej mocy, sprzeciwiającej się Bogu. W okulty­zmie, upadły anioł, pełniący w piekle funkcję jednego z arcydemonów i księcia kusicieli. W Słowniku wiedzy tajemnej De Plancy'ego (s. 58) Mammon jest wymieniony jako ambasador piekła w Anglii. Jest utożsamiany z Lucyferem, Szatanem, Belzebubem, a nawet Nabuchodono­zorem. Mammon jest demonem chciwości i skąp­stwa. „Dzierży [on] berło tego świata", jak po­wiada św. Franciszka w jednej ze swych 93 wi­zji. W średniowieczu Mammona uważano za syryjskiego boga. Według Grzegorza z Nyssy Mammon to jedno z imion Belzebuba. Wizeru­nek Mammona znajduje się w The Magus Bar­retta. Milton w Raju utraconym (I, 796-807), tak opisuje jeden z zastępów upadłych aniołów: „Mammon ich prowadził, / Mammon, najniżej pochylony z wszystkich / Duchów, co z nieba runęli, gdyż nawet / I w niebie myśli jego i spoj­rzenia / Zawsze w dół biegły, bardziej podzi­wiając / Chodniki Niebios złotem wyłożone / Niż jakiekolwiek boskie albo święte / Widoki'.

Marchocjasz (Marchosias) - anioł, który przed upadkiem należał do chóru panowań. W piekle Marchocjasz jest „wielkim markizem". Przywołany, zjawia się pod postacią wilka lub wołu ze skrzydłami gryfa i ogonem węża. [De Plancy (Słownik wiedzy tajemnej, s. 119), podaje, że Mar­chocjasz „ukazuje się pod postacią dzikiej lwicy ze skrzydłami sępa i ogonem węża" - przyp. tłum.] Marchocjasz wyjawił Salomonowi, że „po upływie 1200 lat ma nadzieję powrócić na siódmy tron [w niebie]". Reprodukcję pieczęci tego anioła zob. w: Waite, The Book of Black Ma­gic and of Pacts, s. 176.

Marut (hebr.: gorycz; Marout, Marot) - w tra­dycji żydowskiej, anioł, który wraz z Harutem został wyposażony przez Boga „we wszelkie pełnomocnictwa do sprawowania pieczy oraz nauczania rodzaju ludzkiego" (zob. Heywood, The Hierarchy o f the Blessed Angels). Marut wy­wodzi się z mitologii perskiej. O aniele imie­niem Marut wspomina także Koran.

Mefistofeles (Mefistofiel, Mefistofilis, Mefisto - „ten, który nie lubi światła") - imię pocho­dzenia hebrajskiego (mefiz znaczy niszczyciel, a tofel - kłamca). Mefistofeles jest upadłym aniołem, jednym z siedmiu wielkich książąt piekła (jednym z -> maskim). Według Corneliusa Agrippy Mefistofeles „przebywa poniżej plane­ty Jowisz, a jego regentem jest Zadkiel, intro­nizowany anioł świętego Jehowy" (zob. traktat magiczny Dr. Faust's Hóllenzwang). W The Histo­ry of Magic Seligmanna, Mefistofeles jest „pod­rzędnym demonem, upadłym aniołem, czasem dopuszczanym przed oblicze Boga, ale nie jest diabłem". W literaturze pięknej Mefistofeles jest albo sługą Szatana, albo też samym Szatanem. W Tragicznej historii doktora Fausta Marlowe'a Mefistofeles jest diabłem, który ma przez jakiś czas służyć Faustowi, a potem zabrać jego duszę do piekła (w dramacie pojawiają się także Lucy­fer i Belzebub; dobrzy aniołowie nie są nazwani z imienia). W Fauście Goethego Mefistofeles, działając z rozkazu Szatana, zawiera pakt z Fau­stem. Mefistofeles jest bohaterem nie ukończonej opery Busoniego (Doktor Faustus) po raz pierw­szy wystawionej w Stanach Zjednoczonych w 1964 roku. [Występuje także m.in. w Scenach z „Fausta" Goethego na chór i orkiestrę Schumanna, Potępieniu Fausta Berlioza i Fauście Gounoda (zob. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury) - przyp. tłum.] Hegel widział w Mefistofelesie symbol „wartości negatywnej". [Według De Planc'ego (Słownik wiedzy tajemnej, s. 119) Mefistofelesa rozpoznaje się „po zimnym okrucień­stwie, jadowitym śmiechu, który doprowadza do łez, i okrutnej radości, jaką wywołuje u niego czyjś ból" - przyp. tłum.]

Mersin - ???

