Boris Akunin
Dekorator
Dekorator
Z rosyjskiego przełożyła Małgorzata Buchalik
Erasta Pietrowicza Fandorina, urzędnika szóstej rangi do specjalnych poruczeń przy moskiewskim generale–gubernatorze, kawalera rosyjskich i zagranicznych orderów, wywracało na nice.
Delikatna twarz asesora kolegialnego, blada, o niebieskawym odcieniu, wykrzywiła się w bolesnym grymasie; jedną dłoń w białej giemzowej rękawiczce ze srebrnymi ćwiekami przyciskał do piersi, drugą nerwowo wymachiwał w powietrzu. Tym mało przekonującym gestem usiłował uspokoić swojego asystenta: głupstwo, nic, nic, zaraz mi przejdzie. Ale długie i bolesne spazmy wcale nie wyglądały na głupstwo.
Pomocnik Fandorina, sekretarz gubernialny Anisij Pitirimowicz Tulipanow, chudy, niepozorny dwudziesto — trzyletni mężczyzna, nigdy jeszcze nie widział szefa w tak żałosnej formie. Sam też nieco pozieleniał, ale udało mu się powstrzymać wymioty; w głębi duszy był z tego bardzo dumny. Zresztą nieprofesjonalne mdłości dopadły go tylko na chwilę i rzeczywiście były głupstwem, natomiast nieoczekiwana wrażliwość szefa, zawsze tak opanowanego i mało sentymentalnego, poważnie zaniepokoiła Anisija.
— Niech p–pan tam… — wydusił z siebie Erast Pietro — wicz, krzywiąc się i wycierając rękawiczką fioletowe usta.
Był roztrzęsiony i lekkie jąkanie, pamiątka dawnej kontuzji, wyraźnie się nasiliło. — Niech pan t–tam idzie… Potrzebny p–protokół, szczegółowy… Fotografie we w–wszystkich ujęciach. I żeby nie zadeptali ślad–d–dów…
Znowu zgiął się wpół, ale tym razem wyciągnięta ręka ani drgnęła — palec twardo wskazywał przekrzywione drzwi drewnianej szopy, z której kilka minut wcześniej radca kolegialny wyszedł blady jak ściana, na miękkich nogach.
Anisij nie miał najmniejszej ochoty wracać do szarego półmroku, pachnącego krwią i trzewiami. Ale służba nie drużba.
Zaczerpnął świeżego kwietniowego powietrza (byle jeszcze i jego nie zemdliło), przeżegnał się i ruszył jak na ścięcie.
W komórce składowano drwa, ale teraz, pod koniec zimy, zostało ich już niewiele. Kłębił się tam natomiast tłum ludzi: komisarz, agenci z wydziału śledczego, naczelnik cyrkułu, dzielnicowy, lekarz, fotograf, stójkowi i wreszcie stróż Klimuk, który pierwszy odkrył ślady potwornej zbrodni — rano poszedł po drwa, zobaczył, co zobaczył, pokrzyczał, ile trzeba, i pognał na policję.
Płonęły dwa kaganki olejowe, po niskim suficie pełzały chybotliwe cienie. Panowała cisza, tylko w kącie chlipał i pociągał nosem młodziutki stójkowy.
— Co my tu mamy… — mruczał radośnie ekspert medycyny sądowej, Jegor Willemowicz Zacharow, podnosząc z podłogi dłonią w kauczukowej rękawiczce miękki, sino–czerwony ochłap. — Proszę, proszę, śledziona… Tuś mi, malutka… Ślicznie. Do woreczka ją, do woreczka. Jeszcze wątroba, lewa nerka, i będziemy mieli komplet, nie licząc wszelkiego drobiazgu… Co pan tam przydeptał, monsieur Tulipanow? A właśnie, krezka…
Anisij spojrzał pod nogi i przerażony odskoczył, omal potykając się o ułożone na wznak ciało Stiepanidy Iwanowny Andrieiczkinej, lat trzydzieści dziewięć. Dane te, podobnie jak określenie zawodu nieboszczki, zaczerpnięto z książeczki zdrowia, równiutko ułożonej na rozpłatanej piersi. Reszta ciała panny Andrieiczkinej nie prezentowała się już tak porządnie.
Jej twarz, pewnie i za życia niezbyt urodziwa, po śmierci przybrała wyraz zupełnie już koszmarny: sina, w plamach zlepionego pudru, wyłażące z orbit oczy, usta zastygłe w niemym krzyku. Niżej sprawy miały się jeszcze gorzej. Ktoś rozciął żałosne ciało ulicznicy wzdłuż i w poprzek, wypatroszył i ułożył trzewia w makabryczną mozaikę na podłodze. Na szczęście Jegor Willemowicz zdążył już zebrać prawie całą kompozycję i umieścić w ponumerowanych woreczkach. Została tylko czarna plama krwi i drobne strzępy pociętej czy może porwanej sukienki.
Leontij Andriejewicz Iżycyn, detektyw do zadań nadzwyczajnych przy prokuratorze okręgowym, przykucnął obok lekarza i rzeczowo zapytał:
— Ślady gwałtu?
— Wolnego, przyjacielu, wszystko w swoim czasie. Sporządzimy raport, opiszemy, co trzeba. Sam pan widzi, jaki tu mrok wiekuisty i ciemności egipskie.
Jak każdy cudzoziemiec doskonale władający rosyjskim Jegor Willemowicz uwielbiał inkrustować wypowiedzi wymyślnymi zwrotami. Mimo całkiem swojsko brzmiącego nazwiska ekspert był z pochodzenia Brytyjczykiem. Jego ojciec przybył do Rosji jeszcze za panowania świętej pamięci cara Aleksandra II i osiadł tu na stałe, a trudne dla rosyjskiego ucha nazwisko Zacharias przystosował do lokalnej wymowy. Jegor Willemowicz opowiedział o tym, kiedy jechali dorożką. Nie wyglądał zresztą na swojaka: tyczkowaty, kościsty, piaskowe włosy, szerokie usta niemal bez warg; ruchliwy; nieustannie gryzł sfatygowaną fajkę z morskiej pianki.
Detektyw Iżycyn z ostentacyjną ciekawością przyjrzał się, jak ekspert obraca w chwytnych palcach kolejny kawałek rozszarpanego ciała, i sarkastycznie zapytał:
— Pański szef, panie Tulipanow, dalej zażywa świeżego powietrza? A mówiłem, że świetnie sobie poradzimy bez ludzi gubernatora. To nie jest widok dla waszych wydelikaconych oczu, a myśmy się już wszystkiego w życiu napatrzyli.
Jasna sprawa — Leontij Andriejewicz był zazdrosny i zły. Jak zresztą mógł nie być, skoro przysłali mu samego Fandorina, żeby nadzorował śledztwo! Każdy by się wściekł.
— Lińkow, nie bądź baba! — warknął Iżycyn na chlipiącego policjanta. — Przyzwyczajaj się. Nie jesteś „do specjalnych poruczeń”, wszystkiego się jeszcze napatrzysz.
— Nie daj Bóg przywyknąć do takich rzeczy — mruknął półgłosem starszy stójkowy Pribłudko, policjant niemłody już i doświadczony; Anisij poznał go przy okazji pewnej sprawy jeszcze trzy lata temu.
Z Leontijem Andriejewiczem też nie pierwszy raz miał do czynienia. Niesympatyczny typ — wiecznie roztrzęsiony, chichoczący, z kłującymi oczkami. Ubrany jak spod igły, kołnierzyk niczym z alabastru, mankiety jeszcze bielsze, ciągle strzepuje jakieś pyłki z rękawów. Ambitny, zrobi dużą karierę. Tyle że zeszłej zimy noga mu się powinęła na sprawie testamentu kupca Sitnikowa. Głośna afera, było w nią nawet zamieszanych kilka wpływowych osób, nie mogła czekać, więc książę Dołgorukij poprosił Erasta Pietrowicza, żeby ten pomógł prokuraturze. A wiadomo, jaki z szefa pomocnik — rozgryzł wszystko w jeden dzień. Nic dziwnego, że śledczy jest wściekły. Czuje, że laury znowu przejdą mu koło nosa.
— Zdaje się skończyliśmy — oświadczył Iżycyn. — Teraz tak… Zwłoki do kostnicy policyjnej, na Bożedomkę. Szopę opieczętować i wystawić wartę. Agenci niech przesłuchają ludzi w okolicy, tylko porządnie. Czy nie widzieli albo nie słyszeli czegoś podejrzanego. Ty, Klimuk, ostatni raz szedłeś po drwa o jedenastej, tak? — zapytał stróża. — A śmierć nastąpiła nie później niż o drugiej w nocy? — To już do Zacharowa. — Więc pytajcie, co się działo między jedenastą a drugą. — Znów do Klimuka: — Rozmawiałeś może z kimś z tutejszych? Nic nie mówili?
Stróż (jasna, zmierzwiona broda, krzaczaste brwi, wysoko sklepiona czaszka, wzrost dwa arszyny i cztery werszki, znaki szczególne: brodawka pośrodku czoła — Anisij ćwiczył portret pamięciowy) stał, miętosząc w dłoniach i tak już niemożliwie sfatygowany kaszkiet.
— Nic a nic, jaśnie wielmożny panie. Czy to ja głupi? Podparłem drzwi szopy i pobiegłem do pana Pribłudki. A z cyrkułu już mnie nie puścili, póki nie przyjechała wysoka władza. Obywatele nie wiedzą… To znaczy wiedzą, bo widzą, ile policji ponajeżdżało… że panowie władza zechcieli przyjechać. A o tym diabelstwie — bojaźliwie zerknął na denatkę — okoliczni nie wiedzą.
— No i to właśnie sprawdzimy. — Iżycyn uśmiechnął się kwaśno. — Agenci, do roboty! A pan, panie Zacharow, zbieraj swój kram. W południe chcę mieć ekspertyzę. Wszystko według regulaminu.
— Panowie agenci, proszę zostać na miejscu — dobiegł od drzwi cichy głos Erasta Pietrowicza.
Obecni odwrócili się. Jak i kiedy radca kolegialny wszedł do szopy? Nawet zawiasy nie skrzypnęły. Mimo półmroku widać było, że szef jest blady i nieswój, ale mówił jak zwykle — równo, powściągliwie i pewnie, tak że nikt nie śmiał oponować.
— Panie Iżycyn, nawet stróż rozumie, że sprawy nie wolno rozgłaszać — powiedział sucho Erast Pietrowicz. — Właśnie po to mnie tu przysłano, żebym pilnował tajemnicy. Żadnego przepytywania. Co więcej, nakazuję wszystkim obecnym zachowanie całkowitego milczenia.
Okolicznym mieszkańcom proszę wyjaśnić, że… prostytutka się powiesiła, popełniła samobójstwo, zwykła rzecz. Jeśli Moskwa zacznie plotkować, przesłucham was wszystkich służbowo i tego, kto puścił parę z ust, surowo ukażę. Panowie wybaczą, ale takie otrzymałem instrukcje, i widać nie bez powodu.
Stójkowi na znak lekarza chwycili stojące przy ścianie nosze, żeby położyć na nich ciało, lecz radca kolegialny uniósł rękę.
— Chwileczkę.
Przykucnął nad denatką.
— Co to jest? Tu, na policzku.
Urażony reprymendą Iżycyn wzruszył wąskimi ramionami.
— Plama krwi. Jak pan zauważył, krwi mamy tu pod dostatkiem.
— Ale nie na twarzy.
Erast Pietrowicz potarł palcem owalną plamę — na białej skórze rękawiczki został ślad. Nadzwyczaj, jak ocenił Anisij, podekscytowany radca kolegialny (dla Tulipanowa po prostu „szef”) wymamrotał:
— Ani rany, ani ukąszenia.
Detektyw obserwował manipulacje urzędnika obojętnie, ekspert Zacharow natomiast z wyraźnym zainteresowaniem.
Fandorin wyciągnął z kieszeni lupę, nachylił się nad twarzą ofiary, przyjrzał i jęknął.
— Ślady warg! Boże, to pocałunek! Żadnych wątpliwości!
— I co pan taki przerażony? — zapytał złośliwie Leontij Andriejewicz. — Są smakowitsze kąski. — Noskiem trzewika wskazał otwartą klatkę piersiową i rozpruty brzuch. — Mało to przyjdzie do głowy wariatowi.
— Co za koszmar — wyszeptał sam do siebie sekretarz kolegialny.
Szybkim ruchem zerwał z dłoni zakrwawioną rękawiczkę i odrzucił w kąt. Wyprostował się, przymknął oczy i całkiem już cicho dodał:
— Boże, czyżby w Moskwie też się zaczęło…
What a piece of work is man! how infinite in faculty! in form and moving how express and admirable! in action how like an angel! in apprehension how like a god! the beauty of the world! the paragon of the animals! and yet, to me, what is this quintessence of dust!* I niech sobie duński książę, ten zblazowany próżniak, lekceważy człowieka — ja wiem swoje! Poeta ma tylko część racji: ludzie rzadko postępują jak anioły i bluźnierstwem jest porównywać rozum człowieka z rozumem bóstwa, ale też na świecie nie ma nic piękniejszego niż człowiek. Czym są zresztą czyny i rozum — złudą, chimerą, codziennością, kwintesencją prochu. Człowiek nie jest czynem, jest ciałem. Nawet rośliny, które tak cieszą wzrok, nawet najwspanialsze i najrozkoszniejsze kwiaty nie dadzą się porównać z wewnętrzną konstrukcją ludzkiego ciała. Kwiaty są prymitywne, jednakowe wewnątrz i na zewnątrz: płatek z każdej strony pozostaje tylko płatkiem. Ile można bez znudzenia patrzeć na kwiaty? Gdzież ich rachitycznym łodyżkom, ich prostacko geometrycznym kwiatostanom i żałosnym pręcikom do purpury prężnych mięśni, do elastyczności jedwabistej skóry, do srebrzystej perłowości żołądka, do wdzięcznych zwojów jelit i tajemniczej asymetrii wątroby!
Czy można porównać monotonny kolor kwitnącego maku z nieskończonością odcieni ludzkiej krwi — od radosnego szkarłatu kipiącego w arteriach po królewski burgund płynący żyłami? Gdzie tam ordynarnemu błękitowi dzwoneczków do subtelnej siności naczyń kapilarnych albo jesiennym barwom klonu do purpury krwi miesięcznej! Ciało kobiety jest bardziej wykwintne i stokroć ciekawsze od ciała mężczyzny. Funkcją ciała kobiety nie jest tępa praca i niszczenie, tytko tworzenie i piastowanie. Sprężysta macica przypomina drogocenną muszlę perłowca. Tak, to jest myśli Muszę kiedyś otworzyć zapłodnione łono i odnaleźć w nim dojrzewającą perłę — koniecznie! Natychmiast, jutro!
Zbyt długo już pościłem, od samych zapustów. Wargi mi wyschły, kiedy powtarzałem: „Ożyw moje potępione serce surowym postem od świeżej krwi!”. Bóg jest dobry i miłosierny, nie rozgniewa się na mnie za to, że nie starczyło mi sił, nie dotrwałem do Wielkanocy. W końcu trzeci kwietnia to dzień szczególny rocznica Iluminacji. Wówczas też był trzeci kwietnia. Nieważne, że według innego kalendarza. Najistotniejszy jest dźwięk, muzyka słów: trze–ci kwiet–nia.
Mam własny post i własne święta. Własne śniadanie wielkanocne. Nie, nie będę czekał do jutra. Dziś! Uczta, prawdziwa uczta. Nie sytość, lecz przesyt. Nie dla siebie — na chwałę bożą.
To przecież On otworzył moje oczy. On nauczył mnie dostrzegać i rozumieć prawdziwe piękno. Nauczył je odkrywać i ukazywać światu. A odkryć to jak stworzyć. Jestem czeladnikiem Stwórcy.
Jakże rozkoszna jest uczta po długim poście! Wspominam każdą słodką chwilę, wiem, że pamięć zapisała najdrobniejsze szczegóły, że nie roztrwoni żadnego doznania, zachowa na zawsze widok, smak, dotyk, dźwięk i zapach.
Zamykam oczy i widzę.
Późny wieczór. Bezsenność. Podniecenie i zachwyt wiodą mnie brudnymi ulicami, zapuszczonymi działkami między tonące w błocie domki i przekrzywione płoty. Nie śpię już od wielu nocy. Ucisk w piersi, łomotanie w skroniach. W dzień zapadam na pół godziny czy godzinę w drzemkę, a potem budzą mnie koszmary, których na jawie nie umiem sobie przypomnieć.
Idę i marzę o śmierci, o spotkaniu z Nim, ale wiem: nie wolno mi umrzeć, jeszcze nie teraz, nie zakończyłem jeszcze mojej misji.
Głos z ciemności:
— Pan da na ćwiartkę.
Drżący, przepity.
Odwracam się i widzę najbardziej odrażające i podłe z ludzkich stworzeń: wykolejoną dziwkę — pijaną, oberwaną, z groteskowym makijażem, grubą warstwą pudru i szminki.
Odwracam się z obrzydzeniem, ale nagle czuję, jak serce przeszywa mi znajome uczucie litości. Nieszczęsna istoto, coś ty ze sobą zrobiła! I to ma być kobieta, klejnot stworzenia! Tak się poniżyć, tak wyszydzić i zbezcześcić, tak upodlić drogocenne narzędzie reprodukcji!
Wiem, to nie twoja wina. Bezduszne, okrutne społeczeństwo spycha takie jak ty do rynsztoka. Ale ja cię oczyszczę i uratuję. Jest mi jasno i radośnie na duszy.
Kto mógł przypuszczać, że tak się wszystko potoczy! Nie zamierzałem naruszać postu — w przeciwnym razie wybrałbym drogę nie przez nędzne ruiny, lecz przez cuchnące zaułki Chitrowki czy Graczowki, gdzie gnieżdżą się grzech i rozpusta. Ale przepełniają mnie wielkoduszność i szczodrość, z lekka doprawione niecierpliwym pragnieniem.
— Zaraz sprawię ci wielką radość, moja miła — mówię. — Chodź ze mną.
Jestem w męskim ubraniu i wiedźma sądzi, że znalazła klienta na swój zgniły towar. Śmieje się ochryple i wzrusza ramionami.
— Gdzie mnie ciągniesz? Masz czym płacić? Nakarm mnie chociaż, albo lepiej — wypijmy.
Biedna, zagubiona owieczka. Prowadzę ją przez ciemne podwórze ku szopom i komórkom. Niecierpliwie szarpię jedne drzwi, drugie. Trzecie się poddają.
Wybranka losu dyszy mi w kark tle przetrawionym bimbrem i chichocze.
— Patrz no, do szopy lezie. Patrz no, jak go przypiliło. Cięcie skalpela i otwieram jej duszy wrota wolności. Wyzwolenie, jak poród, trzeba okupić wielkim bólem.
Ta, którą kocham teraz całym sercem, cierpi; chrypi i gryzie knebel, a ja głaszczę ją po głowie i pocieszam:
— Jeszcze chwilę.
Ręce zręcznie i czysto robią swoje. Nie potrzebuję światła, moje oczy widzą nocą nie gorzej niż w dzień.
Otwieram splugawioną powłokę ciała. Dusza umiłowanej siostry ulatuje, a ja zamieram w zachwycie nad doskonałością boskiego mechanizmu.
Kiedy z uśmiechem rozrzewnienia unoszę do twarzy gorącą bułkę serca, trzepoce się ono jeszcze jak wyłowiona z wody złota rybka, więc czułe całuję bajkową rybkę w otwarty pyszczek aorty.
Miejsce jest spokojne, nikt mi nie przeszkadza i tym razem hymn do Piękna płynie aż do końca, do ostatniego pocałunku w policzek. Śpij, siostro; twoje życie było podłe i straszne, kalałaś urodę świata, ale ja uczyniłem cię piękną.
A choćby taki kwiatek… Jego prawdziwe piękno odkrywa się nie na łące czy klombie, o nie! Róża zachwyca przypięta do gorsetu, goździk w butonierce, fiołek we włosach dziewczyny. Chwila tryumfu nadchodzi, kiedy kwiatek został już ścięty; jego prawdziwe życie nierozerwalnie wiąże się ze śmiercią. Podobnie jest z ciałem człowieka. Dopóki żyje, nie może w pełni ukazać zachwycających subtelności swojej budowy Pomagam mu zatryumfować. Jestem ogrodnikiem.
Nie, nie ogrodnikiem — ogrodnik tylko ścina kwiaty, ci ja tworzę z organów ciała wstrząsająco piękną kompozycję, powabną dekorację. W Anglii wchodzi w modę nieznany dotychczas zawód — dekorator, specjalista ozdabiający domy, witryny i świąteczne ulice.
Nie jestem ogrodnikiem; jestem dekoratorem.