Moloch (Molech) - w Raju utraconym Milto­na, upadły anioł, „najzacieklejszy / I najmoc­niejszy z duchów, które w Niebie / Wojnę to­czyły" (II, 50-53). W tradycji żydowskiej, Mo­loch to kananejski bóg ognia, któremu składano ofiary z dzieci (zob. 2 Krl 23, 10). [W okultyzmie demon ten jest „księciem krainy łez, członkiem rady piekielnej" (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 123-124) - przyp. tłum.]

Mulciber – w Raju utraconym Miltona Mulci­ber jest upadłym aniołem, który „wieże ongi budował w Niebiosach" (I, 882).

Murmur (Murmus) - przed swym upad­kiem, Murmur był aniołem chóru tronów i anio­łów (zob. Spence, An Encyclopaedia of Occultism, s. 119). W piekle Murmur jest wielkim księciem i dowodzi 30 legionami złych duchów. Ukazuje się pod postacią wojownika w książęcej koronie, dosiadającego gryfa. [Według De Plancy'ego (Słownik wiedzy tajemnej, s. 125) Murmur „uka­zuje się pod postacią żołnierza dosiadającego sę­pa, otoczonego mnóstwem trąbek [...], a poprze­dza go dudnienie trąb" - przyp. tłum.] Na­ucza filozofii i przymusza dusze zmarłych, aby odpowiadały na jego pytania. Reprodukcję pie­częci Murmura zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Facts, s. 182.

Nelchael - anioł chóru tronów i jeden z 72 aniołów noszących boskie imię Szemhamefo­rasz (zob. Barrett, The Magus; Ambelain, La Kabbale Pratique). Według innych źródeł, upadły anioł, zajmujący się w piekle nauczaniem astro­nomii, matematyki i geografii. W kabale anio­łem pokrewnym Nelachela jest Sit.

Nilajha (Nit-hajasz) - w kabale, anioł-poeta, należący do chóru panowań. Można go przy­wołać, wypowiadając którekolwiek z boskich imion i recytując pierwszy wers Psalmu 9. Ni­lajha jest autorem rymowanych proroctw, ponadto sprawuje pieczę nad naukami tajemny­mi oraz „mądrymi ludźmi, którzy cenią spokój i samotność". Reprodukcję jego pieczęci zob. w: Ambelain, La Kabbale Pratique, s. 273.

Oeillet (niegdyś anioł chóru panowań) - ???

Olivier - eks-książę chóru archaniołów, o któ­rym wspomina Michaelis w Admirable History of the Possession and Conversion of a Penitent Woman (zob. Garinet, Histoire de la Magie en France; De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 132). [Według Michaelisa Olivier jest demonem, który „zachęca do okrucieństwa i chciwości" (zob. Rachleff, Okultyzm w sztuce, s. 233) - przyp. tłum.]

Ouza (Uzza) - w Midraszu Petirat Mosze, gdzie znajduje się dialog duszy Mojżesza z Bo­giem, dusza przypomina Stwórcy, że „anioło­wie Ouza i Azael zstąpili z nieba i popadli w grzech [utrzymując stosunki cielesne z cór­kami ludzkimi], natomiast Mojżesz nie popełnił tego grzechu", ponieważ od czasu, kiedy Bóg objawił się Prawodawcy, ten już nie zbliżał się do swojej żony. W Księdze Wyjścia (19,15) Mojżesz polecił mężczyznom Izraela, aby przez trzy dni nie zbliżali się do kobiet i tym sposobem oczyścili się przed spotkaniem z Bogiem na gó­rze Synaj. Opis ten wydaje się sprzeczny z tra­dycją żydowską, zgodnie z którą akt małżeń­ski jest święty, a nie nieczysty, i każdorazowo uświęcany błogosławieństwem samej -> Sze­chiny.

Pajmon (Paimon, „dzwonienie”) - przed swo­im upadkiem Pajmon był aniołem chóru panowań. W piekle jest wielkim królem, podlegającym jedynie Lucyferowi. Pod rozkazami Pajmo­na służy 200 legionów duchów wywodzących się „częściowo z chóru aniołów, a częściowo z chóru potęg". Wezwany, ukazuje się pod po­stacią „mężczyzny o twarzy kobiety ze skrzą­cym się drogimi kamieniami diademem na gło­wie" (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 136). Według Wierusa (Pseudo-Monarchia) przy specjalnych okazjach Pajmonowi towarzy­szą dwaj wielcy książęta piekieł, Bebal i Abalam. Reprodukcję pieczęci Pajmona zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 168).

Penemue (Penemuel, Tamuel, Tamel, Tumael - „wnętrze') - w tradycjach o Henochu, je­den z upadłych aniołów, który „nauczył ludzi pisania atramentem na papierze", sztuki potę­pianej jako zła i niemoralna. Penemue „pouczał także dzieci ludzkie o blaskach i cieniach życia oraz wprowadzał w tajniki mądrości". Anioł ten jest jednym z lekarzy głupoty ludzkiej (zob. Bereszit Raba).

Procel (Krocel , Pucel, Pocel) - niegdyś anioł chóru potęg, obecnie wielki książę piekła, do­wodzący 48 legionami złych duchów. Krocel zwierzył się Salomonowi, że w przyszłości spo­dziewa się odzyskać utracony tron (w niebie). Tymczasem zajmuje się nauczaniem geometrii i sztuk wyzwolonych. Czasem jest utożsamiany z Procelem; reprodukcja jego pieczęci znajduje się w: Waite, The Book o f Ceremonia) Magic, s. 211 (por. też De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 145, 151).

Pursan (Purson, Kurson) - przed swoim upadkiem Pursan był aniołem chórów cnót i tronów. Fakt ten, jak powiada Spence (An Encyclopaedia of Occultism), „został ustalony po szeroko zakrojonych badaniach". Obecnie Pur­san jest królem „niższego świata" i dowodzi 22 legionami złych duchów. (Wedle anonimo­wego autora traktatu magicznego Ognisty smok, czyli panowanie nad duchami Pursan jest „trzecim generalnym adiutantem cesarza", tj. Lucyfera (zob. Praktyka tajemnej wiedzy magicz­nej, s. 36) - przyp. tłum.] Ukazuje się pod postacią „człowieka z lwią twarzą, trzymają­cego w ręku żmiję i dosiadającego niedźwie­dzia'. Pursan zna przeszłość i przyszłość oraz potrafi odnaleźć ukryte skarby. [Według De Plancy'ego (Słownik wiedzy tajemnej, s. 152) Pur­san jest także „ojcem dobrych duchów opie­kuńczych" - przyp. tłum.] Reprodukcję pie­częci Pursana zob. w: Waite, The Book of Cere­monial Magic, s. 201.

Ramiel (Remiel, Fanuel, Uriel, Jerahmiel, Jere­miel) - w syryjskiej Apokalipsie Barucha Ra­miel, jako „opiekun prawdziwych wizji', tł­maczy wizje Barucha i wyjawia mu, że jest anio­łem, który rozgromił wojska Sennacheryba (wyczyn ten przypisuje się także Urielowi, Mi­chałowi i Gabrielowi). Ramiel jest władcą gro­mu (podobnie jak Uriel) oraz przewodnikiem dusz, które u kresu czasów zdążać będą na Sąd Ostateczny (podobnie jak Zehanpurju). W tra­dycjach o Henochu Ramiel (Remiel) jest jednym z siedmiu archaniołów stojących przed tronem Boga, ale także wodzem aniołów upadłych (zob. etiopska Księga Henocha 6, 20). W Księgach Sybilli Ramiel jest „jednym z pięciu aniołów, które wiodą dusze ludzkie na sąd" (pozostali czterej to Arakiel, Uriel, Samiel i Azjel). W Raju utra­conym (VI, 472) Ramiel walczy w zastępach Sza­tana i pierwszego dnia bitwy w niebie, wraz z Arielem i Ariokiem, ginie z ręki Abdiela. Wie­lu badaczy twórczości Miltona (m.in. Keightley i Baldwin) przez dłuższy czas sądziło, że autor Raju utraconego „wymyślił anioła Ramiela", po­dobnie jak Ituriela, Zofiela i Zefona, jednak imiona te wymieniają liczne (znane Miltonowi) teksty apokryficzne i talmudyczne.

Raum (Rajmy - przed upadkiem Raum był aniołem chóru tronów. Obecnie jest wielkim hra­bią piekła. Ukazuje się pod postacią kruka. W zakres jego obowiązków wchodzi burzenie miast oraz pozbawianie ludzi godności i za­szczytów. Dowodzi 30 legionami złych duchów. Reprodukcję pieczęci Rauma zob. w: Waite, The Book of Black Magic and of Pacts, s. 178. W Diction­naire Infernal De Plancy'ego (wyd. 1863) demon ten jest przedstawiony z trzema głowami: czło­wieka, kota i żmii. Zdaniem De Plancy'ego Rau­ma niesłusznie utożsamia się z Haborymem, de­monem pożarów (zob. Słownik wiedzy tajemnej, s. 152).