Na nadzwyczajnej naradzie u moskiewskiego generała–gubernatora, księcia Władimira Andriejewicza Dołgorukiego, stawili się: oberpolicmajster, generał — major świty jego cesarskiej mości Jurowski; prokurator moskiewskiej izby sądowej, rzeczywisty radca stanu, szambelan Kozlatnikow; naczelnik policji kryminalnej, radca stanu Eichmann; urzędnik do specjalnych poruczeń przy generale–gubernatorze, radca kolegialny Fandorin; detektyw do zadań nadzwyczajnych przy prokuratorze moskiewskiej izby sądowej, radca dworu Iżycyn.
— Fuj, panowie, co za pogoda! — Tymi słowami Władimir Andriejewicz otworzył tajną naradę. — Zwykłe świństwo. Chmury, wiatr, odwilż i błoto, a co najgorsze, rzeka Moskwa zaczyna występować z brzegów. Jeździłem na Zamoskworiecze — koszmar i groza. Woda podniosła się o trzy i pół sążnia! Wszystko zalane, aż do Piatnickiej. Na lewym brzegu też bajzel. Nieglinna całkiem nieprzejezdna. Wstyd, panowie! Na co to Dołgorukiemu na starość przychodzi!
Obecni westchnęli współczująco i tylko na twarzy detektywa pojawiło się lekkie zdumienie; jak zawsze spostrzegawczy książę raczył wyjaśnić:
— Widzę, panie… eee… Głagolew, tak? Nie, Bukwin.
— Iżycyn, wasza ekscelencjo — podpowiedział prokurator, ale nieco za cicho; w siedemdziesiątej dziewiątej wiośnie życia moskiewski wicekról (również tak nazywano Władimira Andriejewicza) miał niejakie kłopoty ze słuchem.
— Proszę wybaczyć staremu.–gubernator dobrodusznie rozłożył ręce. — Cóż, panie Pyżycyn, widzę, że nie jest pan zorientowany… Pewnie za niska ranga, ale skoro już mamy naradę… Otóż — podłużna, z obwisłymi kasztanowymi wąsami twarz księcia przybrała uroczysty wyraz — w samą Wielkanoc pierwszą stolicę cesarstwa uszczęśliwi wizytą najjaśniejszy pan. Przybędzie bez rozgłosu i ceremonii — żeby pokłonić się moskiewskim relikwiom. Zalecono mi nie uprzedzać mieszkańców, wizyta ma być niejako impromptu. Co jednak nie zdejmuje z nas odpowiedzialności za poziom spotkania i ogólny stan miasta. Na przykład dziś rano, panowie, otrzymałem list od arcybiskupa Joannikija, metropolity moskiewskiego. Pisze, że cukiernicy przed świętami poszaleli: w witrynach i kramach piętrzą się bombonierki z Ostatnią Wieczerzą, Drogą Krzyżową, Golgotą i tak dalej. Czyste świętokradztwo! Będzie pan łaskaw — zwrócił się do oberpolicmajstra — jeszcze dziś polecić swoim ludziom, żeby jak najsurowiej likwidowali podobne skandale. Bombonierki zniszczyć, zawartość przekazać ochronce. Niech sobie sierotki podjedzą przy święcie. A kramarzy ukarać mandatem, żeby nie podkładali mi świni przed samą wizytą najjaśniejszego pana!
Generał–gubernator nerwowo poprawił nieco przekrzywioną kędzierzawą perukę i chciał coś jeszcze dodać, ale się rozkaszlał.
Niepozorne drzwi prowadzące do prywatnych apartamentów księcia błyskawicznie się otworzyły; bezszelestnie, na przygiętych nogach, w wojłokowych butach, wszedł chuderlawy staruch ze lśniącą łysą czaszką i ogromnymi bokobrodami — osobisty kamerdyner jego ekscelencji, Froł Grigorjewicz Wiediszczew. Jego niespodziewana obecność nikogo nie zdumiała. Wszyscy uznali za stosowne powitać go ukłonem czy przynajmniej skinieniem głowy, jako że Froł Grigorjewicz, mimo skromnego stanowiska, uznawany był w mieście za osobę wpływową, a nawet w pewnym sensie wszechmocną.
Wiediszczew szybciutko nakapał z flaszki do srebrnego pucharu jakiejś mikstury i kazał księciu wypić, po czym na powrót skrył się za drzwiami, nawet nie spojrzawszy na zebranych.
— Ciękuję, Froł, ciękuję, kochany — zacmokał w ślad za nim generał–gubernator, po czym poruszał chwilę podbródkiem, żeby dopasować szczęki, i dokończył już bez seplenienia. — Niech więc Erast Pietrowicz zechce nam wyjaśnić, dlaczego tak pilnie zwołał tę naradę. Wie pan przecież, serdeńko, że dla mnie liczy się teraz każda minuta. Zatem co znowu? Zatroszczył się pan, żeby plotki o tym paskudnym patroszeniu nie poszły w lud? Tylko tego brakowało w przeddzień wizyty najjaśniejszego pana…!
Erast Pietrowicz wstał i spojrzenia najwyższych stróżów porządku publicznego w Moskwie spoczęły na bladej, zdecydowanej twarzy radcy kolegialnego.
— Przedsięwzięliśmy odpowiednie środki, wasza ekscelencjo — zameldował Fandorin. — Wszyscy, którzy brali udział we wstępnej fazie śledztwa, zostali uprzedzeni o odpowiedzialności i zobowiązali się na piśmie do zachowania tajemnicy. Stróża, który odnalazł ciało, a który uchodzi za element skłonny do nieumiarkowanego picia i nieprzewidywalny, umieściliśmy tymczasowo w izolatce komendy żandarmerii.
— Znakomicie — pochwalił gubernator. — Więc po co ten pośpiech? Dlaczego prosił pan o obecność naczelników policji? Poradzilibyście sobie we dwójkę z Pyżycynem.
Erast Pietrowicz mimochodem rzucił okiem na detektywa, do którego zadziwiająco pasowało wymyślone przez księcia nazwisko, jednak teraz było mu nie do śmiechu.
— Wasza ekscelencjo, nie p–prosiłem, żeby wzywał pan naczelnika policji kryminalnej. Przestępstwo jest tak potworne, że wypada je zakwalifikować jako sprawę wagi państwowej; niezależnie od prokuratury zająć się nim powinien wydział operacyjny policji pod osobistym nadzorem oberpolicmajstra. Policji kryminalnej nie mieszałbym w to w ogóle, za dużo w niej przypadkowych ludzi — to raz.
Fandorin znacząco zamilkł. Radca stanu Eichmann poderwał się, żeby zaprotestować, ale książę uciszył go gestem.
— Niepotrzebnie pana niepokoiłem, serdeńko — powiedział pieszczotliwie. — Niech pan już sobie idzie i dociśnie tam swoich kieszonkowców i farmazonów, żeby Wielkanoc świętowali u siebie, na Chitrowce, i nie daj Bóg nie wyściubiali stamtąd nosa. Bardzo na pana liczę, Piotrze Reingardowiczu.
Eichmann wstał, ukłonił się bez słowa, uśmiechnął do Erasta Pietrowicza samymi ustami, po czym wyszedł.
Radca kolegialny westchnął, doskonale rozumiejąc, że właśnie uczynił sobie z naczelnika moskiewskiej policji kryminalnej zaprzysięgłego wroga, lecz sprawa była rzeczywiście poważna i należało unikać niepotrzebnego ryzyka.
— Dobrze pana znam — oświadczył gubernator, niespokojnie się wpatrując w zaufanego pomocnika. — Skoro powiedział pan „raz”, powie pan i „dwa”. Proszę, nie ma na co czekać.
— Bardzo mi przykro, Władimirze Andriejewiczu, ale wizytę cara trzeba będzie odwołać — rzucił cicho Fandorin, jednak tym razem książę doskonale usłyszał.
— Jak to odwołać?. — jęknął.
Pozostali przyjęli bulwersujące oświadczenie nieco ostrzej.
— Pan zwariował! — ryknął oberpolicmajster Jurowski.
— Niesłychane! — zabeczał prokurator.
Detektyw do zadań nadzwyczajnych, z racji niskiej rangi, nie ośmielił się odezwać. Zacisnął tylko pełne usta, jakby przerażony bezczelnością Fandorina.
— Jak to odwołać? — powtórzył głuchym głosem Dołgoruki.
Drzwi prowadzące do apartamentów uchyliły się i wychynęła zza nich fizjonomia kamerdynera.
Nadzwyczaj podenerwowany gubernator połykał sylaby i całe słowa.
— Eraśpietrowiczu, nie pierwszy rok… Pan słów na wiatr… Ale odwołać najjaśniejszego? Przecież to niesłychany skandal! Pan wie, jak się starałem… To przecież dla mnie, dla nas wszystkich…
Fandorin zmarszczył wysokie, czyste czoło. Znakomicie wiedział, jak długo i z jakim uporem Władimir Andriejewicz zabiegał o wizytę cara. A jak knuła wraża petersburska kamaryla, od dwudziestu lat usiłująca wygryźć starego chytrusa z ciepłej posadki! Wielkanocne impromptu najjaśniejszego pana stanowiło tryumf księcia, dobitne świadectwo jego niewzruszonej pozycji. W następnym tygodniu przypadał wielki jubileusz ekscelencji — sześćdziesięciolecie służby oficerskiej. Z takiej okazji można liczyć choćby i na Order Świętego Andrzeja. A tu nagle: odwołać, i to jeszcze samemu!
— Wszystko r–rozumiem, wasza ekscelencjo, ale jeśli nie odwołamy, będzie jeszcze gorzej. Na tym morderstwie się nie skończy. — Twarz radcy kolegialnego z każdym słowem robiła się coraz bardziej ponura. — Obawiam się, że do Moskwy przybył Kuba Rozpruwacz.
I znowu, jak kilka minut wcześniej, oświadczenie Era — sta Pietrowicza sprowokowało zgodny chór głosów.
— Jak to się nie skończy? — zdumiał się generał–gubernator.
Oberpolicmajster i prokurator niemal jednocześnie zapytali:
— Kuba Rozpruwacz?
A Iżycyn zdobył się na odwagę i prychnął:
— Bzdura!
— Co za rozpruwacz? — skrzypnął zza drzwi Froł Grigorjewicz Wiediszczew, kiedy chór ucichł.
— Właśnie, jaki znów Kuba? — Jego ekscelencja, wyraźnie rozeźlony, wlepił oczy w podwładnych. — Wiecznie o wszystkim dowiaduję się ostatni!
— To znany angielski zbrodniarz, wasza ekscelencjo, morduje londyńskie prostytutki — wyjaśnił detektyw do zadań nadzwyczajnych.
— Jeżeli pan pozwoli, Władimirze Andriejewiczu, opowiem d–dokładniej.
Erast Pietrowicz wyciągnął z kieszeni notes i przewertował kilka kartek.
Książę przytknął dłoń do ucha, Wiediszczew włożył okulary o grubych szkłach, a Iżycyn uśmiechnął się ironicznie.
— Jak wasza ekscelencja pamięta, w ubiegłym roku spędziłem kilka miesięcy w Anglii w związku z wiadomą waszej ekscelencji s–sprawą zaginionej korespondencji Katarzyny Wielkiej. Wasza ekscelencja wyraził nawet niezadowolenie, ponieważ mój powrót się odwlekał. Zabawiłem w Londynie dłużej, niż było to konieczne, i pilnie śledziłem, jak miejscowa policja usiłuje odnaleźć potwornego mordercę, który w ciągu ośmiu miesięcy, od kwietnia do grudnia ubiegłego roku, dokonał w East Endzie ośmiu bestialskich zabójstw. Zachowywał się wyjątkowo bezczelnie. Słał do policji listy, które podpisywał „Jack the Ripper”, to znaczy „Kuba Rozpruwacz”, a pewnego razu przysłał nawet komisarzowi prowadzącemu śledztwo pół nerki, wyciętej ofierze.
— Wyciętej? Ale po co? — zdziwił się książę.
— Rozpruwacz w–wywołał panikę wśród londyńczyków nie dlatego, że po prostu mordował. W tak wielkim i niebezpiecznym mieście jak Londyn wszelkiego rodzaju przestępstwa, w tym i przelew krwi, są naturalnie na porządku dziennym. Ale sposób, w jaki Rozpruwacz obchodził się ze swoimi ofiarami, był rzeczywiście bestialski. Zazwyczaj podrzynał nieszczęsnej kobiecie gardło, a potem patroszył ją jak kuropatwę i układał trzewia w koszmarną martwą naturę.
— Matko Boska! — jęknął Wiediszczew i przeżegnał się.
Gubernator też był wstrząśnięty.
— Co za okropności pan tu opowiada! I co, nie złapali łajdaka?
— Nie, ale od grudnia nie odnotowano już tego rodzaju morderstw. Policja doszła do wniosku, że albo przestępca popełnił samobójstwo, albo… opuścił granice Anglii.
— I nie miał nic lepszego do roboty niż wpaść do nas, do Moskwy. — Oberpolicmajster pokiwał sceptycznie głową. — A jeśli nawet, to wyśledzić i złapać krwiożerczego Anglika możemy od ręki.
— A skąd pan niby wie, że to Anglik? — Fandorin odwrócił się do generała. — Wszystkie morderstwa popełniono w londyńskich slumsach, gdzie gnieździ się masa imigrantów z k–kontynentu, w tym również Rosjan. Nawiasem mówiąc, angielska policja podejrzewała przede wszystkim imigrantów medyków.
— Dlaczego akurat medyków? — zaciekawił się Iżycyn.
— A dlatego, że ofiary za każdym razem patroszono nader profesjonalnie, z doskonałą znajomością anatomii, w dodatku prawdopodobnie skalpelem. Londyńska policja była przekonana, że Kuba Rozpruwacz jest lekarzem lub studentem medycyny.
Prokurator Kozlatnikow uniósł wypielęgnowany biały palec i błysnął brylantowym pierścieniem.
— Ale czemu jest pan taki pewien, że pannę Andrieiczkiną zabił i poćwiartował akurat londyński Rozpruwacz? Jakbyśmy mieli mało własnych zbójów! Urżnął się jakiś sukinsyn do białej gorączki i poszedł na świętą wojnę. Nic nowego.
Radca kolegialny westchnął i cierpliwie odpowiedział:
— Fiodorze Kallistratowiczu, czytał pan przecież ekspertyzę medyczną. W delirium nikt tak pieczołowicie ciała nie spreparuje, w dodatku „narzędziem tnącym, ostrym jak chirurgiczne” — to raz. Podobnie jak w East Endzie, brak śladów gwałtu, charakterystycznych dla tego rodzaju przestępstw — to dwa. I najgorsze: krwawy pocałunek na policzku denatki — czyli trzy. Wszystkie ofiary Rozpruwacza odnaleziono z takim znakiem: na czole, na policzku, raz na skroni. Inspektor Gilson, który przekazał mi ten szczegół, nie przywiązywał do niego większego znaczenia, jako że Rozpruwacz zostawiał wystarczająco dużo charakterystycznych śladów, i to znacznie mniej niewinnych. Jednak nieliczne opisy, którymi dysponuje kryminalistyka, dotyczące maniakalnych morderców, świadczą, że bestie te bacznie przestrzegają rytuałów. U źródeł seryjnych morderstw o podłożu maniakalnym leży jakaś „idea”, motyw popychający potwora do ciągłego zabijania nieznanych mu ludzi. Jeszcze w Londynie usiłowałem p–przekonać prowadzących śledztwo, że ich główne zadanie polega na rozszyfrowaniu „idei” maniaka. Reszta jest już problemem czysto technicznym. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że charakterystyczne cechy rytuału Kuby Rozpruwacza i naszego moskiewskiego mordercy całkowicie się pokrywają.
— Mimo wszystko brzmi to fantastycznie. — Generał Jurowski pokiwał głową. — Kuba Rozpruwacz znika z Londynu, żeby nagle pojawić się w drewnianej szopie na Samotieku… Zresztą sam pan przyzna: żeby z powodu śmierci jakiejś prostytutki odwoływać wizytę najjaśniejszego pana…
Erast Pietrowicz zaczął najwyraźniej tracić cierpliwość, bo odpowiedział dość ostro:
— Pozwolę sobie przypomnieć waszej miłości, że sprawa Kuby Rozpruwacza kosztowała posadę szefa londyńskiej policji i nawet samego ministra spraw wewnętrznych, którzy nazbyt d–długo nie przydawali znaczenia zabójstwom „jakichś tam prostytutek”. Nawet jeżeli przyjmiemy, że pojawił się u nas własny, domorosły Wania Rozpruwacz, nie poprawia to sytuacji. Skoro raz spróbował krwi, nic go już nie powstrzyma. Wyobraźcie sobie, panowie, co będzie, jeżeli podczas wizyty najjaśniejszego pana morderca podrzuci nam taki prezencik jak dzisiaj? A w dodatku okaże się, że to nie pierwsza ofiara? Radosna Wielkanoc w starej stolicy…
Przerażony książę przeżegnał się, a generał rozluźnił szamerowany złotem kołnierz.
— Prawdziwy cud, że tym razem udało nam się zatuszować taki skandal. — Radca kolegialny pogładził dłonią czarne wąsiki. — Chociaż kto wie, na jak długo…
Zapanowało głuche milczenie.
— Zrobi pan, jak zechce, Władimirze Andriejewiczu — odezwała się z uchylonych drzwi głowa Wiediszczewa — ale on ma rację. Niech pan pisze do ojczulka cara. Tak a tak, głupio wyszło. Na pohybel naszym planom, dla spokoju waszej wysokości pokornie prosimy nie wybierać się do nas do Moskwy z wizytą.
— Oj, dobry Boże… — Głos gubernatora zadrżał żałośnie.
Iżycyn wstał i z oddaniem wpatrując się w szefostwo, zaproponował:
— Wasza ekscelencjo, może wytłumaczymy się wyjątkowo paskudną powodzią? To już przecież, jak mówią, wola nieba.
— Brawo, Pyżycyn, brawo! — Książę się rozpromienił. — Masz łeb na karku. Tak właśnie napiszę. Żeby tylko dziennikarze nie wywęszyli dzisiejszego trupa.
Śledczy rzucił Fandorinowi protekcjonalne spojrzenie i usiadł, ale już nie tak jak przed chwilą — połową pośladka na rożku krzesła — tylko wygodnie, jak równy pośród równych.
Jednak ulgę, która odmalowała się na twarzy jego ekscelencji, niemal natychmiast zastąpiło przygnębienie.
— To na nic! Prędzej czy później prawda wyjdzie na jaw. Skoro Erast Pietrowicz powiedział, że na tym morderstwie się nie skończy, będą kolejne. On rzadko się myli.
Fandorin zrobił zdumioną minę i uniósł sobolą brew: ach, tak, czyli czasami się mylę?
Wówczas oberpolicmajster sapnął, wstydliwie opuścił głowę i wymamrotał:
— Nie wiem, czy będą kolejne, ale to, niestety, nie było pierwsze. Moja wina, Władimirze Andriejewiczu, moja wielka wina, zlekceważyłem sprawę, nie chciałem zawracać panu głowy głupstwami. Dzisiejsze morderstwo wyglądało bardzo prowokacyjnie, więc postanowiłem zameldować na okoliczność wizyty najjaśniejszego pana. Lecz w ostatnim czasie przypadki bestialskich morderstw prostytutek i żebraczek stały się jakby częstsze. Chyba jeszcze przed postem zameldowano mi, że na Sielezniewskiej znaleziono żebraczkę z brzuchem rozpłatanym na strzępy. A wcześniej na Suchariewce prostytutkę z wyciętą wątrobą. Na żebraczkę machnęli ręką, szkoda czasu, a co do prostytutki przyjęli, że jej alfons w pijanym widzie złapał za nóż. Wsadzili chłopaka, ale dotąd się nie przyznał, idzie w zaparte.
— Antonie Dmitrijewiczu, jak pan mógł! — gubernator klasnął w dłonie. — Gdyby tak zaraz wszcząć śledztwo i poinformować Erasta Pietrowicza, może już byśmy mieli tego łajdaka! I wizyty nie trzeba by przekładać!
— Ależ, wasza ekscelencjo, przecież nie zrobiłem tego na złość. Sam pan wie, co to za miasto, ludzie parszywi, dzień w dzień wyprawiają takie hece! Z byle głupstwem zaraz lecieć do waszej ekscelencji! — Generał tłumaczył się prawie płaczliwym głosem i szukając poparcia, obejrzał się na kolegów z prokuratury, ale Kozlatnikow patrzył nań karcąco, a zdegustowany Iżycyn pokręcił głową.
Radca kolegialny przerwał wynurzenia generała krótkim pytaniem:
— Gdzie zwłoki?
— Na Bożedomce, niby gdzie mają być? Grzebią tam wszystkie szumowiny i włóczęgów bez dokumentów. Najpierw, jeśli nie zmarli śmiercią naturalną, odwożą do policyjnej kostnicy, do Jegora Willemowicza, a potem na pobliski cmentarz. Taka procedura.
— Trzeba przeprowadzić ekshumację — powiedział, krzywiąc się z obrzydzenia, Fandorin. — Niezwłocznie. Sprawdzić w rejestrze cmentarza, które osoby płci żeńskiej w ostatnim czasie… p–powiedzmy, od Nowego Roku… przywieziono ze śladami nienaturalnej śmierci. I ekshumować. Porównać protokoły. Sprawdzić, czy nie było innych podobnych przypadków. Ziemia jeszcze nie odtajała, ciała powinny być nieźle zachowane.
— Wydam odpowiednie zarządzenia — zapewnił prokurator. — Leontiju Andriejewiczu, proszę się tym zająć. — I z szacunkiem zapytał: — A pan, Eraście Pietrowiczu, nie zechce nam towarzyszyć? Pańska obecność byłaby bardzo wskazana.
Iżycyn spoglądał ponuro — najwyraźniej obecność radcy kolegialnego nie wydawała mu się aż tak nieodzowna.
Fandorin nagle pobladł. Przypomniał sobie poranny haniebny atak mdłości. Przez chwilę walczył ze sobą, po czym złożył broń.
— Przyślę do pomocy Leontijowi Andriejewiczowi m–mojego asystenta Tulipanowa. Myślę, że to powinno wystarczyć.
Niewdzięczne zadanie kończyli po ósmej wieczorem, już przy świetle pochodni.
Atramentowe niebo uraczyło ich na pożegnanie zimną mżawką. Cmentarny pejzaż, i tak już wystarczająco ponury, doszedł do tego stadium ohydy, że chciało się paść do któregoś z rozkopanych grobów i zaryć w matce–ziemi, byle tylko nie widzieć błotnistych kałuż, rozmiękłych kopczyków i pochylonych krzyży.
Dowodził Iżycyn. Kopało sześciu: dwóch porannych stójkowych, włączonych do śledztwa, żeby nie rozszerzać kręgu wtajemniczonych, dwóch doświadczonych żandarmów i dwóch grabarzy z Bożedomki, bez których tak czy owak nie można się było obejść. Początkowo odrzucali lepkie błoto łopatami, a kiedy żelazo uderzyło w zamarzniętą ziemię, chwycili za oskardy. Cmentarny stróż pokazywał, gdzie kopać.
Od stycznia 1889 roku w rejestrze policyjnej kostnicy czternaście wpisów dotyczących przyjęcia kobiecych ciał opatrzono adnotacją: „Śmierć w wyniku ran ciętych i kłutych”. Teraz nieboszczki wyciągano ze skromnych mogiłek i wleczono z powrotem do kostnicy, gdzie badali je doktor Zacharow i jego asystent Grumow, młody gruźlik z kozią, jakby przylepioną bródką i nader do niej pasującym cienkim, beczącym głosem.
Anisij Tulipanow zajrzał tam raz i doszedł do wniosku, że wystarczy — lepiej już postać na wietrze, w szarej kwietniowej mżawce. Jednak po godzinie czy dwóch, zmarznięty i przemoknięty, a przy okazji nieco znieczulony, znów skrył się w prosektorium i przysiadł na ławce w kącie. Tam znalazł go stróż Pachomienko i zaprosił biedaka na herbatę.
Stróż okazał się sympatycznym staruszkiem. Na dobrej, wygolonej twarzy promyczki wesołych zmarszczek ciągnęły się od jasnych, dziecięcych oczu ku skroniom. Mówił śpiewną ludową gwarą, aż miło było posłuchać, tylko czasami wstawiał małorosyjskie słowa.
— Do roboty na cmentarzu odciski na sercu potrzebne — mamrotał cicho, patrząc ze współczuciem na Tulipanowa. — Toż każdy człek podupadnie na duchu, jak mu dzień w dzień pokazywać: patrz, rabie boży, i tobie przyjdzie tak gnić. Ale Pan Boh miłosierny daje grabarzowi odciski na rękach, żeby mięsa do kości nie zdarł, a tym, co z biedą ludzką robią, odciski na sercu. Żeby się nie zdarło. I ty, paniczu, przywykniesz. Pierwej, widziałem, cały zielony jak łopuch, a teraz chlipiesz herbatkę i bułeczkę pojadasz. Niczaho, przywykniesz. Jedz, jedz…
Posiedział Anisij z Pachomienką, który z niejednego pieca chleb jadł i niejedno widział, posłuchał jego miarowych, niespiesznych opowieści — o pielgrzymkach do miejsc świętych, o dobrych i złych ludziach, i dusza mu odtajała, serce okrzepło. Teraz niestraszne już były czarne doły, trumny z desek, szare całuny.
Dzięki gadatliwości stróża, domorosłego filozofa, wpadł na pewien pomysł, który z nawiązką opłacił ten bezsensowny dzień spędzony na cmentarzu.
A było to tak.
Pod wieczór, przed siódmą, do kostnicy przyciągnięto ostatnie z czternastu ciał. Raźny Iżycyn, przewidująco wyposażony w solidne myśliwskie buty i podgumowaną pelerynę z kapturem, zawołał przemokniętego Anisija na podsumowanie rezultatów ekshumacji.
W prosektorium Tulipanow zacisnął zęby, opancerzył serce odciskami i rzeczywiście — pomogło: chodził między stołami, patrzył na mało pociągające nieboszczki i słuchał wywodów eksperta.
— Te trzy ślicznotki można zabrać z powrotem: numer dwa, osiem i dziesięć. — Zacharow nonszalancko wskazywał palcem. — Grabarze wszystko pokiełbasili. Z pretensjami proszę do nich. Sam przeprowadzam sekcje tylko w wyjątkowych przypadkach, w reszcie dłubie Grumow. Za kołnierz nie wylewa, to i pisze potem w ekspertyzie, co mu tylko pijacka fantazja podsunie.
— Co też pan opowiada, Jegorze Willemowiczu! — zabeczał urażony asystent z kozią bródką. — Nawet jeżeli pozwalam sobie łyknąć na rozgrzewkę, to tylko kropelkę, dla zdrowia i na nerwy. Grzech tak gadać, Bóg mi świadkiem.
— Idźże, idźże! — Nieokrzesany lekarz machnął na niego ręką i kontynuował raport. — Numer pierwszy, trzeci, siódmy, dwunasty i trzynasty też was nie zainteresują. Klasyka: „nożyk pod żebra” albo „szeroki uśmiech brzytwą”. Czysta robota, żadnych dłuższych zabaw. Te też zabierajcie. — Jegor Willemowicz wypuścił kłąb gryzącego dymu i pieszczotliwie poklepał potworną siną babę po rozprutym brzuchu. — A tę śpiącą królewnę i pozostałe cztery jeszcze sobie zostawię. Trzeba sprawdzić, na ile fachowo je sprawiono, jak ostrym nożem i tak dalej. Na oko zaryzykuję stwierdzenie, że w numerach czwartym i czternastym maczał palce nasz dobry znajomy. Tylko widać spieszył się albo ktoś go spłoszył, nie dali człowiekowi zabawić się jak trzeba.
Lekarz uśmiechnął się szeroko, nie rozwierając zębów, w których zaciskał fajkę.
Anisij sprawdził w rejestrach. Wszystko się zgadzało: czwarta to żebraczka Maria Kosaja z Małej Triochswiackiej, czternasta — prostytutka Zotowa ze Swinińskiej. Właśnie te, o których wspominał policmajster.
Wyszedł na powietrze, gdzie grabarze palili skręty.
— I co, paniczu, nie darmo kopaliśmy? — zapytał Pachomienko. — Czy jeszcze pokopiemy?
— A co tu jeszcze kopać? — odpowiedział szybko Anisij. — Koniec. Aż dziwne. W całej wielkiej Moskwie zarżnęli przez miesiąc ledwie dziesięć ulicznic. A w gazetach piszą, że mieszkamy w niebezpiecznym mieście.
— Et, dziesięć — prychnął stróż. — Też mi gadanie. To tylko te z nazwiskiem. A jak bez nazwisk przywożą, rzucamy do dołów.
Anisij się wzdrygnął.
— Jakich znowu dołów?
— A co? — zdumiał się Pachomienko. — Pan dochtor nie mówił? Pidemo, sam pobaczysz.
Zaprowadził Anisija w najdalszy koniec cmentarza i pokazał długi dół, lekko przysypany po wierzchu ziemią.
— Ce z kwietnia. Tylko co zaczęli. A tamoj z marca, wże zasypany. — Wskazał podłużny pagórek. — Tam z lutego, tam styczniowy. A co przedtem, nie wiem, nie robiłem tu jeszcze. Od Trzech Króli tu robię, jak z Pustyni Optyńskiej przyszedłem, z pielgrzymki. Przede mną był Kuźma. Nie znałem go, tego Kuźmy. Na Boże Narodzenie strzelił parę głębszych, wpadł do otwartego grobu i złamał kark. Ot, taką mu śmierć dał Pan Boh. Kopał groby, aż jego ugrobiło. Pan Boh lubi, oj, lubi, pośmiać się nad naszym cmentarnym ludkiem. Za dozorców tu dla Niego robimy. Jeden nasz grabarz, Tiszka, w wilię Jordanu…
— I co, dużo bezimiennych zakopują w tych dołach? — przerwał gadule Anisij, który z miejsca zapomniał o przemoczonych butach i zimnie.
— Ta bohato. Tylko za zeszły miesiąc będzie z tuzin, jak nie lepiej. Człowiek bez nazwiska jak pies bez obroży. Choć do rakarza wlecz, nic nikomu do tego. Jak kto nazwisko stracił, żaden już z niego człowiek.
— A były tam jakieś mocno pocięte? Stróż boleśnie wykrzywił poczciwą twarz.
— A któż je tam, ptaszynki, będzie oglądać? Dobrze jeszcze, jak diak od świętego Jana pacierz jaki odbębni, albo i ja, grzeszny, Wieczne odpoczywanie zaśpiewam. Oj, liudy, liudy…
No i masz go, detektywa do zadań nadzwyczajnych, masz pedanta — pomyślał złośliwie Anisij. Taką gratkę przeoczył…
Machnął ręką na stróża: wybacz, ojczulku, na mnie pora. Do biura przy kostnicy pomknął biegiem.
— Zbierać się, chłopcy! — krzyknął z daleka. — Mamy jeszcze robotę! Brać oskardy, łopaty i za mną!
Podszedł tylko młodziutki Lińkow. Stary stójkowy Pribłudko nadal siedział, a żandarmi odwrócili się plecami. Zmachali się, umęczyli, od kiedy to policja cmentarze przekopuje, i zresztą szef nie ich, i wygląda jakoś niepoważnie. Ale Tulipanow już poczuł urzędowe natchnienie i zmusił policjantów, żeby ruszyli się z miejsca.
I zmusił, jak się okazało, nie na próżno.
Późną nocą, bo dawno już minęła dwunasta, Tulipanow siedział u szefa na Małej Nikickiej (śliczna oficyna, sześć pokoi, kaflowe holenderskie piece, oświetlenie elektryczne, telefon), jadł kolację i rozgrzewał się grogiem.
Grog był specjalny, z japońskiej wódki sake, czerwonego wina i suszonych śliwek, przygotowany według receptury człowieka Wschodu, Masahiro Sibaty, krócej Masy, osobistego lokaja Erasta Pietrowicza. Skądinąd zachowaniem i sposobem wysławiania się Masa mało przypominał lokaja. Do Fandorina odnosił się jak do równego sobie, a Anisija za grosz nie poważał. Tulipanow przerabiał pod jego nadzorem swoją porcję ćwiczeń fizycznych i niemało wycierpiał od surowego nauczyciela zniewag, tortur i pospolitych kopniaków, sprytnie zakonspirowanych jako lekcje japońskiego mordobicia. Anisij wykręcał się jak mógł od wstrętnej bisurmańskiej nauki, ale z szefem nie było dyskusji. Skoro Erast Pietrowicz kazał mu opanować chwyty dżudo, musiał tego dokonać, choćby miał skończyć jako mokra plama. Tyle że sportsmenem Tulipanow był żadnym, już prędzej mokrą plamą.
— Robiś co rano śro prysiadów? — zapytał groźnie Masa, kiedy Anisij przegryzł cośkolwiek i zaczerwienił się od grogu. — Warisz dronią po drośku? Pokaś dronie.
Dłonie schował Tulipanow za plecy, jako że mało pociągało go uderzanie nimi po tysiąc razy dziennie w „drosiek”, specjalny żelazny drąg. Twarde odciski na kantach dłoni nijak nie rosły i Masa przy każdej okazji ostro mu to wyrzucał.
— Podjadł pan? To teraz proszę z raportem do Erasta Pietrowicza — zaordynowała Angelina i sprzątnęła ze stołu, pozostawiając tylko srebrną wazę z grogiem i kubki.
W Angelinę można się było zapatrzyć: jasnoblond włosy splecione w gruby warkocz zwinięty na karku, gładka biała cera, wielkie szare oczy patrzące poważnie, i jakby światło z nich na świat spływało. Niezwykła kobieta, rzadko się takie zdarzają. A już na Tulipanowa, kłapouchą paskudę, w życiu taka łabędzica nie spojrzy. Za to Erastowi Pietrewiczowi nic nie brakuje i od kobiet ledwie się opędza. W ciągu trzech lat asystentury Tulipanowa już kilka flam przewinęło się przez oficynę na Małej Nikickiej, ale taka prosta, miła i jasna jak Angelina jeszcze się nie zdarzyła. Żeby tak została na dłużej… A najlepiej — na zawsze.
— Dziękuję, Angelino Samsonowno — powiedział Anisij, odprowadzając wzrokiem wysoką postać.
Królewna, czysta królewna, chociaż zwykła mieszczka z urodzenia. I szefowi zawsze trafiają się jak nie królewny, to księżniczki. Nic dziwnego — taki człowiek.
Angelina Kraszeninnikowa pojawiła się na Małej Nikickiej przed rokiem. Erast Pietrowicz pomógł jej, sierocie, w pewnej trudnej sprawie, więc do niego przylgnęła. Widać chciała się odwdzięczyć, jak umiała, a umiała tylko kochać. Nie bardzo już wiedzieli, jak kiedyś mogli bez niej żyć. Kawalerska kwatera radcy kolegialnego zmieniła się w przytulne, ciepłe, pełne serdeczności mieszkanie. Anisij i wcześniej lubił tutaj przychodzić, a teraz wręcz uwielbiał. I szef przy Angelinie jakby zmiękł, wysubtelniał. Dobrze mu to zrobiło.
— W porządku, Tulipanow. Syty, podpity, niech pan wreszcie opowiada, coście tam z Iżycynem wykopali.
Erast Pietrowicz wyglądał podejrzanie niepewnie. Aha — pojął Tulipanow — wstyd mu, że nie pojechał na cmentarz, że posłał mnie samego. Drobiazg, Anisij mógł się tylko cieszyć; choć raz udało mu się uchronić ukochanego szefa od niepotrzebnych nerwów.
Bo i przecież szef dbał o niego jak nikt: służbowe mieszkanie, przyzwoita pensja, ciekawa praca. I najważniejsze, za co Tulipanow nigdy nie zdoła się odwdzięczyć — siostra Sońka, nieszczęsna idiotka. Teraz Anisij jest już o nią spokojny, sam idzie na służbę, a gospodyni Fandorina, Pałaszka, wszystko przy niej zrobi, nakarmi, dopieści. Kocha ją i rozpuszcza. Przeprowadziła się nawet do Tulipanowów. Wpadnie na godzinkę czy dwie pomóc Angelinie w domu i z powrotem do Sońki. Dobrze, że Anisij kwateruje o dwa kroki, na Granatnej.
Raportować zaczął spokojnie, opłotkami.
— Jegor Willemowicz ustalił, że nad dwiema denatkami znęcano się po śmierci. Żebraczka Maria Kosaja, zamordowana w niewyjaśnionych okolicznościach jedenastego lutego, ma poderżnięte gardło i rozpruty brzuch; wątroby brak. Pannie lekkich obyczajów Aleksandrze Zotowej, zamordowanej piątego lutego (przypuszczalnie przez sutenera Dzapojewa), również poderżnięto gardło i wycięto wątrobę. Kolejna — Cyganka Marfa Żemczużnikowa, zabita nie wiadomo przez kogo dziesiątego marca — to przypadek wątpliwy: gardło całe, brzuch rozpruty, ale wszystkie organy na miejscu.
Tu Anisij mimochodem zerknął w bok i zamilkł.
W drzwiach, z ręką na piersi, stała Angelina i wpatrywała się w niego rozszerzonymi z przerażenia oczami.
— Dobry Boże. — Przeżegnała się. — Co też pan opowiada, Anisiju Pitirimowiczu… Zgroza…
Szef obejrzał się niezadowolony.
— Gela, idź do siebie. To nie dla t–twoich uszu. Pracujemy.
Piękna kobieta potulnie wyszła, a Anisij spojrzał na szefa z wyrzutem. Niby racja, Eraście Pietrowiczu, ale można by delikatniej. W żyłach Angeliny Samsonowny nie płynie oczywiście błękitna krew, gdzie jej do pana, ale, dalibóg, żadna panna szlachcianka do pięt jej nie dorasta. Inny zaraz by taką perłę poprowadził do ołtarza, nie pogardził okazją. Gdzież, jeszcze by Bogu podziękował!
Ale głośno Anisij nic nie powiedział, zabrakło mu odwagi.
— Ślady gwałtu? — zapytał rzeczowo szef, nie zwracając uwagi na mimikę asystenta.
— Jegor Willemowicz nie zdołał ustalić. Ziemia zamarznięta, jednak upłynęło sporo czasu. Ale nie to jest najważniejsze!
Anisij zrobił efektowną pauzę i przeszedł do głównej rewelacji.
Opowiedział, jak na jego polecenie rozkopano tak zwane doły — zbiorowe groby bezimiennych zmarłych. Przebadano ogółem ponad siedemdziesiąt ciał. Na dziewięciu, w tym jednym męskim, znaleziono wyraźne ślady przemocy Podobne do odkrytych rano w szopie: ktoś, kto dobrze znał anatomię i dysponował narzędziem chirurgicznym, z zapałem pastwił się nad ciałami.
— A najciekawsze, szefie, że trzy z tych ciał wyciągnęliśmy z zeszłorocznych dołów! — zameldował Anisij i skromnie dorzucił: — Kazałem na wszelki wypadek rozkopać doły z listopada i grudnia.
Erast Pietrowicz słuchał pomocnika uważnie, ale teraz aż poderwał się z krzesła.
— Jakiego listopada, jakiego grudnia?! Niemożliwe!
— Też byłem zaskoczony. Niezłą mamy policję, prawda? Tyle miesięcy bestia grasuje po Moskwie, a my siedzimy jak trusie! Ginie jakiś wyrzutek społeczeństwa, więc policji nic do tego — zakopać i do widzenia. Zrobi pan, jak zechce, szefie, ale na pańskim miejscu natarłbym uszu i Jurowskiemu, i Eichmannowi.
Ale szef był zbyt zdenerwowany, żeby go słuchać.
— Niemożliwe, nie w g–grudniu, i tym bardziej nie w listopadzie! W tym czasie był jeszcze w Londynie!
Tulipanow zamrugał oczami, nie rozumiejąc, co ma do rzeczy Londyn. Erast Pietrowicz nie zdążył zapoznać go z hipotezą o Kubie Rozpruwaczu.
Fandorin zaczerwienił się i przypomniał sobie, z jakim wyrzutem spojrzał na księcia Dołgorukiego, kiedy ten zauważył, że urzędnik do specjalnych poruczeń rzadko się myli.
A mylisz się, Eraście Pietrowiczu, i to jak jeszcze się mylisz!
Zrealizowałem upragnione postanowienie. Sama Opatrzność pomogła mi tak szybko wprowadzić je w życie; tak, sama Opatrzność.
Cały dzień przepełniało mnie uniesienie i poczucie bezkarności — po wczorajszej ekstazie.
Deszcz i błoto, w dzień miałem sporo pracy, ale wcale nie jestem zmęczony. Dusza śpiewa, wyrywa się na świat, błąka po okolicznych ulicach i zaułkach.
Znowu wieczór. Idę Protopopowską w stronę Kałanczowki. Stoi tam baba, wiejska baba, targuje się z woźnicą. Nie dogadali się, zaciął konie, a ona dalej drepce w miejscu. Patrzę — ma wielki, rozdęty brzuch. Jest w ciąży, i to co najmniej w siódmym miesiącu. Serce mi zamarło: sama włazi w ręce.
Podchodzę bliżej; wszystko się zgadza. Jest dokładnie taka, jak trzeba. Brudna, szerokopyska. Wyleniałe brwi i rzęsy, pewnie kiła. Trudno wyobrazić sobie stworzenie bardziej urągające idei Piękna.