Rimmon (hebr.: „ryczący' lub „wyniosły") ­niegdyś archanioł, obecnie jest mało szanowa­nym w piekle „demonem niższego rzędu'. Pierwotnie Rimmon był aramejskim bóstwem, któ­rego kult rozwinął się w Damaszku. W tradycji okultystycznej demon ten jest „naczelnym leka­rzem piekieł" oraz ambasadorem piekła w Rosji (zob. De Plancy, Słownik wiedzy tajemnej, s. 58, 157). Jak czytamy w Drugiej Księdze Królew­skiej (5, 18-19), Elizeusz zezwolił Aramejczyko­wi Naamanowi oddawać pokłon temu bóstwu, kiedy wraz z panem swoim wchodzi do świąty­ni Rimmona. Z kolei Bates (The Bible Designed to Be Read as Living Literature) uważa, że oddanie pokłonu Rimmonowi należy interpretować jako „zaakceptowanie nagannych obyczajów w celu ocalenia życia". W dawnych religiach semickich Rimmon (Hadad) był bogiem burzy; u Akadyj­czyków nosił on imię Im; u Asyryjczyków ­Barku (błyskawica); u Kasytów - Teszub. Jego symbolem był owoc granatu. W mitologii babi­lońskiej Rimmon był bogiem gromu, przedsta­wianym z trójzębem w ręku (zob. Forlong, Encyclopedia of Religions). [Milton wymienia Rim­mona jako jednego z upadłych aniołów (zob. Raj utracony I, 543) - przyp. tłum.]

Rosier - niegdyś niski rangą anioł chóru pa­nowań, obecnie demon służący w piekle (zob. Michaelis, Admirable History of the Possession and Conversion of a Penitent Woman). [Według Mi­chaelisa Rosier jest demonem, który „kusi za po­mocą miłości" (zob. Rachleff, Okultyzm w sztuce, s. 233) - przyp. tłum.]

Rumael (Ramiel) - w tradycjach o Henochu, jeden z upadłych aniołów.

Samael („trucizna Boga" - Satanil, Samil, Szatan, Seir, Salmael) - w literaturze rabinac­kiej Samael jest „przywódcą wszystkich sza­tanów' oraz aniołem śmierci. W słowiańskiej Księdze Henocha jest on księciem demonów i czar­noksiężników. W legendach żydowskich Sama­el jest czasem dobrym, a czasem złym aniołem; raz jednym z najświetniejszych, innym razem jednym z najbardziej występnych duchów działających w niebie, na ziemi i w piekle. Z jednej strony, jest władcą piątego nieba (sam jednak mieszka w siódmym niebie), jednym z siedmiu regentów świata, któremu służą dwa miliony aniołów; z drugiej strony, jest „wielkim wężem o dwunastu skrzydłach, który spadając z nie­bios, pociągnął za sobą cały układ słoneczny' (por. Ap 12). Samael jest także aniołem śmierci (jednym z wielu pełniących tę funkcję), którego Bóg posłał po duszę Mojżesza, kiedy dni ziem­skiego życia Prawodawcy dobiegły kresu. Tal­mud mówi o Samaelu jako aniele stróżu Ezawa oraz księciu Edomu (por. Ze skarbnicy midraszy, s. 253). Według rabiego Eliezera, to Samael (pod postacią węża) skusił Ewę, aby zjadła zakazany owoc, a następnie uwiódł ją i spłodził z nią Kaina. W Zoharze (Wajiszla 170b) Samael jest aniołem, który walczył z Jakubem w Penuel (według innych źródeł aniołem tym był Michał, Uriel lub Metatron). Samael jest także utożsa­miany z szatanem (tj. przeciwnikiem), który „pobudził Dawida, żeby policzył Izraela" (zob. 1 Krn 21). W Targumie Jonatana werset 3, 6 Księgi Rodzaju brzmi następująco: „I niewiasta ujrzała Samaela, anioła śmierci" (por. Opowieści Zoharu, s. 56). W Parafrazie Hioba 28, 7 wers ten ma postać: „ścieżka Drzewa Życia, której nie znał fruwający niczym ptak Samael, ani nie mogło dostrzec oko Ewy". [Według jednej z wersji tej legendy Samael został strącony z nie­ba na ziemię przez Michała, kiedy odmówił zło­żenia hołdu Adamowi; według innej, zrzucił go na ziemię sam Bóg, kiedy udowodnił Samaelo­wi, że Adam jest mądrzejszy od dumnego anio­ła. Wówczas „Samael chwycił za skrzydła Michała i niechybnie ściągnąłby go w dół, gdyby Bóg się nie wmieszał" (zob. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s. 86-88). W tradycji żydowskiej Sa­mael jest mężem Lilit, działa w nocy i kusi ludzi do złego. „Grzesząc [ludzie] umacniają potęgę Samaela i umożliwiają mu czasowe zapanowa­nia nad -> Szechiną, mające katastrofalne skut­ki dla świata" (zob. Unterman, Encyklopedia tra­dycji i legend żydowskich, s. 240). W Talmudzie Samael jest także aniołem oskarżycielem Izraela oraz aniołem, który usiłował powstrzymać Ab­rahama przed złożeniem ofiary z Izaaka (zob. Cohen, Talmud, s. 76, 81-82). W Zoharze Samael jest aniołem śmierci i władcą planety Mars, któ­ry nie chcąc przyjąć Prawa od Boga, okupił się w ten sposób, że „zgarnął z siebie światło, jakim był osnuty i dał je Świętemu, [...] aby On przekazał je Izraelowi" (zob. Opowieści Zoharu, s. 138-140). W gnostyckich traktatach Istota (hi­postaza) archontów i O początku świata ukarany za swą pychę -> Jaldabaot otrzymuje imię Sa­mael (zob. Jonas, Religia gnozy, s. 314, 320-321) - przyp. tłum.] O Samaelu wspomina także apokryficzna Trzecia Księga Barucha. W innym apokryfie, Wniebowstąpienie Izajasza, czytamy: „I wznieśliśmy się [Izajasz i towarzyszący mu anioł] nad firmament, gdzie zobaczyłem Samae­la i jego zastępy, toczące między sobą zażartą walkę, bowiem wielka panowała zawiść wśród zastępów Szatana". Najwyraźniej zatem w apo­kryfie tym Samael i Szatan to jeden i ten sam anioł (upadły). W The Holy Kabbalah Waite'a Sa­mael zwany jest „surowością Bożą" i jest piątym archaniołem świata berija, gdzie stanowi od­powiednik sefiry Gewura. Cornelius Agrippa utożsamiał Samaela z greckim bogiem Tyfo­nem. W poemacie Longfellowa The Golden Le­gend, kiedy rabin pyta Judasza Iszkariotę, dla­czego psy wyją w nocy, ten odpowiada: „W mądrych księgach powiadają, / że psy wy­ją, gdy Samael, / anioł śmierci tchnący lodem, / mknie przez miasto cichym lotem". „Rudy Sa­mael uwodziciel" jest bohaterem powieści Ca­bella The Devil's Own Dear Son. Cabell nazywa Samaela „najmłodszym i najbardziej męskim spośród 72 książąt piekła, rudowłosym hulta­jem, który zyskał złą sławę przed wiekami, za­dając się z Ewą i Lilit". Według Cabella Samael należy do chóru serafinów i jest „pierwszym wśród krytyków sztuki".