Zagajam rozmowę. Przyjechała ze wsi odwiedzić męża. Jest majstrem w Arsenale.
Wszystko idzie śmiesznie prosto. Mówię, że Arsenał jest niedaleko, że ją podprowadzę. Nie boi się — jestem dzisiaj kobietą. Prowadzę ją przez zapuszczone działki nad staw przy Cesarskich Sadach. Ciemno i pusto. Kiedy idziemy, baba skarży się na ciężkie życie na wsi. Jest mi jej żal.
Stajemy na brzegu. Mówię, żeby się nie bała, że czeka ją wielka radość. Patrzy na mnie tępo. Umiera w milczeniu, tylko świst powietrza w gardle i bulgot krwi.
Muszę natychmiast rozłupać muszlę i odnaleźć perłę. Nie czekam, aż skończą się drgawki.
Niestety. Rozczarowanie. Kiedy trzęsącymi się z radosnej niecierpliwości dłońmi otwieram nadciętą macicę, ogarnia mnie obrzydzenie. Płód jest wstrętny i w niczym nie przypomina perły. Wygląda, wypisz wymaluj, jak potworki zalane spirytusem w słojach na katedrze profesora Linza. Wampirek. Rusza się, otwiera myszowaty ryjek. Zdegustowany, odrzucam go, byle dalej.
Wniosek: człowiek, tak jak kwiat, musi rozkwitnąć, żeby stać się pięknym. Teraz rozumiem, dlaczego dzieci nigdy nie wydawały mi się piękne — karzełki z nieproporcjonalnie wielką głową i niedorozwiniętym układem rozrodczym.
Moskiewska policja kryminalna obudziła się — wczorajsza dekoracja obwieściła w końcu moje przybycie. Zabawne. Jestem sprytniejszy i silniejszy, nigdy mnie nie złapią. „Jakiż artysta ginie” — powiedział Neron. To o mnie.
Ale topię trupa baby i jej niewydarzoną mysz w stawie. Lepiej nie drażnić psów, zresztą nie ma się czym chwalić: to nie była udana dekoracja.
Wczesnym rankiem Erast Pietrowicz zamknął się w swoim gabinecie, żeby spokojnie pomyśleć, a Tulipanow pojechał z powrotem na Bożedomkę rozkopywać doły z września i października. Sam się zaofiarował. Trzeba przecież ustalić, kiedy rozpoczął krwawą działalność moskiewski Rozpruwacz. Szef nie protestował. W porządku, powiedział, niech pan jedzie, a sam myślami był już gdzieś daleko — dedukował.
Zadanie okazało się nieprzyjemne, znacznie gorsze niż wtorkowe. Ciała pochowane przed nadejściem mrozów mocno się rozłożyły i sam ich widok wytrącał człowieka z równowagi, nie mówiąc już o zapachu. Tym razem i Anisij kilkakrotnie zwymiotował, sytuacja go przerosła.
— Widzisz? — Uśmiechnął się blado do stróża. — I gdzie te odciski?
— Niektórym nie rosną — odpowiedział Pachomienko, współczująco kiwając głową. — Takim ludziom na świecie najciężej. Ale za to Bozia ich kocha, oj, kocha. Naści, paniczu, łyknij mojej naleweczki…
Anisij przysiadł na ławce, wypił nalewki, porozmawiał z cmentarnym filozofem o tym i owym, posłuchał jego bajania, opowiedział o swoim życiu, lżej mu się zrobiło na duszy i znowu — do dołów.
Ale na próżno kopali, nie znaleźli już nic przydatnego dla śledztwa. Zacharow zgryźliwie zauważył:
— Durna głowa nie daje nogom spokoju, i żeby to jeszcze tylko pańskim, Tulipanow. Nie boi się pan, że żandarmi przypadkiem przyłożą panu łopatą przez łeb? A ja napiszę raport, że mucha nie siada: sekretarz gubernialny zginął z własnej winy — potknął się i zawadził głupim łbem o kamień. Grumow poświadczy. Mamy już wyżej uszu tej waszej padliny. Prawda, Grumow?
Gruźlik odsłonił w uśmiechu żółte zęby i potarł brudną rękawicą szyszkowate czoło.
— Jegor Willemowicz żartuje — wyjaśnił.
To było jeszcze do zniesienia, w końcu wiadomo, że z doktora stary cynik i gbur. Gorzej, że na dowcipy zebrało się również wrednemu Iżycynowi.
Superdetektyw przyjechał na cmentarz bladym świtem, widać zwęszył znaleziska Tulipanowa. Najpierw był przerażony, że śledztwo rozwija się bez jego udziału, potem odetchnął i poczuł przypływ humoru.
— Macie jeszcze z Fandorinem jakieś genialne pomysły? — spytał. — Może pogrzebiecie w śmietnikach, póki wszystkiego za was nie załatwię?
I odjechał, podlec, tryumfalnie chichocząc.
W rezultacie Tulipanow wrócił na Małą Nikicką z nosem spuszczonym na kwintę.
Bez entuzjazmu wkroczył na ganek i nacisnął dzwonek elektryczny.
Otworzył mu Masa. W białym kostiumie gimnastycznym z czarnym pasem, na czole — przepaska z hieroglifem „gorliwość”.
— Witaj, Turi–san. Choś na renschu.
Jakie tam renschu, kiedy ze zmęczenia ledwie trzymasz się na nogach.
— Mam pilny meldunek dla szefa — usiłował wykręcić się Anisij, ale Masa w lot pojął, o co chodzi.
Wskazał palcem odstające uszy Tulipanowa i bezapelacyjnie oświadczył:
— Pirny merdunek znasi oko wybarusione i sierwone usi, a teras oko marenkie i usi carkiem biare. Dawaj praścz, ściągaj śtybrety, wkradaj spodnie i kurtkę. Będziemy biegać i ksiczeć.
Czasami za Anisijem ujmowała się Angelina i tylko ona potrafiła usadzić piekielnego Japończyka, ale jasnooka gospodyni gdzieś przepadła i tyran zmusił nieszczęsnego Anisija, żeby przebrał się w kostium gimnastyczny jeszcze w przedpokoju.
Wyszli na podwórze. Tulipanow, przeskakując z nogi na nogę — ziemia była zimna — pomachał rękami, powrzeszczał „o–osu!”, żeby wzmocnić pranę, a potem zaczęły się tortury. Masa wskoczył mu z tyłu na ramiona i kazał biegać w kółko. Japończyk był nędznego wzrostu, ale krzepki, nabity i ważył, lekko licząc, cztery i pół puda. Tulipanow przedreptał jakoś dwa okrążenia i w końcu zaczął się potykać. A kat syczał mu w ucho:
— Gaman! Gaman!
Jego ukochane słowo. Znaczyło „cierpliwość”.
Gamanu wystarczyło Anisijowi jeszcze na pół okrążenia, potem upadł. A upadł strategicznie — tuż przed wielką błotnistą kałużą, żeby wschodni demon przeleciał przez niego i wziął małą kąpiel. Masa, owszem, przeleciał, ale nie do kałuży — ledwie ręce zamoczył. Sprężyście odbił się palcami, zrobił salto w powietrzu i wylądował na nogach po drugiej stronie bajora.
Zrezygnowany, pokręcił okrągłym łbem i westchnął.
— Starczy, idź się umyć.
Anisij w mgnieniu oka opuścił podwórze.
Raportu asystenta (umytego i z przyczesanymi włosami) wysłuchał Fandorin w swoim gabinecie, o ścianach obwieszonych japońskimi sztychami, bronią i przyrządami gimnastycznymi. Minęło południe, lecz radca kolegialny wciąż jeszcze paradował w szlafroku. Rezultat, a raczej brak rezultatu ekshumacji wcale go nie zmartwił, raczej uradował. Zresztą nie był szczególnie zdziwiony.
Kiedy asystent zamilkł, Erast Pietrowicz przespacerował się po pokoju, przesuwając w palcach ulubione japońskie paciorki modlitewne z nefrytu, i wypowiedział słowa, po których Anisijowi zawsze słodko ściskało się serce.
— A zatem p–pomyślmy.
Stuknął zielonym kamiennym paciorkiem i zamachał paskiem szlafroka.
— Nie na darmo przejechał się pan na cmentarz — zaczął.
Z jednej strony brzmiało to miło, z drugiej określenie „przejechać się” nie dość dokładnie, zdaniem Anisija, oddawało istotę jego porannego zadania.
— Dla pewności musieliśmy się przekonać, czy pierwsze przypadki patroszenia ofiar p–pojawiły się dopiero w listopadzie. Pańska wczorajsza informacja, dotycząca dwóch pociętych ciał znalezionych w zbiorowej mogile z grudnia i jednego z listopada, początkowo kazała mi zwątpić w wizytę Kuby Rozpruwacza w Moskwie.
Tulipanow skinął głową, jako że został już szczegółowo zapoznany z krwawą historią londyńskiego potwora.
— Jednak dzisiaj p–przejrzałem raz jeszcze moje londyńskie notatki i doszedłem do wniosku, że nie należy odrzucać tej hipotezy. Chce pan wiedzieć, dlaczego?
Anisij znowu przytaknął, doskonale wiedząc, że teraz ma przede wszystkim milczeć i nie przeszkadzać.
— Proszę bardzo.
Szef wziął notes z biurka.
— Ostatnie morderstwo, o które podejrzewa się Kubę, zostało dokonane dwudziestego grudnia na Popular High Street. Nasz moskiewski Rozpruwacz rozpoczął już w tym czasie dostawy towaru na Bożedomkę, co pozornie wyklucza możliwość, że to jeden i ten sam łotr. Jednak prostytutka Rosę Milet, zabita na Popular High Street, nie miała podciętego gardła ani innych charakterystycznych śladów spotkania z Rozpruwaczem. Policja doszła do wniosku, że mordercę spłoszyli przechodnie. Ja natomiast, biorąc pod uwagę wczorajsze odkrycie, gotów jestem przypuścić, że Kuba nie ma z tą sprawą w ogóle nic w–wspólnego. Możliwe, że Milet zabił zupełnie kto inny, a zbiorowa histeria, która opanowała Londyn po poprzednim morderstwie, przypisała śmierć kolejnej prostytutki temu samemu maniakowi. Wróćmy do wcześniejszej ofiary, z dziewiątego listopada.
Fandorin przewrócił kartkę.
— To już bez wątpienia robota Kuby. Prostytutka Mary Jane Kelly została znaleziona w swoim pokoiku na Dorset Street, gdzie zazwyczaj przyjmowała klientów. Gardło poderżnięte, odcięte piersi, tkanka miękka oddzielona od kości miednicy, organy wewnętrzne pedantycznie rozłożone na łóżku, rozkrojony żołądek — podejrzewa się, że morderca spożył jego zawartość.
Anisija znowu zemdliło, zupełnie jak rano na cmentarzu.
— Na skroni krwawy ślad ust, widzieliśmy go już na Andrieiczkinej.
Erast Pietrowicz przerwał, ponieważ do gabinetu weszła Angelina: w szarej, skromnej sukience, w czarnej chustce; na czoło opadały jej złote kosmyki, widać uwolnione przez świeży wiatr. Przyjaciółka szefa ubierała się różnie — czasami jak dama, jednak najczęściej w proste rosyjskie stroje, jak ten dzisiejszy.
— Pracujecie? Przeszkadzam? — spytała ze zmęczonym uśmiechem.
Tulipanow poderwał się z krzesła, uprzedzając odpowiedź szefa.
— Ależ skąd, Angelino Samsonowna! Bardzo się cieszymy, że zechciała pani…
— Tak — tak — potwierdził Fandorin. — Wracasz ze szpitala?
Kobieta zdjęła z ramion chustę i spięła nieposłuszne włosy.
— Dzisiaj było ciekawie. Doktor Blum uczył nas wycinać czyraki. Okazuje się, że to wcale nie takie trudne.
Anisij wiedział, że dobra Angelina chodzi do Szpitala Sztrobinderowskiego na Mamonowej opiekować się pacjentami. Najpierw nosiła im paczki i czytała Biblię, potem przestało jej to wystarczać. Zapragnęła naprawdę im pomagać, zostać siostrą miłosierdzia. Erast Pietrowicz usiłował ją od tego odwieść, jednak Angelina postawiła na swoim.
Święta kobieta, takimi stoi cała Rosja: modlitwa, pomoc bliźnim i kochające serce. Niby żyje w grzechu, ale brud tego świata do niej nie przylgnął. Zresztą nie jej wina, że została nieślubną żoną — po raz Bóg wie który rozzłościł się na szefa Anisij.
Fandorin skrzywił się.
— Wycinałaś czyraki?
— Tak. — Uśmiechnęła się radośnie. — Dwu biednym staruszkom. Przecież dzisiaj środa, dzień bezpłatnych wizyt. Niech się pan nie boi, Eraście Pietrowiczu, wszystko poszło jak trzeba, nawet mnie doktor pochwalił. Dużo się już nauczyłam. A potem czytałam tym staruszkom Księgę Hioba, żeby je podnieść na duchu.
— Lepiej dałabyś im trochę pieniędzy — warknął Erast Pietrowicz. — Nie potrzebują twojego czytania i całej tej opieki.
— Pieniądze dałam — odpowiedziała Angelina. — Po pół rubla. Tak, to ja bardziej potrzebuję tego wszystkiego niż one. Za szczęśliwa jestem z panem, Eraście Pietrowiczu. Ciąży mi to. Szczęście to nic złego, ale grzech w szczęściu zapominać o nieszczęśliwych. Pomagaj im, patrz na ich wrzody i pamiętaj, że twoje szczęście to dar boży, który rzadko komu trafia się na tym świecie. Jak myślicie, dlaczego wokół pałaców i bogatych domów kręci się tylu żebraków i ubogich?
— Wiadomo. Większe datki.
— Nie, biedni dają większą jałmużnę niż bogacze. To Bóg pokazuje szczęśliwym nieszczęście: pamiętajcie, ile jest na świecie nieszczęścia, i nie odwracajcie się od niego.
Erast Pietrowicz westchnął i nic już nie odpowiedział. Spojrzał na Anisija i zagrzechotał paciorkami.
— Wróćmy do n–naszej sprawy. Zakładam zatem, że ostatnią angielską ofiarą Kuby Rozpruwacza była Mary Jane Kelly, zabita dziewiątego listopada. Za zbrodnię dokonaną dwudziestego grudnia odpowiada już kto inny. Dziewiąty listopada to według rosyjskiego kalendarza koniec października, więc Rozpruwacz miał wystarczająco dużo czasu, żeby dotrzeć do Moskwy i dołożyć kolejną ofiarę do listopadowego dołu na Bożedomce. Zgadza się?
Anisij potwierdził.
— Jakie jest p–prawdopodobieństwo, że w tym samym czasie w Europie pojawili się dwaj maniacy działający według identycznego scenariusza?
Anisij potrząsnął głową.
— Ostatnie pytanie, zanim przejdziemy do rzeczy. Czy wspomniane p–prawdopodobieństwo jest faktycznie tak niewielkie, że możemy się ograniczyć do hipotezy o Kubie?
Dwa skinienia tak energiczne, że aż załopotały osławione uszy Tulipanowa.
Anisij wstrzymał oddech, wiedząc, że teraz na jego oczach stanie się cud: z niczego, z mgły i mroku, wypłynie perfekcyjny plan — z metodyką i harmonogramem działań, a może nawet konkretnymi podejrzanymi.
— Podsumujmy. Kuba Rozpruwacz z jakichś nieznanych nam na razie przyczyn przeniósł się do Moskwy i z miejsca zaatakował tutejsze prostytutki i żebraczki — to raz. — Szef podkreślił ten punkt stuknięciem paciorka. — Przyjechał w listopadzie ubiegłego roku — to dwa (stuk!). Przez ostatnie miesiące nie opuszczał miasta, a jeśli nawet, to na krótko — to trzy (stuk!). Jest lekarzem albo studiował medycynę, ponieważ używa narzędzia chirurgicznego, umie się nim posługiwać i świetnie zna anatomię — cztery.
Ostatnie stuknięcie. Szef schował paciorki do kieszeni szlafroka, co zapowiadało przejście z teoretycznej fazy śledztwa do praktycznej.
— Jak pan widzi, Tulipanow, zadanie nie jest aż tak skomplikowane.
Anisij jakoś na razie nie widział, więc na wszelki wypadek nie potwierdził.
— Jak to? — zdumiał się Erast Pietrowicz. — Wystarczy sprawdzić ludzi, którzy przyjechali w tym okresie z Anglii do Rosji i zamieszkali w Moskwie. I to jedynie w ten czy inny sposób związanych obecnie lub niegdyś z medycyną. I t–tyle. Będzie pan zdumiony, jak wąski okaże się krąg podejrzanych.
Rzeczywiście, jakie to proste! Moskwa to nie Petersburg, w końcu ilu lekarzy mogło w listopadzie przyjechać z Anglii do starej stolicy?
— Sprawdźmy jak najszybciej meldunki! — Anisij zerwał się z krzesła, gotów natychmiast przystąpić do dzieła. — Wystarczy poprosić o dane z dwudziestu czterech cyrkułów! Znajdziemy go w księgach meldunkowych!
Angelina przegapiła wprawdzie początek wywodów Erasta Pietrowicza, ale dalej słuchała uważnie; teraz trzeźwo zapytała:
— A jeżeli ten łotr po przyjeździe nie zameldował się na policji?
— Mało prawdopodobne — odpowiedział szef. — To solidny człowiek, długo mieszka w jednym miejscu, swobodnie podróżuje po Europie. Po co miałby ryzykować, zadzierając z prawem? Przecież nie jest przestępcą politycznym, terrorystą czy zbiegłym katorżnikiem, tylko maniakiem. Maniacy kanalizują całą agresję w swojej chorej „idei”, na pozostałą działalność brakuje im już sil. Zazwyczaj są spokojnymi, niepozornymi szarakami. Nikt by nie pomyślał, że w głowie noszą prawdziwe piekło… Niechże pan siada, Tulipanow. Nigdzie pan nie pobiegnie. Jak pan myśli, czym zajmowałem się przez całe rano, kiedy pan zakłócał n–nieboszczykom wieczny odpoczynek?
Wziął z biurka kilka kartek zapełnionych równym kancelaryjnym pismem.
— Telefonowałem do naczelników cyrkułów i prosiłem, żeby dostarczyli mi wypisy z ksiąg meldunkowych, dotyczące wszystkich, którzy przybyli do Moskwy z Anglii, nawet jeśli po drodze zatrzymywali się w innych miejscach. Na wszelki wypadek nie tylko w listopadzie, ale również w grudniu — może Rosę Milet zamordował Rozpruwacz, a pańskie listopadowe znalezisko jakiś miejscowy łotr. Trudno przeprowadzić dokładną ekspertyzę ciała, które przeleżało w ziemi, nawet zamarzniętej, bite pięć miesięcy. Inna sprawa z dwoma trupami z grudnia.
— Logiczne — zgodził się Anisij. — Ta z listopada rzeczywiście była niezbyt… Jegor Willemowicz nie chciał robić sekcji, mówił, że to już profanacja. Ziemia w listopadzie ledwie zaczynała zamarzać, ciało nadgniło. Oj, najmocniej przepraszam, Angelino Samsonowna! — Tulipanow uznał opis za zbyt naturalistyczny, ale chyba niesłusznie;
Angelina ani myślała mdleć, jej szare oczy nadal spoglądały trzeźwo i uważnie.
— Sam pan widzi. Ale nawet w ciągu tych d–dwu miesięcy przybyło do nas z Anglii zaledwie trzydzieści dziewięć osób; nawiasem mówiąc, z Angeliną Samsonowną i moją skromną osobą włącznie. Jeżeli pan pozwoli, nie będę nas brał p–pod uwagę. — Erast Pietrowicz uśmiechnął się. — Dwadzieścia t–trzy osoby zatrzymały się w Moskwie na krótko, a zatem nie będą nas interesować. Pozostaje czternastu ludzi, w tym zaledwie troje mających jakiś związek z medycyną.
— Ha! — ryknął drapieżnie Anisij.
— Z oczywistych względów w pierwszej kolejności zająłem się doktorem medycyny George’em Saville’em Lindsayem. Żandarmeria dyskretnie go śledziła, jak wszystkich cudzoziemców, więc informacje podano mi na srebrnej tacy. Niestety, mister Lindsay nijak nam nie pasuje. Okazało się, że przed przybyciem do Rosji spędził w ojczyźnie zaledwie półtora miesiąca. Wcześniej pracował w Indiach, daleko od londyńskiego East Endu. Otrzymał posadę w Szpitalu Jekatierińskim, dlatego przyjechał. Zostaje dwoje podejrzanych. Rosjanie, mężczyzna i kobieta.
— Kobieta nie mogłaby zrobić czegoś takiego — oświadczyła kategorycznie Angelina. — Zdarzają się wśród nas różne potwory, ale żeby rozciąć brzuch, trzeba mieć sporo siły. Zresztą my, kobiety, nie lubimy krwi.