Samiel - w Apokalipsie Piotra, Samiel jest „nieśmiertelnym aniołem Bożym" (zob. James, The Apocryphal New Testament). [W polskim przekładzie Apokalipsy Piotra (zob. Sokolski, Pielgrzymi do piekła i raju) nie występuje anioł o tym imieniu - przyp. tłum.] W syryjskiej Księdze Opieki Samiel jest aniołem przywoływa­nym w zaklęciach magicznych (wraz z Micha­łem i Gabrielem). Z kolei według Voltaire'a Sa­miel jest jednym z wodzów upadłych (a więc złych) aniołów. Jak się wydaje, Voltaire uważał Samiela za jedno z „wcieleń" Samaela, księcia zła. W Księdze Uwag Bar-Chonaja Samiel został opisany jako anioł „ślepy, poczwarny i zły".

Samsapiel (Samsawiel, Szamsziel) - zły ar­chanioł wymieniony wśród innych zbuntowa­nych aniołów w etiopskiej Księdze Henocha. Samsapiel był jednym z dwustu aniołów, któ­rzy zstąpili z niebios, żeby pojąć za żony córki ludzkie.

Saraknial (Sarakujal) - w tradycjach o He­nochu, jeden z dwustu aniołów, którzy pod przewodem Szemhazaja zstąpili z nieba i współżyli z córkami ludzkimi. O Saraknialu wspomina także amerykański poeta, Mark Van Doren w wierszu The Prophet Enoch. Według Leviego (Transcendental Magic) Saraknial (Sa­rakujal) był jednym z przywódców zbuntowa­nych aniołów.

Sariel (Suriel, Zerachiel, Sarakiel, Uriel) - ­w tradycjach o Henochu, znany jako Sarakiel, je­den z siedmiu archaniołów, wśród których wymienia się także Uriela. Z kolei T. Gaster (Dead Sea Scriptures) utożsamia Sariela z Urielem. Tak więc, w zależności od źródła, Sariel jest aniołem dobrym lub złym. [Według apokryfu Drabina Ja­kuba. Bóg zesłał anioła Sariela, aby objaśnił pa­triarsze znaczenie snu, w którym ujrzał on dra­binę sięgającą nieba oraz zstępujących i wstępu­jących po niej aniołów (zob. Rubinkiewicz, Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu, s.114) - przyp. tłum.] W okultyzmie Sariel jest jednym z dziewięciu aniołów letniego zrównania dnia z nocą, a jego imię uważa się za niezwykle skuteczny amulet przeciwko urokowi („złemu oku"). Sariel jest aniołem zodiaku rządzącym znakiem Barana, a także aniołem, który objaśnia bieg Księżyca, co swojego czasu uważane było za „wiedzę zakazaną" (zob. Glasson, Greek Influ­ence in Jewish Eschatology). W eseńskiej Regule Wojny opowiadającej o eschatologicznej walce Synów Światłości z Synami Ciemności, imię „Sa­riel" widnieje na tarczy trzeciej spośród czterech „wież", tj. formacji bojowych (zob. Tyloch, Ręko­pisy z Qumran nad Morzem Martwym, s. 219).