— Mówimy o istocie mało przypominającej zwykłych ludzi — zaoponował Fandorin. — To ani mężczyzna, ani kobieta, coś w rodzaju trzeciej płci albo, jak mówią na wsi, nieludź. Kobiet nie możemy wykluczyć w żadnym razie. Niektóre są przecież nadzwyczaj silne fizycznie. Nie m — mówiąc już o tym, że przy odpowiedniej wprawie w pracy ze skalpelem nie trzeba szczególnej siły. Na przykład, proszę — zajrzał do notatek — akuszerka Jelizawieta Andriejewna Nieswicka, lat dwadzieścia osiem, panna, przybyła do Moskwy z Anglii przez Petersburg dziewiętnastego listopada. Nietuzinkowa osoba. W wieku siedemnastu lat trafiła na d–dwa lata do twierdzy jako więzień polityczny, potem zesłana do guberni archangielskiej. Uciekła za g–granicę, ukończyła wydział medyczny uniwersytetu w Edynburgu. Zabiegała o zezwolenie na powrót do ojczyzny. Wróciła. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych rozpatruje jej podanie o nostryfikację dyplomu; tymczasowo pracuje jako akuszerka w niedawno otwartej klinice ginekologicznej imienia Morozowa. Znajduje się pod dyskretnym nadzorem policji. Z raportów agentów wynika, że Nieswicka, mimo braku zezwolenia na praktykę lekarską, przyjmuje co uboższych pacjentów. Dyrekcja szpitala patrzy na to przez palce i nawet po cichu p–pochwala; nikt inny nie pali się do pracy z biedotą. Tyle wiemy o Nieswickiej.
— W czasie gdy Rozpruwacz działał w Londynie, przebywała na terytorium Anglii — to raz — zaczął podsumowywać Tulipanow — Kiedy przeniósł się do Moskwy, była w Moskwie — to dwa. Uprawiała medycynę — to trzy. Osobowość nader specyficzna, charakter mało kobiecy — to cztery. Nieswickiej nie możemy wykluczać w żadnym razie. Otóż to! P–ponadto nie zapominajmy, że zarówno londyńskie ofiary, jak i panna Andrieiczkina nie zostały zgwałcone, co jest regułą w przypadku maniaka mężczyzny.
— A ten drugi? — zapytała Angelina.
— Iwan Rodionowicz Stienicz. Lat trzydzieści, były student Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego. Siedem lat temu wydalony „za niemoralność”. Diabli wiedzą, co to może znaczyć, ale do naszej historii pasuje całkiem nieźle. Kilkakrotnie zmieniał zawód, leczył się p–psychiatrycznie, podróżował po Europie. Do Rosji przyjechał z Anglii jedenastego grudnia. Od Nowego Roku pracuje jako pielęgniarz w szpitalu psychiatrycznym „Utul Moje Smutki”.
Tulipanow uderzył dłonią w blat.
— Podejrzany jak diabli!
— Tak więc mamy dwoje podejrzanych. Jeżeli żadne z nich nie ma z tą sprawą nic wspólnego, pójdziemy po linii nakreślonej przez Angelinę Samsonowną: Kuba Rozpruwacz zainstalował się w Moskwie bez wiedzy policji. I dopiero gdy wykluczymy również taką możliwość, porzucimy pierwotną hipotezę i zaczniemy szukać rodzimego Wani Rozpruwacza, którego noga nigdy nie postała w East Endzie. Zgoda?
— Tak, ale to na pewno Kuba, nie żaden Wania — powiedział z przekonaniem Anisij. — Wszystko do siebie pasuje.
— Kogo pan sobie rezerwuje, Tulipanow, pielęgniarza czy akuszerkę? — spytał szef. — Jako weteran ekshumacji ma pan prawo wyboru.
— Skoro ten tam Stienicz pracuje w szpitalu psychiatrycznym, mam znakomity pretekst, żeby się z nim poznać: Sońkę — zadeklarował Anisij niby zgodnie z logiką, choć wiedziony raczej instynktem niż chłodną kalkulacją. Mimo wszystko mężczyzna, do tego chory psychicznie, bardziej pasował do roli Rozpruwacza niż jakaś eksrewolucjonistka.
— W porządku. — Erast Pietrowicz uśmiechnął się. — Pan jedzie do Lefortowa, a ja na Dziewicze Pole, do Nieswickiej.
W rezultacie jednak zarówno byłym studentem, jak i akuszerką musiał zająć się Anisij. Ktoś zadzwonił do drzwi.
Wszedł Masa i zameldował:
— Pośta.
Po czym, z przyjemnością wymawiając dźwięczne słowo, dodał:
— Paska.
„Paska” była niewielka. Na szarym papierze pakowym nerwowy niechlujny napis: „Wielmożny Pan Radca Kolegialny Erast Pietrowicz Fandorin, do rąk własnych. Pilne i ściśle tajne”.
Tulipanowa zjadała ciekawość, ale szef jakoś nie otwierał przesyłki.
— Kto to przyniósł, listonosz? Nie widzę adresu.
— Nie, chropiec. Zostawir i uciekr. Zrapać? — zaniepokoił się Masa.
— Skoro uciekł, już go n–nie znajdziesz.
Po zdjęciu papieru ukazało się aksamitne pudełeczko, przewiązane czerwoną atłasową wstążką. W pudełeczku leżała puderniczka z laki. W puderniczce, na serwetce, coś żółtego i pofałdowanego. Anisij w pierwszej chwili pomyślał, że to leśny grzyb, mleczaj. Przyjrzał się uważnie i jęknął.
Ludzkie ucho.
Po Moskwie zaczęty krążyć plotki.
Podobno w mieście grasuje wilkołak. Ledwie jaka baba w nocy nos z domu wyściubi, już na nią czyha. Skrada się po cichutku, łypie czerwonym okiem zza płotu i jak nie odmówisz w porę świętej modlitwy — koniec duszy chrześcijańskiej, wyskoczy i z miejsca zębiskami za gardło, a potem brzuch porwie na strzępy i wyżre trzewia. I zagryzł już, tak mówią, bab a bab, tylko władze wszystko przed ludźmi ukrywają, boją się cara ojczulka.
Tak gadali dzisiaj na targu Suchariewskim.
To o mnie. Ja jestem tym wilkołakiem, który zalągł się w mieście. Zabawne. Tacy jak ja nie „lęgną się” ni z tego, ni z owego, tylko zostają posłani ze straszną albo radosną nowiną. Mnie, kochani mieszkańcy Moskwy, posłano do was z radosną.
Nieładne miasto i nieładni ludzie, uczynię was pięknymi. Wszystkich nie zdołam, wybaczcie, nie starczy mi sił. Ale wielu na pewno.
Kocham was razem ze wszystkimi waszymi podłościami i kalectwem. Dobrze wam życzę. Mojej miłości starczy dla wszystkich. Widzę Piękno pod zawszonymi łachami, pod skorupą niemytego ciała, pod świerzbem i krostami. Jestem waszym wybawcą, jestem waszą wybawicielką. Jestem wam bratem i siostrą, ojcem i matką, mężem i żoną. Jestem kobietą i mężczyzną. Jestem androgynem, doskonałym protoplastą ludzkości, dysponującym cechami obu płci. Później androgyn podzielił się na dwie połowy, męską i żeńską, i pojawili się ludzie — nieszczęśliwi, dalecy od doskonałości, beznadziejnie samotni.
Jestem waszą brakującą połową. Nic mi nie przeszkodzi połączyć się z tymi spośród was, których sobie wybiorę.
Bóg dał mi rozum, spryt i zdolność przewidywania. Nie rozpoznacie mnie. Tępi, ordynarni, szarzy jak popiół usiłowali schwytać androgyna w Londynie, ale żaden nie pomyślał, co oznacza przesłanie, które ten kieruje do świata.
Początkowo bawiły mnie żałosne zabawy w chowanego. Potem przyszło zgorzknienie.
Może ojczyzna przyjmie proroka — pomyślałem. Nieracjonalna, mistyczna Rosja, która zachowała jeszcze szczerą wiarę. Rosja, z jej skopcami*, samospaleniami staroobrzędowców i pustelnikami, uwiodła mnie — i zwiodła. Teraz tacy sami — tępi, ordynarni, pozbawieni wyobraźni — próbują schwytać Dekoratora w Moskwie. Bawią mnie, nocami wiję się w atakach bezgłośnego śmiechu. Nikt tego nie widzi, a gdyby zobaczył, pomyślałby że oszalałem. O tak! Jeżeli każdy, kto ich nie przypomina, jest wariatem — i ja nim jestem. Ale wówczas byłby nim również Chrystus i wszyscy święci, i wszyscy genialni szaleńcy, z których ci sami ludzie tak są przecież dumni.
W dzień niczym się od nich nie różnię, od tych brzydkich, żałosnych, zabieganych istot. Jestem wirtuozem mimikry; nigdy się nie domyśla, że należę do innej rasy.
Jak mogą tak bezcześcić dar boży — swoje ciała! Mam obowiązek i misję: powoli nauczę ich Piękna. Czynię szpetnych pięknymi. Pięknych nie ruszam. Ci przynajmniej nie obrażają urody Stworzenia.
Życie to wciągająca, wesoła zabawa. W kotka i myszkę, hide–and–seek. Jestem kotkiem, jestem myszką. I hide and I seek*. Uciekaj, myszko, do dziury, by cię nie złapał kot bury.
Bo jak cię złapie kot bury, to cię obedrze ze skóry.
Anisij kazał Pałaszy ubrać Sońkę odświętnie i siostra, potężna, gruba idiotka, ucieszyła się i zagulgotała. Dla niej, durnej, każde wyjście z domu było wydarzeniem; szczególnie lubiła jeździć do szpitala, do „dora” (co w jej języku oznaczało „doktora”). Rozmawiali z nią tam długo i cierpliwie, zawsze dawali cukierka albo piernika, przykładali do piersi zimną trąbkę, uciskali brzuch, aż łaskotało, ciekawie zaglądali w usta — a Sońka starała się, dzielnie otwierała paszczę, jakby się chciała wywrócić na nice.
Wezwali znajomego woźnicę, Nazara Siepanycza. Najpierw, jak zawsze, Sońka trochę się bała łagodnej klaczy Muchy, która prychała nozdrzami i pobrzękiwała uprzężą, zerkając przekrwionym okiem na grubą, niezgrabną, zawiniętą w chusty babę. Taki miały rytuał, Sońka i Mucha.
Ruszyli z Granatnej w stronę Lefortowa. Zazwyczaj wybierali się bliżej, do doktora Maksima Christoforowicza, na Rożdiestwienkę, do Towarzystwa Wzajemnego Wspomożenia, a tu nagle wyprawa przez całe miasto!
Trubną przyszło objechać — cała stała pod wodą. Kiedy wreszcie wyjdzie słonko i podsuszy ziemię? Moskwa była ponura, zapuszczona. Szare domy, brudne ulice, ludzie omotani w jakieś szmaty, skurczeni na wietrze. Ale Sońce chyba się podobało. Co chwila szturchała brata łokciem w bok: „Nisij, Nisij” — i pokazywała palcem gawrony na drzewie, beczkowóz, pijanego majstra. Nie dawała spokojnie pomyśleć. A myśleć było o czym — o odciętym uchu, którym szef zajął się osobiście, i o własnym niełatwym zadaniu.
Szpital Aleksandrowski „Utul Moje Smutki”, specjalizujący się w chorobach psychicznych, nerwowych i paraliżach, stał przy placu Szpitalnym, za Jauzą. Stienicz był pielęgniarzem, pracował u doktora Rozenfelda na piątym oddziale, gdzie trzymano najniebezpieczniejszych i nieuleczalnych wariatów.
Anisij uiścił w kasie pięć rubli i zaprowadził siostrę do doktora Rozenfelda. Szczegółowo opowiedział lekarzowi o jej stanie: ostatnio budziła się po nocach zapłakana, dwa razy odepchnęła Pałasze, co wcześniej się nie zdarzało, a do tego zaczęła przesiadywać przed lustrem — godzinami wlepia w nie swoje świńskie oczka.
Mówił długo. Do gabinetu dwukrotnie zajrzał człowiek w białym fartuchu. Najpierw przyniósł wygotowane strzykawki, później wziął receptę na jakąś miksturę. Lekarz zwracał się do niego per „pan” i „Iwanie Rodionowiczu”. Jest! Stienicz. Wycieńczony, blady, z wielkimi oczami. Zapuścił długie, proste włosy, ale wąsy i brodę goli, przez co twarz ma dziwnie średniowieczną.
Lekarz przystąpił do badania siostry, a Tulipanow wyszedł na korytarz i zajrzał za niedomknięte drzwi, opatrzone napisem: „Dyżurka”. Stienicz stał odwrócony plecami i mieszał w małej menzurce jakąś zieloną breję. Co można zobaczyć z tyłu? Obwisłe ramiona, fartuch, zdarte obcasy.
Szef powtarzał: najważniejsze jest pierwsze zdanie, klucz do całej rozmowy. Jeżeli dobrze zaczniesz, drzwi się otworzą i wyciągniesz z człowieka, co tylko zechcesz. Trzeba jedynie dobrze utrafić w typ. Typów nie ma tak znów dużo — według Erasta Pietrowicza szesnaście, i do każdego można zastosować odpowiednią metodę.
Byłe się tylko nie pomylić. Anisij słuchał wprawdzie pilnie, ale…
Z tego, co wiedział o Stieniczu, a także z pierwszych wrażeń wizualnych wywnioskował, że ma do czynienia z „żółwiem”: typem zamkniętym, sceptycznym, introwertycznym, prowadzącym nieustanny monolog wewnętrzny.
A skoro tak, należy „pokazać brzuch”, czyli zademonstrować bezbronność i brak wrogich zamiarów, a następnie od razu „uderzyć” — przebić skorupę samotności i nieufności, oszołomić, ale broń Boże nie wystraszyć zbytnią brutalnością i nie spłoszyć, tylko zaciekawić, wysłać sygnał. Odnaleźliśmy się w korcu maku, mówimy jednym językiem.
Tulipanow przeżegnał się w duchu i wypalił:
— Dobrze pan dzisiaj w gabinecie zbadał moją siostrę idiotkę. Naprawdę dobrze. Z zainteresowaniem, ale bez litości. Ten pański lekarz na odwrót: tylko się lituje, lecz mało go to wszystko obchodzi. A nad chorymi na głowę nie trzeba się litować, są szczęśliwsi niż my. I ciekawsi: niby ludzie jak ludzie, a naprawdę zupełnie inne stworzenia. Idiota widzi rzeczy, które Bóg ukrył przed ludzkim wzrokiem. Pan przecież też tak myśli, prawda? Zobaczyłem to w pańskich oczach. To pan powinien być lekarzem, nie ten Rozenfeld. Pan jest studentem, zgadłem?
Stienicz odwrócił się i niepewnie zamrugał. „Uderzenie” chyba go nieco ogłuszyło, ale ogłuszyło prawidłowo, nie wystraszył się ani nie najeżył. Odpowiedział potulnie, jak przystało na typowego „żółwia”:
— Byłym.
Metoda zadziałała. Teraz, kiedy klucz trafił już do zamka, zgodnie z radami szefa należało go przekręcić, aż zaskoczy. Tu potrzeba delikatności: z „żółwiem” nie można się spoufalać, nie wolno samemu skracać dystansu, bo zaraz zatrzaśnie skorupę.
— Działalność polityczna? — Anisij udał rozczarowanie. — Czyli marnie się znam na ludziach. Myślałem, że jest pan fachowcem, chciałem się poradzić w sprawie siostry… Ale z socjalisty żaden psychiatra — za bardzo przejmujecie się sprawiedliwością społeczną, a pojedynczych ludzi macie w nosie, tym bardziej takie egzemplarze jak moja Sońka. Wybaczy pan szczerość, zawsze mówię, co myślę. Do widzenia, lepiej jednak porozmawiam z Rozenfeldem.
I zaczął się wycofywać jak klasyczny „seter” (szczery, otwarty, impulsywny, zdecydowany w ocenach) — idealny partner „żółwia”.
— Jak pan chce — mruknął dotknięty do żywego pielęgniarz. — Ale sprawiedliwość społeczna nigdy mnie nie obchodziła, a ze studiów wyleciałem za zupełnie inne historie.
— Ha! — zawołał Tulipanow, tryumfalnie unosząc palec. — Pierwsze wrażenie! Pierwsze wrażenie nie myli! Jednak miałem rację co do pana. Wie pan, co robi, i chodzi swoimi ścieżkami. Co z tego, że jest pan tylko felczerem, mniejsza o tytuły. Potrzebuję kogoś bystrego, z inwencją, kogoś, kto nie ogląda się na innych. Mam już dosyć wożenia Sońki po lekarzach. W kółko bredzą to samo: oligofrenia, ciężki przypadek, nieuleczalne stadium. A ja czuję, że jej dusza żyje, że można ją obudzić. Nie podjąłby się pan konsultacji?
— Nie jestem nawet felczerem — odpowiedział Stienicz, najwyraźniej wzruszony szczerością nieznajomego i mile połechtany komplementem (człowiek jest łasy na komplementy). — Doktor Rozenfeld traktuje mnie wprawdzie jak felczera, ale pracuję tu jako pielęgniarz. Bezpłatnie, jestem wolontariuszem. Próbuję odkupić grzechy.
Ach, tak — zrozumiał Anisij. Stąd takie postne spojrzEnie, stąd potulność. Przyjdzie nieco skorygować podejście.
Najpoważniejszym tonem, na jaki było go stać, powiedział:
— Dobrą drogę pan wybrał. Lepiej tak niż stawiać świeczki przed ikoną albo bić czołem o cerkiewne schody. Oby Bóg wkrótce panu wybaczył.
— Nie, żadne wkrótce! — Stienicz nieoczekiwanie się ożywił, a w jego oczach, dotąd przygaszonych, zapłonęła pasja. — Chcę cierpieć, długo cierpieć. Tak będzie lepiej! Ja… rzadko rozmawiam z ludźmi, jestem bardzo zamknięty. Przywykłem do samotności. Ale w panu jest coś, co skłania mnie do wynurzeń. Potrzebuję tego… Ciągle sam, sam jak palec, niedługo znowu zwariuję…
Anisij nie posiadał się ze zdumienia. Proszę, czego go szef nauczył! Dopasował kluczyk do zamka, i to tak dopasował, że drzwi same otworzyły się na oścież. Jego zadanie skończone, teraz wystarczy tylko słuchać i przytakiwać.
Chwila ciszy zaniepokoiła sanitariusza.
— A może pan nie ma czasu? — Głos mu zadrżał. — Wiem, wiem, ma pan swoje kłopoty, nie trzeba panu cudzych…
— Na kogo spadło nieszczęście, lepiej zrozumie nieszczęście innych — zaripostował Anisij. — Co pana gryzie? Proszę mówić, ze mną może pan być szczery. Nie znamy się nawet z imienia. Porozmawiamy i rozejdziemy się, każdy w swoją stronę. Jaki grzech ciąży panu na sumieniu?
Przez chwilę zdawało się, że Stienicz padnie na kolana, wybuchnie płaczem: wybacz mi grzesznemu, dobry człowieku, ciężko zgrzeszyłem, krew ludzką przelałem, patroszę baby skalpelem. I koniec, sprawa zamknięta, a Tulipanow dostaje medal i — przede wszystkim — pochwałę od szefa.
Ale nic z tego, pielęgniarz nie padł na kolana, powiedział natomiast:
— Duma. Całe życie mnie dręczy. Przyszedłem tutaj , pracować, żeby się jej pozbyć. Sprzątam po wariatach, żadnej brudnej roboty się nie boję. Pokora i poniżenie to najlepsze lekarstwo na dumę.
— Więc to za dumę wyrzucono pana z uniwersytetu? — zapytał Anisij, nie potrafiąc ukryć rozczarowania.
— Co? A, z uniwersytetu. Nie, to inna historia… Dobrze, opowiem. Jeszcze raz przydepnę moją dumę. — Pielęgniarz prychnął i zaczerwienił się po końce uszu. — Wcześniej też ciążył na mnie grzech, i to ciężki. Rozpusta. Przezwyciężyłem go, życie mi pomogło. Ale w młodości byłem bardzo zepsuty — nie tyle przez zmysły, ile z ciekawości. To nawet obrzydliwsze, z ciekawości, prawda?
Anisij nie miał pojęcia, co odpowiedzieć, ale pilnie nastawił uszu. Może od rozpusty dojdą i do morderstwa…
— Moim zdaniem rozpusta to żaden grzech — rzekł głośno. — Człowiek grzeszy, kiedy szkodzi bliźnim. A komu szkodzi rozpusta, jeśli tylko nie ma w niej przemocy?
Stienicz pokręcił głową.