Sealiasz - w kabale, anioł sprawujący pieczę nad roślinnością ziemi. Sealiasz jest także jed­nym z 72 aniołów noszących boskie imię Szemhameforasz. Reprodukcję pieczęci Sealiasza zob. w: Ambelain, La Kabbale Partique, s. 281.

Senciner - w kabale, anioł pokrewny Micha­łowi; także jeden z aniołów chóru potęg. W wier­szu Doolittle Sagesse, Senciner jest „aniołem kwadransa" (por. Ambelain, La Kabbale Pratique).

Simapesjel – w tradycjach o Henochu, jeden z upadłych aniołów.

Sonneillon (Sonnillon) - upadły anioł, nie­gdyś należący do chóru tronów. Jeden z trzech „diabłów", które „opętały siostrę Louise Ca­peau" (zob. Michaelis, Admirable History of the Possession and Conversion of a Penitent Woman). [Według Michaelisa Sonneillon jest demonem, który „podburza do nienawiści" (zob. Rachleff, Okultyzm w sztuce, s. 233) - przyp. tłum.].

Sorat - potęga zła, tajemniczy demon, które­go liczba wynosi 666 (w kabale liczba ta oznacza cesarza Nerona; por. Ap 13, 18). Według Para­celsusa Sorat jest duchem Słońca (zob. Barrett, The Magus, t. 2, s: 147).

Szamsziel („światło dnia", „jasne słońce Bo­ga") - władca czwartego nieba i książę raju; także anioł strzegący bram Edenu (ziemskiego raju) oraz anioł stróż Mojżesza. Według legendy to właśnie Szamsziel przeniósł Mojżesza do nie­biańskiego raju jeszcze za życia Prawodawcy (zob. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s. 74). Szamsziel był również aniołem, któremu Hilkiasz zwrócił skarby Dawida i Salomona. W Zoharze Szamsziel jest wodzem 365 legionów duchów oraz aniołem, który w czwartym niebie nakłada modlitwom korony i towarzyszy im do piąte­go nieba. W syryjskiej Księdze Opieki Szamsziel jest (obok Michała, Nuriela i Sarfiela) jednym z aniołów wzywanych w zaklęciach magicz­nych. W Księdze Jubileuszów, jako Samsapiel, jest on jednym z Czuwających (grigori). W etiopskiej Księdze Henocha Szamsziel jest upadłym aniołem „objaśniającym ludziom bieg słońca". W Zoharze, jest on jednym z dwóch aniołów (drugim jest Chasdiel) towarzyszących Urielowi, kiedy ten w czasie bitwy pełni funkcję „chorążego" drugiej chorągwi (zob. Opowieści Zoharu, s. 157-158).

Szatan (niegdyś anioł chóru serafinów lub cherubinów) Szatan (hebr. ha-satan„,przeciwnik") - w Księ­dze Liczb anioł Pana stanął na drodze Balaama jako jego „przeciwnik" (szatan). Również w in­nych księgach Starego Testamentu (zob. Hi, 1 Krn, Ps, Za) określenie to oznacza funkcję, nie imię, a anioł wypełniający tę funkcję nie jest duchem upadłym ani zbuntowanym. [Według Lyonneta (Słownik teologii biblijnej, s. 930), już w Księdze Hioba „pod pokrywką służenia Bogu dostrzega się [...] wrogie zamiary [szatana], je­żeli nie wobec Boga samego, to przynajmniej wobec człowieka", natomiast w Księdze Zacha­riasza (3, 1-5), stwierdza Lyonnet, szatan „za­chowuje się wyraźnie jak prawdziwy przeciw­nik planów, jakie Bóg ma względem Izraela" - przyp. tłum.] Uosobieniem zła Szatan staje się dopiero w czasach Nowego Testamentu, kie­dy słowo to, jako imię, zaczyna być pisane z du­żej litery. Traktowany jest on wówczas jako książę zła i nieprzyjaciel Boga. Nazywany jest „władcą tego świata" (J 12, 31; 14, 30; 16, 11) oraz „władcą mocarstw powietrza" (Ef 2, 2). Według Talmudu Szatan został stworzony szó­stego dnia Stworzenia (por. Bereszit Raba 17). Pierwotnie (jako ha-satan) był on potężnym aniołem, wodzem chóru serafinów oraz chóru cnót. Pomimo że serafiny zazwyczaj są przedstawiane z sześcioma skrzydłami, Szatan, zgod­nie z popularnymi wyobrażeniami, ma dwana­ście skrzydeł. Święty Grzegorz Wielki (Moralia), mówiąc o dziewięciu chórach hierarchii niebiańskiej, wspomina o Szatanie, który (przed swym upadkiem) „nosił ich wszystkich [tj. wszystkich aniołów] jako odzienie, bowiem przewyższał wszystkich wiedzą i chwałą'. [W tradycji żydowskiej rebelię Szatana zapo­czątkowała odmowa złożenia hołdu Adamowi. „Ten ostatni był nędzną istotą utworzoną z pro­chu, podczas gdy Szatan, największy z aniołów [...] powstał z blasku Samego Boga. Szatan zazdrościł Adamowi jego pozycji i zapragnął dla siebie Ewy [...]. Pod postacią węża współżył se­ksualnie z Ewą i został ojcem Kaina [...]. Wy­gnany za karę z niebios, zabrał ze sobą hufiec upadłych aniołów i został ich wodzem' (zob. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydow­skich, s. 265-266 - przyp. tłum.] W średnio­wieczu niektórzy pisarze (np. Piotr Lombard) utrzymywali, że wąż, o którym mówi Księga Rodzaju, to Szatan we własnej osobie, inni (jak biskup Agobard) byli zdania, że Szatan skusił Ewę z pomocą węża. Jak stwierdza Langton (Satan. A Portrait), „w późniejszej literaturze żydowskiej Szatan i wąż są albo utożsamiani, albo też jeden z nich jest narzędziem drugiego". [Według Talmudu Bawa batra 16a, „Szatan, jecer ha-ra i Anioł Śmierci są jednym', a duch ten „pełni trzy funkcje: uwodzi ludzi, oskarża ich przed Bogiem i nakłada karę śmierci' (zob. Co­hen, Talmud, s. 79-80, 81) - przyp. tłum.] Zda­niem św. Tomasza z Akwinu, Szatan, „pierwszy anioł, który zgrzeszył", nie był serafinem, lecz cherubinem, gdyż „cherubiny wywodzą się z wiedzy, która jest możliwa do pogodzenia z grzechem śmiertelnym, natomiast serafiny wywodzą się z żaru miłości, która jest nie do pogodzenia z grzechem śmiertelnym'. Według św. Hieronima, Grzegorza z Nyssy, Orygenesa i Ambrozjastera z czasem Szatanowi zostanie przywrócona „dawna chwała i utracone zna­czenie'. Pogląd ten podzielała doktryna kaba­listyczna. Spośród licznych dzieł literatury pięknej, w których występuje Szatan, wymienić należy przede wszystkim Raj utracony Milto­na, gdzie Szatan jest „upadłym archaniołem" i przywódcą zbuntowanych aniołów, oraz Pa­radise Regained, gdzie jest on „złodziejem raju". Szatan jest także bohaterem takich dzieł, jak Lu­cifer Vondela, The State of Innocence Drydena oraz Faust Goethego. Szatan występuje pod róż­nymi imionami, z których najważniejsze to Ma­stema, Beliar, Belial, Duma, Gadriel, Azazel, Sa­mael, Satanael, anioł Edomu. W tradycji rabi­nackiej nosi on przydomek „szpetny" (zob. Ginzberg, The Legends of the Jews, t. 5, s. 123). Według Midraszu Tehilim, Szatan ukazał się Da­widowi podczas polowania pod postacią gazeli.