— Ech, młody pan jeszcze… Słyszał pan kiedy o „klubie sadystów”? Gdzie tam, pewnie był pan dopiero w gimnazjum. W tym roku, w kwietniu, mija akurat siedem lat. Zresztą mało kto w Moskwie słyszał o tej sprawie. Zrobiło się trochę szumu wśród lekarzy, ale to hermetyczne towarzystwo, zachowują tajemnicę korporacyjną. Swoje brudy piorą w domu. Chociaż mnie oddali do prania władzom…
— Jaki klub? Sadowników? — zapytał niewinnie Anisij, przypominając sobie, że Stienicza wyrzucono „za niemoralność”.
Rozmówca wybuchnął nieprzyjemnym śmiechem.
— Niezupełnie. Było nas, bałwanów, kilkunastu. Studenci medycyny i dwie kursistki. Czasy ciężkie, surowe.
Rok wcześniej nihiliści wysadzili w powietrze cara wyzwoliciela. My też byliśmy nihilistami, tyle że nie mieszaliśmy się do polityki. Za politykę wyprawiliby nas w tamtych czasach na katorgę, albo i gorzej. A tak tylko naszego prowodyra, Sockiego, odesłali do batalionu karnego. Bez sądu, bez rozgłosu, na mocy rozkazu z ministerstwa. Resztę przenieśli na inne specjalizacje, na farmację, chemię, patoanatomię — żeby nie szargali dobrego imienia lekarzy. A kilku takich jak ja wyleciało na zbity pysk, nie mieliśmy pleców.
— Nie za surowo się z wami obeszli? — Tulipanow westchnął współczująco. — Coście tam takiego narobili?
— Teraz myślę, że wcale nie za surowo. W sam raz… Wie pan, zupełnie młodych ludzi, którzy wybierają zawód lekarza, czasami dopada cynizm. Przekonują się, że człowiek nie jest obrazem Boga, tylko maszyną złożoną ze stawów, kości, nerwów i reszty farszu. Na niższych latach panuje moda na śniadania w kostnicy, z butelką piwa postawioną na świeżo zaszytym brzuchu „padliny”. Zdarzają się paskudniejsze żarty, ohydne, nie będę opowiadał. Ale to wszystko jest na porządku dziennym; my posunęliśmy się dalej. Niektórzy z nas mieli spore pieniądze, więc mogliśmy rozwinąć skrzydła. Szybko nam się znudziła zwyczajna rozpusta. Naszemu przywódcy, nieboszczykowi Sockiemu, nie brakowało fantazji. Nie wrócił z batalionu karnego, zaginął, a mógł zajść daleko. Szczególnie ceniliśmy sobie sadystyczne orgie. Brało się za ćwierć rubla ulicznicę, im była brzydsza, tym lepiej, i dalej… Doigraliśmy się. Któregoś razu w tanim burdelu, w pijanym widzie, zajeździliśmy starą dziwkę na śmierć… Sprawę zatuszowano, do rozprawy nie doszło. Wszystko po cichu, bez skandalu. Najpierw byłem wściekły, że złamali mi życie — przecież płaciłem za studia, dawałem lekcje, mama przysyłała, ile mogła… A potem, po latach, nagle zrozumiałem: słusznie zrobili.
Anisij przymrużył oczy.
— Jak to nagle?
— A tak to — odpowiedział krótko i surowo Stienicz. — Zobaczyłem Boga.
Coś w tym jest — pomyślał Tulipanow Jeszcze chwila, i dokopiemy się do „idei”, o której wspominał szef. Trzeba sprowadzić rozmowę na Anglię, tylko jak?
— Los pewnie miotał panem po świecie. Nie próbował pan szukać szczęścia za granicą?
— Nie, szczęścia nie szukałem. Ale przygód — owszem, w wielu krajach. I znajdowałem, zmiłuj się Boże nade mną. — Stienicz szczerze się przeżegnał przed wiszącą na ścianie ikoną Zbawiciela.
Wówczas Anisij rzucił od serca:
— I nawet w Anglii pan był? Ciągle o niej marzę, ale chyba nic z tego nie wyjdzie. Mówią, że to wyjątkowo cywilizowany kraj.
— Dziwne, że wspomniał pan akurat o Anglii. — Nawrócony grzesznik spojrzał na niego uważnie. — W ogóle dziwny z pana człowiek. Każde pytanie trafia w dziesiątkę. Właśnie w Anglii zobaczyłem Boga. Do tej chwili prowadziłem haniebne, poniżające życie. Podczepiłem się do jednego wariata. I nagle rzuciłem to wszystko.
— Sam pan przecież mówił, że poniżenie pomaga przezwyciężyć dumę. Dlaczego porzucił pan poprzednie życie? Gdzie tu logika?
Anisij chciał dokładniej wypytać Stienicza o Anglię, ale popełnił poważny błąd: sprowokował „żółwia” do obrony, a tego w żadnym razie nie należało robić.
Stienicz błyskawicznie zatrzasnął się w pancerzu.
— Kim pan właściwie jest, żeby krytykować logikę mojej duszy? I po co ja się tutaj przed panem rozklejam?!
W jego oczach zapłonęła nienawiść, delikatne palce nerwowo przebiegły po stole, na którym stał, wśród innych rzeczy, słój z narzędziami chirurgicznymi. Anisij przypomniał sobie, że Stienicz leczył się psychiatrycznie, i wrócił na korytarz. Tak czy inaczej, pielęgniarz nic mu już więcej nie powie. Ale powiedział sporo.
Teraz czekała ich jeszcze dłuższa przejażdżka, z Lefortowa na drugi koniec miasta, na Dziewicze Pole, gdzie całkiem niedawno przedsiębiorca tekstylny Timofiej Sawwicz Morozów ufundował klinikę ginekologiczną swojego imienia przy Cesarskim Uniwersytecie Moskiewskim. Sońka jest, jaka jest, ale też przecież kobieta, problemy zawsze się znajdą. I znowu przysłuży się sprawie.
Na razie była bardzo podniecona — lefortowski „dot” wywarł na niej duże wrażenie.
— Lotek tuk–tuk, lenka hop, nibała, kiereknieda — entuzjastycznie relacjonowała bratu swoje przygody.
Niby bezsensowny zlepek dźwięków, ale Anisij doskonale rozumiał: doktor stukał jej młotkiem w kolano, kolano podskakiwało, a Sońka ani trochę się nie bała, no i nie dostała na koniec cukierka.
Chciał spokojnie pomyśleć, więc zatrzymał dorożkę przy Domu Sierot i kupił wielkiego, wściekle czerwonego koguta na patyku. Siostra wreszcie się zatkała. Z jęzorem wysuniętym aż za brodę, liże i strzela białymi oczkami na boki. Tyle ma dzisiaj wrażeń i jeszcze nie wie, że to wcale nie koniec. Wieczorem będzie kłopot, długo nie uśnie, tak się rozbawiła.
W końcu przyjechali. Piękną klinikę wybudował szczodry przedsiębiorca, w rzeczy samej! Rodzina Morozowów zrobiła dla Moskwy wiele dobrego. Niedawno w gazetach pisali, że honorowa obywatelka miasta, Morozowa, ufundowała zagraniczne stypendia dla młodych inżynierów. Teraz każdy, kto skończył studia na Cesarskiej Politechnice Moskiewskiej, oczywiście jeśli był prawosławnego wyznania i rosyjskiej krwi, mógł jechać choćby do Anglii czy do Ameryki Północnej. Chlubne przedsięwzięcie! A tutaj, w klinice, w poniedziałki i wtorki najbiedniejszych przyjmowano bezpłatnie. Wspaniałe, prawda?
Niestety, była środa.
Anisij przeczytał informację w poczekalni: „Konsultacja profesorska — dziesięć rubli. Wizyta u lekarza — pięć rubli. Wizyta u kobiety lekarza, pani Roganowej — trzy ruble”.
— Drożyzna — poskarżył się Tulipanow dyżurnemu. — Mam chorą psychicznie siostrę. Nie dadzą jej zniżki?
Dyżurny najpierw odpowiedział surowo:
— Nic z tego. Proszę przyjść w poniedziałek albo wtorek.
Ale potem spojrzał na Sońkę, stojącą z otwartymi ustami, i złagodniał.
— Niech pan spróbuje na położnictwie, u Lizawiety Andriejewny. Niby jest tylko akuszerką, ale zna się na wszystkim jak lekarz. Weźmie mniej, a może i nic, jak jej serce zmięknie.
Doskonale. Jest Nieswicka.
Wyszli z poczekalni na podwórze. Kiedy zbliżali się do żółtego budynku położnictwa, doszło do niemiłego wypadku.
Stuknęło okno na piętrze i zabrzęczało rozbijane szkło. Anisij zobaczył, jak młoda kobieta w samej tylko koszuli nocnej wychodzi na parapet. Na ramionach rozsypały jej się długie czarne włosy.
— Zostawcie mnie, katy! — zawyła. — Nienawidzę was! Chcecie mojej śmierci!
Spojrzała w dół — piętro było wysokie, do ziemi daleko — przylgnęła plecami do kamiennej ściany i powolutku zaczęła iść po gzymsie. Sońka zamarła z otwartymi ustami — nigdy jeszcze czegoś takiego nie widziała.
W oknach ukazało się kilka głów; zaczęły przekonywać czarnowłosą, żeby się nie wygłupiała i wróciła.
Ale widać było, że z kobietą jest coś nie tak. Chwiała się, a gzyms był wąski. Zaraz upadnie albo sama skoczy. Śnieg na dole stajał, goła ziemia, pełno kamieni, jakieś sterczące pręty. Pewna śmierć albo ciężkie kalectwo.
Tulipanow rozejrzał się po podwórzu. Ludzie patrzą, ale po minach widać, że potracili głowy. Co robić?
— Dawaj brezent albo jakieś prześcieradło! — wrzasnął do sanitariusza, który wyszedł zapalić i znieruchomiał z papierosem w ustach. Teraz ocknął się i pobiegł, ale zanim wróci…
Wysoka kobieta rozepchnęła kłębiących się przy oknie ludzi i pewnym krokiem weszła na parapet. Biały fartuch, stalowe pince–nez, włosy spięte na karku w mały kok.
— Jermołajewa, koniec tego dobrego! — krzyknęła rozkazująco. — Syn płacze, prosi mleka!
I też, następna wariatka, ruszyła po gzymsie.
— To nie mój syn! — zawyła czarnowłosa. — To podrzutek! Nie podchodź do mnie, boję się ciebie!
Ta w białym fartuchu zrobiła jeszcze krok i wyciągnęła rękę, ale Jermołajewa zawyła i rzuciła się w dół.
Gapie jęknęli — w ostatniej chwili lekarka złapała szaloną nieco poniżej kołnierza. Koszula zatrzeszczała, lecz nie pękła. Wisząca zamachała nieprzystojnie obnażonymi nogami i Anisij wytężył wzrok, zaraz wszakże zrobiło mu się wstyd — też sobie wybrał moment! Lekarka wczepiła się jedną ręką w rynnę, drugą trzymała Jermołajewa. Tylko patrzeć, jak ją wypuści albo spadną razem!
Tulipanow zerwał z ramion płaszcz i machnął na dwóch stojących w pobliżu gapiów. Naciągnęli sukno i stanęli pod czarnowłosą.
— Dłużej już nie mogę! Wyślizguje mi się! — krzyknęła żelazna lekarka i w tejże chwili wariatka upadła.
Uderzenie zbiło ich z nóg. Tulipanow poderwał się i potrząsnął nadwerężonymi nadgarstkami. Kobieta leżała z zamkniętymi oczami, ale chyba żywa, krwi nie widać. Jeden z pomocników Anisija, z wyglądu subiekt, siedział na ziemi i cicho jęczał, trzymając się za ramię. Szkoda płaszcza, został bez rękawów i kołnierza. Nowy płaszcz, ledwie jesienią uszyty, czterdzieści pięć rubli.
Lekarka, nie wiedzieć jakim cudem, już była na dole. Przykucnęła nad nieprzytomną, zmierzyła puls, obmacała kończyny.
— Cała i zdrowa.
A Anisijowi rzuciła:
— Brawo, dobry pomysł z tym płaszczem!
— Co jej jest? — zapytał, rozcierając nadgarstki.
— Gorączka porodowa. Przejściowe zakłócenia świadomości. Rzadko się zdarza, ale jednak. A ty? — zwróciła się do subiekta. — Zwichnięcie? Dawaj.
Chwyciła go silnymi rękami i delikatnie szarpnęła; subiekt tylko jęknął. Zadyszana sanitariuszka zapytała:
— Lizawieto Andriejewno, co robimy z Jermołajewą?
— Do izolatki. Pod trzy kołdry i zastrzyk z morfiny. Niech sobie pośpi. I uważajcie na nią, nie spuszczajcie z oka.
Odwróciła się i poszła w stronę budynku.
— Właściwie szliśmy do pani, pani Nieswicka — powiedział Anisij, konstatując mimochodem, że słusznie szef nie wyłączył kobiet z kręgu podejrzanych. Takiemu babsztylowi nawet skalpela nie trzeba, gołymi rękami człowieka zadusi jak kociaka.
— Kim pan jest? I w jakiej sprawie? — Zmierzyła go wzrokiem.
Spoglądała znad pince–nez twardo, zupełnie nie po kobiecemu.
— Tulipanow, sekretarz gubernialny. Przyprowadziłem chorą psychicznie na konsultację ginekologiczną. Ma bardzo bolesne miesiączki. Zechce ją pani obejrzeć?
Nieswicka popatrzyła na Sońkę i rzeczowo zapytała:
— Idiotka? Współżyje seksualnie? To pańska partnerka?
— Skąd! — krzyknął przerażony Anisij. — To moja siostra. Od urodzenia jest taka.
— Będzie pan w stanie zapłacić? Biorę za wizytę dwa ruble.
— Z wielką przyjemnością zapłacę — zapewnił pospiesznie Tulipanow.
— Skoro z wielką, czemu przyszedł pan do mnie, a nie do lekarza albo profesora? No dobrze, chodźmy do gabinetu.
Ruszyła szybkim krokiem. Anisij pognał za nią, ledwie zdążył chwycić Sońkę pod ramię.
Strategię ustalał na bieżąco.
Co do typu nie miał żadnych wątpliwości — klasyczna „lwica”. Zalecana metoda: przestępować z nogi na nogę i mamrotać. „Lwice” w takich wypadkach miękną.
Gabinet akuszerki okazał się maleńki i schludny, nic ponad to, co niezbędne: fotel ginekologiczny, biurko, krzesło. Na biurku dwie broszury — Niehigieniczny strój kobiecy, dzieło docenta położnictwa i ginekologii A.N. Sołowjowa, i „Zeszyty Towarzystwa Praktycznej Edukacji Wykształconych Kobiet”.
Na ścianie wisiał plakat reklamowy:
DAMSKIE PODUSZKI HIGIENICZNE
z oczyszczonej celulozy
Wygodna podpaska w komplecie ze specjalnym pasem, przeznaczona dla dam w tych trudnych dniach
Tuzin poduszek — 1 rubel, pas — od 40 kopiejek do 1 rubla 50 kopiejek
Pokrowka, dom Jegorowa
Anisij westchnął i zaczął mamrotać:
— Postanowiłem zwrócić się właśnie do pani, pani Nieswicka, bo… widzi pani, słyszałem, że ma pani najwyższe możliwe kwalifikacje, chociaż pani pozycja zawodowa nijak nie odpowiada tak znakomitemu wykształceniu… Oczywiście nie mam nic przeciwko akuszerstwu… Nie chciałem pani, broń Boże, urazić, proszę mnie źle nie zrozumieć, wręcz przeciwnie…
Niby wszystko poszło gładko, udało mu się nawet zaczerwienić ze zmieszania, ale Nieswicka zareagowała całkiem nieoczekiwanie: mocno złapała go za ramiona i obróciła twarzą do światła.
— Ohoho, skąd ja znam takie oczy? Szpicel, co? Nowoczesne metody pracy, nawet idiotkę skądś wytrzasnęliście. Czego jeszcze chcecie? Mało wam? Zostawcie mnie wreszcie w spokoju! Przyczepicie się do nielegalnej praktyki? Dyrekcja świetnie o niej wie.
I odtrąciła go z pogardą. Tulipanow roztarł ramiona — co za chwyt! Przerażona Sońka przytuliła się do brata i chlipnęła. Anisij pogłaskał ją po głowie.
— Czego się boisz? Ciocia tylko żartuje. Ciocia jest dobra, ciocia jest doktorem… Jelizawieto Andriejewna, myli się pani co do mnie. Pracuję w kancelarii jego ekscelencji generała–gubernatora. Oczywiście na podrzędnym stanowisku. Przynieś, wynieś, pozamiataj. Tulipanow, sekretarz gubernialny. Mam dokumenty. Pokazać? Czy nie trzeba?
Niepewnie rozłożył ręce i uśmiechnął się zmieszany. Doskonale! Nieswickiej zrobiło się wstyd, a to najlepszy sposób na „lwice”.
— Proszę wybaczyć, wszędzie już widzę… Niech mnie pan zrozumie…
Roztrzęsioną ręką sięgnęła po papierosa, zapaliła — nie od razu, dopiero trzecią zapałką. Ot i żelazna lekarka…
— Przepraszam za te podejrzenia. Mam zupełnie zszargane nerwy. I jeszcze ta Jermołajewa… Ach, tak, to przecież pan ją uratował, zapomniałam… Muszę to wszystko panu wytłumaczyć. Nie wiem dlaczego, ale chcę, żeby pan zrozumiał…
A dlatego, moja droga — wyjaśnił jej w myślach Anisij — że pani jest „lwicą”, a ja zachowuję się jak „zajączek”. „Lwice” najlepiej dogadują się właśnie z nieśmiałymi, bezbronnymi „zajączkami”. Psychologia, Jelizawieto Andriejewno.
Ale wraz z dumą poczuł też pewien dyskomfort moralny: szpicel nie szpicel, a sprawa jest kryminalna i Sońkę faktycznie przywiózł w charakterze parawanu. Nieswicka ma rację.
Szybko, kilkoma pociągnięciami wypaliła papierosa i wzięła następnego. Anisij czekał, żałośnie mrugając oczami.
— Proszę. — Podsunęła mu paczkę.
Tulipanow w zasadzie nie palił, ale „lwice” lubią sterować ludźmi, więc wziął papierosa, zaciągnął się dymem i rozkaszlał.
— Tak, dosyć mocne. — Lekarka skinęła głową. — Kwestia przyzwyczajenia. Na Północy tytoń jest mocny, a bez tytoniu latem trudno wyżyć — muszki, komary…
— Pani pochodzi z Północy? — zapytał naiwnie Anisij, niezręcznie strząsając popiół.
— Nie. Urodziłam się i wychowałam w Petersburgu. Siedemnaście lat przeżyłam jak pod kloszem. A potem przyjechali po mnie ludzie w niebieskich mundurach. Zabrali od mamy i wsadzili do kazamatów.
Nieswicka mówiła szybko i zdecydowanie. Ręce już jej nie drżały, głos się wyostrzył, oczy groźnie zwęziły — dobrze chociaż, że tym razem nie dotyczyło to Tulipanowa.
Sońka usiadła na krześle, oparła się o ścianę i od nadmiaru wrażeń zasnęła.
— Za co? — wyszeptał „zajączek”.
— Za to, że znałam studenta, który raz jeden był w domu, gdzie czasami spotykali się rewolucjoniści. — Nieswicka uśmiechnęła się gorzko. — Doszło właśnie do kolejnego zamachu na cara, więc zwijali wszystkich jak leci. Zanim poskładali fakty do kupy, przesiedziałam dwa lata w izolatce. A miałam siedemnaście lat. Sama nie wiem, jakim cudem nie zwariowałam. Zresztą, może i zwariowałam… Potem mnie wypuścili. I na wszelki wypadek, żebym następnym razem lepiej wybierała sobie znajomych, zesłali do wsi Zamorienka w guberni archangielskiej. Pod nadzór policyjny. Niech więc pan wybaczy podejrzliwość. Mam dość szczególny stosunek do niebieskich mundurów.
— A gdzie studiowała pani medycynę? — zapytał Anisij, kiedy już skończył współczująco kiwać głową.
— Najpierw w Zamorience, w wiejskim szpitalu. Trzeba było jakoś żyć, zostałam tam siostrą miłosierdzia. I zrozumiałam, że medycyna jest moim powołaniem. Tylko ona ma jakiś sens… Później trafiłam do Szkocji, na uniwersytet. Byłam pierwszą kobietą na specjalizacji chirurgicznej — nawet tam wciąż jeszcze krzywo na nas patrzą. Wyuczyłam się na dobrego chirurga. Pewna ręka, krwi nigdy się nie bałam, widok ludzkich wnętrzności też mnie nie przeraża. Jest w nim nawet, wie pan, pewien urok.
Anisij się nastroszył.
— Potrafi pani operować?