Szemhazaj (Semjaza, Szamazja, Simchazi, Amezjarak) - imię prawdopodobnie powsta­łe z połączenia słowa Bzem (imię) oraz Aza (anioł Aza lub Uza). Szemhazaj jest wodzem lub jed­nym z wodzów upadłych aniołów. Według le­gendy Szemhazaj i Azael, „dwaj zaufani aniołowie Boga", zstąpili z nieba na ziemię i utrzymy­wali grzeszne stosunki z córkami ludzkimi. Szemhazaj był serafinem, który wyjawił młodej dziewczynie imieniem Istar (Istahar) „pełne imię Boga". Wprawdzie Szemhazaj okazał skruchę, ale od tej pory wisi głową w dół między niebem a ziemią i jest widoczny jako gwiazdozbiór Orio­na (zob. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s.105; por. Ze skarbnicy midraszy, s. 17). Według Leviego (Transcendental Magic) Orion to „anioł Michał walczący ze Smokiem, a pojawienie się tego zna­ku na niebie zwiastuje, jak powiadają kabaliści, zwycięstwo i wszelką pomyślność". W Zoharze czytamy, że Szemhazaj pojął za żonę jedną z có­rek Ewy i spłodził z nią „dwóch potwornych sy­nów, zwanych Hiwa i Hija. Każdy z nich zjadał tysiąc wielbłądów dziennie, tysiąc koni i ty­siąc wołów" (zob. Graves, Patai, Mity hebrajskie, s. 104). [W innej wersji tej legendy dwaj syno­wie Szemhazaja noszą imiona Hija i Hamija (zob. Ze skarbnicy midraszy, s.16) - przyp. tłum.] W Byronowskiej wersji tej legendy (Niebo i zie­mia) Szemhazaj nosi imię Azaziel, a Istahar ­Aholibamah. [W polskim przekładzie dramatu Byrona Azaziel i Samiasa (Szemhazaj) to dwaj różni aniołowie - przyp. tłum.] Jedna z wersji Księgi Henocha, odkrytej w Qumran nad Mo­rzem Martwym, zawiera list Henocha do anioła o imieniu Szamazja (Szemhazaj) i jego współto­warzyszy (zob. Allegro, The Dead Sea Scrolls, s. 119). Według Schwaba (Vocabulaire de 1'Angelologie) Szemhazaj i Azael to jeden i ten sam anioł (-> Azael). [Por. Opowieści Zoharu, s. 59-60, 61, 180,189-192, gdzie dwaj aniołowie, którzy wzięli sobie za żony córki ludzkie noszą imiona Aza i Azjel - przyp. tłum.]

Tabaet - ???

Tammuz - w Raju utraconym (I, 526), upadły anioł, którego „doroczna krew [...] / przejęła córki Syjonu [lubieżną] gorącością'.

Tumael (Tumiel, Tuniel, Tamiel) - w trady­cjach o Henochu, jeden z upadłych aniołów.

Turael - ???

Turel („skała Boża"; Turiel, Tamiel) - w etiop­skiej Księdze Henocha, jeden z dwustu upadłych aniołów, którzy wraz z Szemhazajem (Semjazą) zstąpili z nieba, aby współżyć z córkami ludz­kimi (por. Rdz 6). Reprodukcję pieczęci Turela zob. w: Malchus, The Secret Grimoire of Turiel, s. 39. Jako Turiel, anioł ten jest posłańcem duchów planety Jowisz oraz posłańcem anioła -> Sachiela (Setchiela).

Urakabaramiel - w etiopskiej Księdze Heno­cha, jeden z przywódców upadłych aniołów (por. Moore, The Loves of the Angels).

Usjel („moc Boża" Uzjel,) - jeden z najważniejszych aniołów angelologii rabinackiej; należy do chó­ru cherubinów oraz chóru cnót (którego, według części źródeł, jest wodzem). W Księdze Ra­zjela, Uzjel jest jednym z siedmiu aniołów stojących przed tronem Boga oraz jednym z dzie­więciu aniołów ustanowionych nad czterema wiatrami. W Raju utraconym (IV, 995-999), Uzjel jest „zastępcą Gabriela", którego archanioł wy­syła na zwiady do południowej części raju. Z ko­lei w kabale i targumach Onkelosa i Jonatana Uzjel jest duchem upadłym, jednym z aniołów, którzy współżyli z córkami ludzkimi i spłodzili z nimi gigantów. Jest także piątą z dziesięciu sefirot zła i nieczystości (zob. Bischoff, Die Ele­mente der Kabbalah). W angielskim przekładzie Veritas Jesuitarum Libellus Uzjel został utożsa­miony z Urielem (zob. Waite, The Book of Cere­monial Magic, s. 110; Butler, Ritual Magic, s. 190).

Uwal (Wual, Wowal) - przed upadkiem, anioł chóru potęg. Obecnie, w piekle, Uwal jest wiel­kim księciem i wodzem 37 legionów złych duchów, gotowych spełnić każdy jego rozkaz. Przywołany za pomocą odpowiedniego zaklę­cia, Uwal potrafi obudzić miłość upragnionej kobiety. Według Waite'a (The Lemegeton), anioł ten „mówi po egipsku, ale niezbyt płynnie". Biegle natomiast włada językiem koptyjskim. Reprodukcję pieczęci Uwala zob. w: Waite, The Book of Black Magic and o f Pacts, s. 180.

Verrier (niegdyś anioł chóru księstw) - ???

Verrine (niegdyś anioł chóru tronów) - ???

Zawebe - jeden z dwustu aniołów, którzy wraz z Szemhazajem (Semjazą) zstąpili z nieba na ziemię i współżyli z córkami ludzkimi (w tradycjach o Henochu mowa o dwustu upadłych aniołach, natomiast w Apokalipsie św. Jana czytamy, że zbuntowała się „trzecia część" niebiańskich zastępów). O aniele Zawe­be wspomina Mark Van Doren w wierszu The Prophet Enoch.