— Amputować, operować, wycinać nowotwory — co pan tylko chce. A zamiast tego już Bóg wie który miesiąc… — Z irytacją machnęła ręką.
Co znów „zamiast tego”? Patroszę po szopach ulicznice?
Motywy?
Tulipanow kątem oka badał nieładną, ordynarną właściwie twarz Nieswickiej. Chorobliwa nienawiść do kobiecego ciała? Całkiem prawdopodobne. Motywy: mała atrakcyjność fizyczna, brak stabilizacji w życiu, pozycja zawodowa nie odpowiadająca wykształceniu i aspiracjom, codzienny kontakt z pacjentkami, którym lepiej powiodło się w życiu osobistym. Niewykluczona ukryta choroba psychiczna jako wynik doznanej krzywdy i dwóch lat spędzonych w izolatce.
— No dobrze, zbadajmy pańską siostrę. Rozgadałam się, całkiem to do mnie niepodobne.
Nieswicka zdjęła pince–nez i wyraźnie znużona potarła silnymi palcami nasadę nosa, a potem, nie wiedzieć czemu, rozmasowała płatek ucha i Anisij, chcąc nie chcąc, przypomniał sobie złowieszczą przesyłkę w puderniczce.
Jak tam szef? Znalazł już nadawcę „paski”?
Znowu wieczór, błogosławiony mrok ukrywający mnie pod burym skrzydłem. Idę wzdłuż nasypu kolejowego. Dziwne podniecenie zapiera mi dech.
Niesamowite, jak wytrącił mnie z równowagi widok znajomych z dawnego życia. Zmienili się, niektórzy wręcz nie do poznania, a już o mnie szkoda mówić…
Męczące wspomnienia. Głupie i niepotrzebne. Teraz wszystko jest inne.
Koło przejazdu, przy szlabanie, spotykam małą żebraczkę. Ma dwanaście, może trzynaście lat. Trzęsie się z zimna, dłonie spierzchnięte, nogi zamotane w jakieś szmaty. Straszna, po prostu straszna twarz: zaropiałe oczy, spękane usta, z nosa cieknie. Nieszczęsne, upiorne dziecię ludzkie.
Jak tu się nie użalić? Przecież nawet taką twarz można uczynić piękną. Nic w niej nie zmieniając. Trzeba tylko ukazać światu jej prawdziwe Piękno.
Idę za dziewczynką. Wspomnienia mnie już nie dręczą.
Erast Pietrowicz wysłał asystenta do akcji, a sam głęboko się zamyślił. Zadanie nie należało do łatwych. Przydałaby się jakaś iluminacja, więc postanowił pomedytować.
Radca kolegialny zamknął drzwi gabinetu, usiadł na dywanie, skrzyżował nogi i spróbował o niczym nie myśleć. Wyłączyć zmysły wzroku i słuchu. Zakołysać się na falach Wielkiej Pustki, skąd, jak już nieraz bywało, dobiegnie go najpierw ledwie słyszalny, potem coraz wyraźniejszy i na koniec niemal ogłuszający głos prawdy.
Upłynął jakiś czas. Potem przestał płynąć. A wreszcie w ogóle zniknął. Gdzieś ze środka, od brzucha ku górze, niespiesznie rozszedł się chłodny spokój, przed oczami zawirowała złocista mgła, ale właśnie wtedy stojący zegar w kącie pokoju zgrzytnął i zagrzmiał: bam–bam–bam–bam–bam!
Fandorin ocknął się. Już piąta? Sięgnął do kieszonki i sprawdził; wielkiemu zegarowi nie należało zbytnio dowierzać. I rzeczywiście, spieszył się o dwadzieścia minut.
Niełatwo było wrócić do medytacji. Erast Pietrowicz przypomniał sobie, że akurat o piątej po południu miał wziąć udział w wyścigu organizowanym przez Moskiewski Amatorski Klub Cyklistów na rzecz wdów i sierot po wojskowych. Na Maneżu rywalizowali najlepsi moskiewscy sportsmeni oraz drużyny kolarskie Korpusu Grenadierów Radca kolegialny miał sporą szansę na zdobycie, podobnie jak w ubiegłym roku, głównej nagrody.
Niestety, nie pora na wyścigi.
Erast Pietrowicz skupił się i wbił wzrok w bladoliliowy rzucik na tapecie. Za chwilę znowu nadpłynie mgła, irysy zaczną kołysać płatkami i pachnieć, nadejdzie satori.
Coś mu przeszkadzało. Mgłę wciąż rozwiewał jakiś podmuch, dochodzący z lewej strony. Właśnie tam, na biurku, w puderniczce z laki, leżało odcięte ucho. Leżało i nie pozwalało o sobie zapomnieć.
Fandorin od dziecka nie znosił widoku zranionego ciała. Niby pożył już trochę na świecie, napatrzył się wszelkich koszmarów, bywał na wojnie, ale wciąż nie potrafił z zimną krwią patrzeć na to, co ludzie wyprawiają ze swoimi bliźnimi.
Zrozumiał, że nie poczuje już dziś zapachu irysów, i ciężko westchnął. Skoro nie zdołał obudzić intuicji, pozostawało liczyć na zdrowy rozum.
Usiadł za biurkiem, wziął lupę.
Zaczął od papieru pakowego. Papier jak papier, wszystko się w taki zawija. Żaden punkt wyjścia.
Teraz adres. Duże, nierówne litery, opadające końce linijek. Jeśli się dobrze przyjrzeć, widać maleńkie kleksy — ręka zbyt mocno naciskała na pióro. Prawdopodobnie pisał mężczyzna w kwiecie wieku. Może niezrównoważony albo nietrzeźwy. Chociaż nie można wykluczyć kobiety, skłonnej do afektacji i histerii. O czym świadczyłyby pętelki przy „o” i kokieteryjne ogonki nad dużym „F”.
I najważniejsze: na lekcjach kaligrafii w gimnazjum nie uczą takiego pisma. Autor miał domowych nauczycieli (co częściej zdarza się w przypadku kobiet) albo w ogóle brakowało mu regularnego wykształcenia. Nie zrobił jednak ani jednego błędu ortograficznego. Hmm, jest nad czym pomyśleć. W każdym razie to już coś.
Dalej. Aksamitne pudełko. W takich pudełkach sprzedaje się kosztowne spinki albo broszki. Wewnątrz monogram: „A. Kuzniecow, ulica Kamergerska”. Żadna informacja — duży sklep jubilerski, jeden z bardziej znanych w Moskwie. Oczywiście można popytać, ale wiele z tego nie wyniknie: codziennie sprzedają tam kilka tuzinów takich pudełek.
Atłasowa wstążka — nic szczególnego. Gładka, czerwona. Cyganki albo kupieckie córki od święta wplatają takie w warkocze.
Puderniczkę (puder „Clusêre nr 5”) Erast Pietrewicz obejrzał najstaranniej, trzymając ją za sam brzeżek. Posypał białym proszkiem przypominającym talk i na gładkiej lace ukazały się liczne ślady palców. Radca kolegialny delikatnie zdjął je specjalnym cieniutkim papierem. Sąd wprawdzie nie uzna ich za dowód, ale i tak mogą się przydać.
Dopiero teraz Fandorin zajął się nieszczęsnym uchem. Na początek spróbował sobie wyobrazić, że nie ma ono nic wspólnego z człowiekiem. Po prostu ciekawy obiekt, który chciałby mu coś o sobie opowiedzieć.
Obiekt opowiedział Erastowi Pietrowiczowi, co następuje.
Ucho należało do młodej kobiety. Rudej, wnioskując z piegów po obu stronach małżowiny. Płatek przekłuty byle jak: dziurka szeroka i rozciągnięta. Skóra spierzchnięta od wiatru. Najwyraźniej była właścicielka obiektu, po pierwsze, nosiła włosy zaczesane do góry, po drugie, nie należała do osób rozpieszczanych przez los, i po trzecie, sporo przebywała z gołą głową na mrozie. To ostatnie mówiło szczególnie wiele. Jak wiadomo, z gołą głową chodzą po ulicach, nawet w zimne dni, prostytutki. Specyfika zawodu.
Erast Pietrowicz przygryzł wargi (mimo wszystko jakoś nie mógł nabrać dystansu do obiektu), odwrócił ucho peseta i przyjrzał się rozcięciu. Było równe, wykonane bardzo ostrym narzędziem. Ani kropelki zakrzepłej krwi. A zatem w chwili, gdy obiekt odcinano, jego właścicielka była martwa co najmniej od kilku godzin.
Czemu rana lekko poczerniała? Ach, tak, rozmarzła! Trup leżał w chłodni, dlatego krawędzie są tak idealnie równe: ucho odcięto, kiedy ciało było jeszcze zamrożone.
Zwłoki prostytutki umieszczono w chłodni. Po co? Takie panny od razu wiezie się na Bożedomkę i zakopuje. A jeśli już trafiają do chłodni, to albo do kostnicy wydziału medycyny na Trubieckiej jako pomoc naukowa, albo do zakładu medycyny sądowej, też na Bożedomce, gdzie przeprowadza się sekcje.
Teraz najważniejsze: kto i po co przysłał ucho?
Najpierw: po co.
Tak samo postąpił w ubiegłym roku londyński morderca. Przysłał panu George’owi Łuskowi, przewodniczącemu komitetu powołanego w celu schwytania Kuby Rozpruwacza, połówkę nerki należącej do prostytutki Catherine Eddowes, której wypatroszone ciało odnaleziono trzydziestego września.
Zdaniem Erasta Pietrowicza posunięcie to miało dwa motywy. Przede wszystkim, co oczywiste, było wyzwaniem, demonstracją pewności siebie i bezkarności. Szukajcie sobie na zdrowie, i tak mnie nie znajdziecie. Ale charakterystyczne dla tego typu maniaków jest też masochistyczne pragnienie poniesienia kary. Skoro tak świetnie i niezawodnie dbacie o bezpieczeństwo obywateli, skoro prawo jest ojcem, a ja jego marnotrawnym synem — chwytajcie nitkę i znajdźcie mnie. Londyńska policja nie potrafiła dotrzeć do kłębka.
Naturalnie mogło też być inaczej. Potworną paczkę nadal nie morderca, tylko jakiś cyniczny dowcipniś, który obrócił tragedię w okrutny żart. Londyńska policja otrzymała również szyderczy list, napisany jakoby przez przestępcę i podpisany „Kuba Rozpruwacz” — właśnie stąd wzięło się przezwisko. Angielscy detektywi doszli do wniosku, że to mistyfikacja — zapewne dlatego, że musieli jakoś wyjaśnić, czemu nie udało im się znaleźć nadawcy.
Ale po co komplikować zadanie? Nieistotne, czy nadawcą ucha jest morderca. Tak czy inaczej, trzeba go odnaleźć. Całkiem możliwe, że to właśnie Kuba. Moskiewskie posunięcie z uchem różni się od londyńskiego pewnym istotnym szczegółem: o morderstwach w East Endzie wiedziała cała brytyjska stolica, „zażartować” mógł ktokolwiek. O wczorajszym morderstwie wie natomiast tylko wąski krąg zainteresowanych. Ilu ich jest? Niewielu, nawet jeśli doliczyć bliskich przyjaciół i rodziny.
Kto zatem nadał „paśkę”?
Człowiek, który nie chodził do gimnazjum, ale otrzymał wykształcenie wystarczające, żeby bezbłędnie napisać „wielmożny” i „ściśle” — to raz.
Pudełko Kuzniecowa i puderniczka Clusêre świadczą, że ma pieniądze — to dwa.
Wie nie tylko o morderstwach, ale i o roli, jaką w tej sprawie odgrywa Fandorin — to trzy.
Ma dostęp do kostnicy, co jeszcze bardziej zawęża krąg podejrzanych — to cztery.
Zna się na chirurgii — to pięć.
Może wystarczy?
— Masa, dorożkę! Szybko!
Zacharow wyszedł z prosektorium w skórzanym fartuchu i czarnych rękawiczkach, ociekających jakąś burą mazią. Twarz zapuchnięta, w kąciku ust wygasła fajka.
— Aa, oko i ucho gubernatora — skonstatował flegmatycznie, zamiast się przywitać. — Co, jeszcze kogoś pocięli na talarki?
— Jegorze Willemowiczu, ile ciał p–prostytutek leży w pańskiej chłodni? — zapytał ostro Erast Pietrowicz.
Ekspert wzruszył ramionami.
— Iżycyn kazał tu zwozić wszystkie ulicznice, które ostatecznie odmeldowały się z ulic. Oprócz naszej wspólnej przyjaciółki Andrieiczkinej wczoraj i dzisiaj dostarczyli jeszcze siedem sztuk. A co, ma pan ochotę się rozerwać? — Wyszczerzył kły. — Niektóre śliczne, że palce lizać. Tylko nie w pańskim typie. Pan preferuje wypatroszone, prawda?
Zacharow świetnie wiedział, że irytuje urzędnika, i najwyraźniej bardzo go to bawiło.
— Niech pan p–pokaże.
Radca kolegialny zdecydowanie wysunął szczękę, szykując się na ciężką próbę.
W przestronnym pomieszczeniu, oświetlonym jasnymi lampami elektrycznymi, zobaczył najpierw drewniane stelaże, zastawione szklanymi słojami, w których pływały jakieś bezkształtne przedmioty, a potem rzucił okiem na ocynkowane prostokątne stoły. Nad jednym z nich, przy oknie, sterczało czarne ramię mikroskopu; leżały tam również rozciągnięte na płask zwłoki, nad którymi czarował asystent.
Erast Pietrowicz rzucił okiem, zobaczył, że zwłoki należą do mężczyzny, i z ulgą się od nich odwrócił.
— Postrzał w okolice ciemienia, Jegorze Willemowiczu, i nic więcej — zagęgał pomocnik Zacharowa, przypatrując się z ciekawością Fandorinowi, osobistości w policyjnych i okołopolicyjnych kręgach omal legendarnej.
— Przywieźli go z Chitrowki — wyjaśnił Zacharow. — Jeden z tamtejszych apaszów. A pańskie kociaki leżą tam, w chłodni.
Pchnął ciężkie żelazne drzwi; powiało zza nich mroźnym powietrzem i ohydnym, ciężkim smrodem.
Przekręcił wyłącznik i pod sufitem zapłonęła matowa szklana kula.
— Proszę, nasze damy, tam, z boku — wskazał lekarz skamieniałemu Fandorinowi.
Pierwsze skojarzenie wcale nie było straszne: obraz Ingresu Łaźnia turecka. Kłębowisko kobiecych ciał, miękkie linie, leniwy bezruch. Tylko para nie była gorąca, lecz mroźna, i wszystkie odaliski nie wiedzieć czemu leżały.
Potem oczy zaczęły dostrzegać szczegóły: długie szkarłatne rozcięcia, sine plamy, zlepione włosy.
Ekspert poklepał jedną z kobiet, przypominającą rusałkę, po błękitnym policzku.
— Niezła, co? Z domu publicznego. Gruźlica. Z tych w ogóle tylko jedna zginęła nagłą śmiercią: tamta, z obfitym biustem, rozbili jej głowę kamieniem. Dwie — samobójstwo. Trzy — wychłodzenie organizmu. Zamarzły po pijaku. Zwożą tu wszystkie jak popadło, nie wytłumaczy im pan. A ja robię swoje. Reszta to już nie moje zmartwienie.
Erast Pietrowicz pochylił się nad jedną z kobiet, szczuplutką, z usianą piegami piersią i ramionami. Z wykrzywionej cierpieniem, ostronosej twarzy odgarnął długie rude włosy. W miejscu prawego ucha widniała dziurka koloru wiśni.
— A to co za niespodzianka? — zdumiał się Zacharow i rzucił okiem na przywiązaną do stopy trupa tabliczkę. — Marfa Sieczkina, lat szesnaście. A, przypominam sobie. Samobójstwo, zatrucie zapałkami fosforowymi. Przywieziona wczoraj w dzień. Tyle że z pełnym zestawem uszu, doskonale pamiętam. Gdzie się podziało prawe?
Radca kolegialny wyjął z kieszeni puderniczkę, otworzył ją i bez słowa podsunął ekspertowi pod nos.
Ekspert nawet się nie skrzywił; wziął ucho i przyłożył do wiśniowej dziurki.
— Pasuje! I co to ma niby znaczyć?
— Tego właśnie chciałbym się od pana dowiedzieć. — Fandorin przyłożył do twarzy naperfumowaną chustkę i czując nadchodzący atak mdłości, rzucił: — Wyjdźmy stąd.
Wrócili do prosektorium, które teraz, mimo rozbebeszonych zwłok, wydało się Erastowi Pietrowiczowi niemal przytulne.
— T–trzy pytania. Kto był tutaj wczoraj wieczorem? Komu opowiadał pan o śledztwie i o roli, jaką w nim odgrywam? Czyj to charakter pisma?
Radca kolegialny położył przed Zacharowem kawałek papieru z „paski”. Uznał za stosowne dodać:
— Wiem, że to nie pan, znam pański charakter pisma. Ale rozumie pan chyba, co oznacza ta k–korespondencja?
Zacharow pobladł i jakoś całkiem stracił ochotę do żartów.
— Czekam na odpowiedź, Jegorze Willemowiczu. Mam p–powtórzyć pytania?
Lekarz pokręcił głową i zerknął na Grumowa, który z przesadnym zaangażowaniem wyciągał z otwartego brzucha siny ochłap. Zacharow przełknął ślinę — na żylastej szyi podskoczyła grdyka.
— Wczoraj wieczorem przyjechali po mnie koledzy ze studiów. Świętowali rocznicę… pewnego pamiętnego wydarzenia. Siedem czy osiem osób. Wypiliśmy tu trochę spirytusu, za stare dobre czasy… Mogłem chlapnąć coś o śledztwie, nie bardzo pamiętam. Miałem ciężki dzień, byłem zmęczony, szybko mnie wzięło…
Zamilkł.
— Trzecie pytanie — przypomniał mu Fandorin. — Czyj to charakter pisma? I niech pan nie łże, że nie wie. Trudno go pomylić.
— Łgać nie mam w zwyczaju! — odgryzł się Zacharow. — I wiem, kto to napisał. Ale nie jestem donosicielem, tylko byłym moskiewskim studentem. Niech pan wyjaśnia tę sprawę beze mnie.
Erast Pietrowicz warknął.
— Jest pan nie tylko byłym studentem, ale również obecnym lekarzem sądowym, który składał p–przysięgę. A może pan zapomniał, czego dotyczy śledztwo? — I całkiem cichym, pozbawionym wyrazu głosem kontynuował: — Mogę oczywiście wziąć próbki pisma od wszystkich, którzy razem z panem studiowali, lecz to zajęłoby kilka tygodni. Pański honor korporacyjny wprawdzie nie ucierpi, za to postaram się, żeby postawiono pana przed sądem i pozbawiono możliwości pracy w instytucjach p–państwowych. Zna mnie pan, Zacharow, nie od dziś. Nie rzucam słów na wiatr.
Zacharow zadrżał; fajka przesuwała się nerwowo z jednego kącika ust w drugi.
— Proszę mnie nie męczyć, panie radco kolegialny… Nie mogę. Po czymś takim nikt nie podałby mi ręki. Nie znalazłbym pracy nie tylko w instytucjach państwowych, ale w ogóle w zawodzie. Lepiej już… — Żółte czoło eksperta pokryły głębokie zmarszczki. — Dzisiaj bawimy się dalej. Początek o siódmej u Burylina. Nie skończył studiów, jak zresztą wielu z nas, ale raz na jakiś czas się spotykamy… Akurat skończyłem pracę, Grumow poradzi sobie z resztą. Miałem zamiar umyć się, przebrać i jechać. Mam tu obok mieszkanie. Służbowe, przy biurze. Bardzo wygodnie… Jeśli pan chce, mogę zabrać pana ze sobą do Burylina. Nie wiem, czy przyjdą wszyscy, co byli wczoraj, ale ten, który pana interesuje, będzie na pewno, daję głowę… Pan wybaczy, to wszystko, co mogę zrobić. Honor lekarza.
Żałosna intonacja wychodziła ekspertowi marnie, nie miał wprawy, więc Erast Pietrowicz się nad nim zlitował i nie przypierał dłużej do ściany. Pokręcił tylko głową, zdumiony kuriozalną elastycznością etyki korporacyjnej: wskazać prawdopodobnego mordercy, kolegi ze studiów, nie wolno, za to wprowadzić do domu kolegi detektywa — proszę bardzo.
— Utrudnia mi pan z–zadanie, ale dobrze, niech będzie. Zaraz dziewiąta. Proszę się przebrać i jedziemy.
W drodze (a jechali dość daleko, na Jakimanską) głównie milczeli. Zacharow siedział ponury jak chmura gradowa i niechętnie odpowiadał na pytania; mimo to udało się z niego wyciągnąć kilka informacji o gospodarzu spotkania.
Kuźma Sawwicz Burylin. Fabrykant, milioner, z szacownej kupieckiej rodziny. Znacznie starszy od niego brat przechrzcił się na skopca. „Odciął grzech”, żył jak pustelnik, gromadził pieniądze. Zamierzał „oczyścić” również młodszego brata, kiedy ten skończył czternaście lat, lecz akurat w wigilię „wielkiego sakramentu” Burylin senior zszedł przedwcześnie z tego świata i chłopak nie tylko uniknął kastracji, ale w dodatku odziedziczył ogromny majątek. Jak zjadliwie zauważył Zacharow, stary strach o cudem ocalałą męskość odcisnął się na dalszej biografii Kuźmy Burylina. Teraz musi całe życie udowadniać sobie, że nie jest skopcem, i to udowadniać aż za dobitnie.
— Po co taki m–milioner poszedł na medycynę? — zapytał Fandorin.
— Burylin studiował co popadło, i u nas, i za granicą. Jest ciekawski i mało wytrwały. Dyplom mu niepotrzebny, więc nie skończył żadnego kierunku, a z medycyny go wyrzucono.
— Za co?
— Było za co — odpowiedział tajemniczo ekspert. — Zaraz sam pan zobaczy, co to za typ.
Oświetlony podjazd wychodzącej frontem na rzekę willi Burylina dostrzegli z daleka. Tylko tam płonęły jasne, różnokolorowe światła; reszta zamieszkanego przez kupców nabrzeża tonęła w ciemności — w wielki post wcześnie chodzono tu spać i nie palono światła bez potrzeby. Willa była duża, zbudowana w kuriozalnym mauretańsko — gotyckim stylu: spiczaste wieżyczki, chimery i gryfy plus nie wiedzieć czemu plaski dach; do tego krągła kopuła oranżerii i nawet coś na kształt minaretu.
Za ażurowym ogrodzeniem tłoczyli się gapie, patrzyli w świątecznie oświetlone okna i z dezaprobatą kiwali głowami: Wielki Tydzień, ścisły post, a tu takie hulanki! Z willi nad cichą rzekę wylewały się przygłuszone głosy cygańskich skrzypiec, gitary i tamburynu, a także śmiech i od czasu do czasu jakieś głuche ryki.
Weszli, rzucili płaszcze szwajcarom. Erasta Pietrowicza oczekiwała niespodzianka: pod czarnym, starannie zapiętym paltem Zacharow miał frak i białą krawatkę.
Widząc zdumienie Fandorina, uśmiechnął się krzywo.
— Tradycja.
Weszli po szerokich marmurowych schodach. Lokaje w malinowych liberiach otworzyli przed nimi wysokie złocone drzwi i Fandorin ujrzał obszerną salę zastawioną palmami, magnoliami i jeszcze jakimiś egzotycznymi roślinami w donicach. Ostatni krzyk mody w Europie: przerabiać salon na dżunglę. Nazywa się to „wiszące ogrody Semiramidy”. Stać na nie tylko bardzo bogatych.
Pośród rajskich zarośli wygodnie usadowili się goście — wszyscy, jak Zacharow, w czarnych frakach i białych krawatkach. Erast Pietrowicz ubrany był całkiem elegancko — w beżową amerykańską marynarkę, cytrynową kamizelkę w rzucik i doskonale skrojone spodnie z „wiecznymi” kantami — ale w tym czarno — białym towarzystwie poczuł się jak przebieraniec. Wredny Zacharow! Mógł go uprzedzić, w co konkretnie zamierza się przebrać.
Zresztą nawet gdyby Fandorin przyszedł we fraku, i tak nie udałoby mu się zgubić wśród gości, jako że było ich niewielu — pewnie z tuzin. Przeważnie solidni, niektórzy nawet dość szlachetni z wyglądu, a przy tym młodzi, mieli koło trzydziestu, może trzydziestu paru lat. Twarze rozgorączkowane, zaczerwienione od wina, na niektórych lekkie szaleństwo — widać, że nie co dzień tak się zabawiają. Salę zamykały jeszcze jedne drzwi, również złocone. Dochodziły zza nich pieśni cygańskiego chóru i pobrzękiwanie naczyń. Najwyraźniej przygotowywano tam bankiet.
Nowi goście trafili akurat na przemówienie łysiejącego dżentelmena z brzuszkiem i ze złotym pince–nez.
— Zienzinow, najlepszy student. Jest już profesorem zwyczajnym — szepnął Zacharow z lekką zawiścią.
…i tylko w te pamiętne dni wspominamy nasze stare grzechy. Wtedy, siedem lat temu, też był Wielki Tydzień. — Profesor zwyczajny nie wiedzieć czemu zamilkł i z goryczą potrząsnął głową. — Jak to mówią, kto wspomni, wyłup mu oko, a kto zapomni — oba. Mówią też: rozejdzie się po kościach. I rzeczywiście, postarzeliśmy się, przytyliśmy, obrośliśmy tłuszczykiem. Dobrze, że chociaż z Kuźmy ciągle taki chojrak, czasem rozrusza i nas, nudnych eskulapów!
Tu wszyscy roześmiali się i odwrócili do potężnego mężczyzny, który z nogą założoną na nogę siedział w fotelu, popijając wino z wielkiego kubka. Kuźma Burylin. Mądra, zafrasowana twarz tatarskiego typu — szeroka, o wydatnych kościach policzkowych, z wysuniętym podbródkiem. Włosy czarne, krótko ostrzyżone, sterczący jeżyk.
— Niektórym kości połamało — powiedział głośno jakiś długowłosy, niepodobny do pozostałych typ z przepitą twarzą. Był również we fraku, ale wyraźnie pożyczonym, a zamiast wykrochmalonej koszuli miał tylko sam gors. — Ty, Zienzinow, spadłeś na cztery łapy. A jakże, pupilek władz. Innym poszło gorzej. Tomberg pije na umór, Stienicz podobno zwariował, Socki zgnił w więzieniu. Ostatnio ciągle mi się wydaje, że go widzę. Choćby wczoraj…
— Tomberg spił się, Stienicz zwariował, Socki zdechł, a Zacharow, zamiast zająć się chirurgią, rozpruwa trupy pod okiem policji — przerwał bezceremonialnie gospodarz, wpatrując się bynajmniej nie w Zacharowa, lecz w Erasta Pietrowicza, i to bez szczególnej sympatii. — Kogo znowu przywiozłeś, Jegor, angielska twoja morda? Jakoś nie pamiętam w naszej medycznej braci takiego gagatka.
Podły ekspert odsunął się od radcy kolegialnego i beztrosko powiedział:
— Panowie, Erast Pietrowicz Fandorin, osoba dobrze znana w pewnych kręgach. Pełni funkcję urzędnika do specjalnych poruczeń przy generale–gubernatorze. Prosił, żebym koniecznie przywiózł go tutaj ze sobą. Nie mogłem odmówić, polecenie służbowe. Krótko mówiąc, proszę się zaprzyjaźniać.
Zbulwersowani korporanci zaszumieli. Ktoś poderwał się na równe nogi, ktoś szyderczo zaklaskał.
— Co, do cholery?!
— Ładnie sobie teraz pozwalają!
— Na pierwszy rzut oka nigdy byś nie powiedział, że do specjalnych poruczeń.
Takie i podobne uwagi, dochodzące ze wszystkich stron, sprawiły, że Erast Pietrowicz pobladł i przymrużył oczy. Sprawy przybierały zły obrót. Fandorin spojrzał znacząco na Zacharowa, ale nie zdążył nic powiedzieć — gospodarz w dwóch susach znalazł się przy nieproszonym gościu i złapał go za ramiona. Chwyt miał żelazny, nie było się co wyrywać.
— W moim domu tylko ja, Kuźma Burylin, wydaję polecenia służbowe — warknął milioner. — Bez zaproszenia nie ma tu co łazić, a jak kto polezie, długo będzie żałował.
— Kuźma, pamiętasz, u hrabiego Tołstoja?! — zawołał długowłosy. — Jak spuściliśmy dzielnicowego na niedźwiedziu do rzeki? Chodź, tego franta też przewieziemy! Potapyczowi przyda się jakaś rozrywka, łazi ostatnio jak śnięty.
Burylin odchylił głowę i wybuchnął gromkim śmiechem.
— Oj, Filka, zapijaczona duszo, za to cię właśnie lubię, za fantazję! Hej! Dawać tu Potapycza!
Niektórzy z gości, jeszcze w miarę trzeźwi, zaczęli mitygować gospodarza, ale dwaj krzepcy lokaje prowadzili już z jadalni na łańcuchu kosmatego niedźwiedzia w kagańcu. Miś porykiwał obrażonym tonem i usiłował siąść na podłodze, lecz lokaje ciągnęli go siłą, tylko pazury zgrzytały po wypolerowanym parkiecie. Posypały się grudki ziemi z rozbitej donicy z palmą.
— To już przesada. Kuźma! — krzyknął Zienzinow. — Nie jesteśmy małymi chłopcami jak wtedy. Będziesz miał nieprzyjemności! Jeżeli natychmiast nie przestaniesz, wychodzę!
— On ma rację — poparł profesora zwyczajnego ktoś jeszcze w miarę trzeźwy. — Po co nam znowu skandal?
— A idźcie do diabła! — rzucił Burylin. — Powiem wam tylko, krętki blade, że zarezerwowałem na całą noc zakład madame Jolie. Pojedziemy bez was.
Po tych słowach głosy protestu umilkły jak nożem uciął.
Erast Pietrowicz stał spokojnie. Nic nie mówił ani nie próbował się uwolnić. Jego niebieskie oczy spoglądały na rozochoconego kupczyka bez jakiegokolwiek wyrazu.
Gospodarz rzeczowo polecił lokajom:
— Odwróćcie no Potapycza tyłem, żeby nam nie podrapał detektywa. Przynieśliście sznur? Ty też odwróć się tyłem, urzędasie. Afonia, Potapycz umie pływać?
— A jakże, Kuźmo Sawwiczu! Latem za miastem nawet bardzo lubi się popluskać — wesoło zapewnił kudłaty lokaj.
— Zaraz się popluska. A woda kwietniowa, pewnie jeszcze zimna. No, coś się tak zaparł?! — krzyknął Burylin do radcy kolegialnego. — Obróć się!
Wczepił się z całej siły w ramiona Erasta Pietrowicza i usiłował go okręcić, ale ten ani drgnął. Stał jak wykuty z kamienia. Burylin naparł na niego jeszcze mocniej. Twarz mu poczerwieniała, na czole ukazały się grube żyły. Fandorin wciąż spokojnie patrzył na gospodarza i tylko w kącikach ust błądził mu lekki uśmieszek.
Kuźma Sawwicz szarpał się jeszcze chwilę, po czym zrozumiał, że wygląda jak ostatni idiota. Cofnął ręce i osłupiały wbił wzrok w dziwacznego urzędnika. W salonie zrobiło się zupełnie cicho.
— Właśnie do pana mam sprawę, synku. — Fandorin po raz pierwszy otworzył usta. — Możemy p–porozmawiać?
Ujął fabrykanta dwoma palcami za nadgarstek i szybkim krokiem skierował się w stronę zamkniętych drzwi sali bankietowej. Najwyraźniej palce radcy kolegialnego emanowały jakąś tajemniczą siłą, bo korpulentny gospodarz skrzywił się z bólu i podreptał za zdecydowanym brunetem o siwych skroniach. Zdezorientowani lokaje zamarli tam, gdzie stali, a miś niezwłocznie usiadł i głupio zakręcił kudłatym łbem.
W drzwiach Fandorin przemówił do gości:
— Nie przeszkadzajcie sobie, p–panowie, bawcie się dalej. A Kuźma Sawwicz odpowie mi na kilka pytań.
Zanim odwrócił się do nich plecami, dostrzegł czujne spojrzenie eksperta Zacharowa.
Zastawiony stół w sali bankietowej robił duże wrażenie. Radca kolegialny mimochodem rzucił okiem na prosiaka, drzemiącego beztrosko w otoczeniu złocistych krążków ananasa, na przerażającą tuszę jesiotra w galarecie, na wyrafinowane wieże sałatek, na czerwone szczypce homarów i przypomniał sobie, że przez nieudaną medytację został bez obiadu. Mniejsza o to. Konfucjusz powiedział: „Szlachetny mąż syci się, poszcząc”.
W końcu sali migały purpurowe koszule i chusty cygańskiego chóru. Na widok gospodarza, prowadzonego za rękę przez eleganckiego dżentelmena z wąsikiem, śpiewacy zamilkli w pół słowa. Burylin niecierpliwie machnął na nich wolną ręką: nie płaszczyć się, nie mam teraz do was głowy.
Solistka, cała w koralach i wstążkach, źle zrozumiała jego gest i zaśpiewała przejmującym głosem:
Oj da nie–pi–sany,
Oj dana nie–ślub–ny…
Chór głucho, ledwie słyszalnie podchwycił:
Przywiózł go–łą–becz–kę
Do zamku swo–je–go…
Erast Pietrowicz puścił rękę milionera i spojrzał mu prosto w twarz.
— Otrzymałem pańską przesyłkę. Czy powinienem potraktować ją jako p–przyznanie się do winy?
Burylin tarł zbielały nadgarstek. Spoglądał z ciekawością na Fandorina.
— Ma pan trochę siły, panie radco kolegialny. Kto by pomyślał… Jaką znowu przesyłkę? I do jakiej winy?
— No proszę, zna pan nawet moje stanowisko, chociaż Zacharow o nim nie wspominał. To pan odciął ucho, n–nikt inny. Studiował pan medycynę, był pan wczoraj z kolegami u Zacharowa. Dlatego był taki pewny, że kto jak kto, ale pan z całą pewnością tu będzie. To pański charakter pisma?
Pokazał fabrykantowi papier z „paski”. Kuźma Sawwicz rzucił okiem i uśmiechnął się.
— A niby czyj? Widzę, że spodobał się panu mój prezent. Prosiłem, żeby koniecznie dostarczono w porze obiadu. Nie udławił się pan rosołkiem? Pewnie zaraz była narada, hipotezy… Taki już jestem, lubię sobie pożartować. Jak tylko Zacharowowi spirytus rozwiązał wczoraj język, zaraz wymyśliłem hecę. Słyszał pan o londyńskim Kubie Rozpruwaczu? Zrobił taki sam figiel angielskiej policji. A u Jegora akurat leżała zdechła panna na stole, taka ruda. Wziąłem po cichu skalpel, ciachnąłem ucho, zawinąłem w chustkę i do kieszeni. Ślicznie pana kolega opisywał: taki i siaki, każdą sprawę rozpłacze, dojdzie po nitce do kłębka. No i proszę, nie łgał — ciekawy z pana typ. Lubię ciekawych, sam taki jestem. — W wąskich oczach milionera pojawił się łajdacki błysk. — Zróbmy tak. Zapomni pan o moim żarcie, i tak się nie udał, i pojedzie z nami. Pohulamy jak trzeba. Powiem panu w tajemnicy: przygotowałem coś ekstra dla tych łapiduchów, moich starych znajomków. Madame Jolie już czeka. Jutro całą Moskwę brzuchy rozbolą ze śmiechu. Jedziemy! Nie pożałuje pan.
Tu chór przerwał spokojną, cichą pieśń i huknął ile sił w płucach:
Kuzia–Kuzia–Kuzia–Kuzia,
Kuzia–Kuzia–Kuzia–Kuzia,
Kuzia–Kuzia–Kuzia–Kuzia,
Kuzia, pij do dna!
Burylin obejrzał się przez ramię i śpiewacy natychmiast zamilkli.
— Często bywa pan za granicą? — zapytał ni z tego, ni z owego Fandorin.
— Często to bywam w Rosji. — Nagła zmiana tematu wcale nie zdziwiła gospodarza. — A za granicą mieszkam. Szkoda życia na siedzenie tutaj bez potrzeby, mam bystrych zarządców, wszystko robią beze mnie. W dużych interesach, takich jak mój, trzeba tylko jednego: znać się na ludziach. Dobierzesz odpowiednich ludzi, a potem możesz już leżeć do góry brzuchem, pieniądze same się robią.
— D–dawno był pan w Anglii?
— Często bywam w Leeds, w Sheffield. Mam tam fabryki. Zaglądam na londyńską giełdę. Ostatnio w grudniu. Potem pojechałem do Paryża, a na Trzech Króli wróciłem do Moskwy. Czemu pan pyta o Anglię?
Erast Pietrowicz opuścił rzęsy, żeby ukryć błysk w oczach. Strzepnął pyłek z rękawa i dobitnie powiedział:
— Za profanację zwłok panny Sieczkinej nakładam na pana areszt. Na razie administracyjny, ale do rana zdobędziemy nakaz prokuratora. Kaucję pański adwokat wniesie najprędzej jutro po południu. Pojedzie pan ze mną, goście mogą rozejść się do domów. Wizyta w burdelu odwołana. Porządni lekarze nie muszą się nigdzie szlajać. A pan, Burylin, pohula jak trzeba w celi.
W dowód wdzięczności za wybawioną dziewczynę przyśnił mi się sen.
Śniło mi się, że stoję przed Tronem Bożym.
„Siądź po mojej lewicy — powiedział mi Ojciec Niebieski. — Odpocznij, bo niesiesz ludziom radość i zbawienie, a to ciężka misja. Nic nie rozumieją, moje biedne dzieci. Wszystko widzą na opak: czarne zdaje im się białym, białe czarnym, nieszczęście szczęściem, szczęście nieszczęściem. Kiedy z miłości do Siebie wzywam któregoś z nich w niemowlęctwie, reszta plącze i współczuje mu, zamiast się radować. Kiedy pozwalam któremuś z nich dożyć stu lat, niemocy cielesnej i zmierzchu ducha, na postrach pozostałym, tych nie przeraża jego straszna dola, jeszcze mu zazdroszczą. Po śmiertelnej bitwie radują się ci, których odrzuciłem, nawet jeśli zostali zranieni, i użalają się nad tymi, którzy padli, wezwani przed Moje Oblicze, i w głębi serca gardzą nimi i mają ich za nieudaczników. A przecież to martwi dostąpili szczęścia, bo przyszli już do Mnie; nieszczęśliwi są ci, którzy pozostali. Co mam począć z ludźmi, powiedz mi, dobra duszo? Jak do nich przemówić?”.
Zrobiło mi się żal Boga, który na próżno pragnie miłości swoich nierozumnych dzieci.
Teraz Anisij przeszedł pod komendę Iżycyna.
Poprzedniego dnia wieczorem, po „analizie”, w trakcie której wyjaśniło się, że podejrzanych jest więcej niż trzeba, szef przespacerował się po gabinecie, postukał nefrytowymi paciorkami i powiedział: „W porządku, Tulipanow Prześpijmy się z tym. Nabiegał się pan dziś za wszystkie czasy, p–pora odpocząć”.
Anisij sądził, że szef zarządzi, co następuje: dyskretną obserwację Stienicza, Nieswieckiej i Burylina (kiedy ten wyjdzie z aresztu), zebranie danych o miejscach ich pobytu w ciągu ostatniego roku i może jeszcze jakiś specjalny eksperyment śledczy.
Ale nie, nieprzewidywalny szef postanowił inaczej. Rano, kiedy Anisij, kurcząc się na deszczu, dotarł na Małą Nikicką, Masa przekazał mu kartkę:
Znikam na jakiś czas. Spróbuję uchwycić, nitkę z drugiej strony. A Pan niech na razie popracuje z Iżycynem. Boję się, żeby przez zbytnią gorliwość nie narobił nam kłopotów. Mało przyjemny typ, ale całkiem sprytny, a nuż się do czegoś dokopie.
E.F.
No i proszę. Z jakiej znów „drugiej strony”?
Detektywa do zadań specjalnych należało jeszcze znaleźć. Anisij zatelefonował do prokuratury, ale tam powiedzieli mu: „Pojechał na wezwanie z żandarmerii”. Zadzwonił do komendy żandarmerii — tam odpowiedzieli: „Wyszedł w ważnej sprawie, przez telefon nie udzielimy panu żadnych informacji”. Dyżurny mówił tak podekscytowanym tonem, że Tulipanow od razu zrozumiał — kolejne morderstwo. A jeszcze po kwadransie przybył posłaniec od Iżycyna, stójkowy Lińkow. Zajrzał do radcy kolegialnego, nie zastał go i pobiegł do Tulipanowa, na Granatną.
— Koszmarny wypadek, wielmożny panie — zameldował roztrzęsiony. — Nieludzkie zabójstwo nieletniej. Takie nieszczęście, takie nieszczęście…
Pociągnął nosem i zaczerwienił się, widać zawstydzony swoją wrażliwością.
Anisij patrzył na niezgrabnego policjanta o cienkiej szyi i widział go na wylot. Bystry, sentymentalny, pewnie nawet lubi czytać książki. Do policji trafił z biedy, ale nie nadaje się, kurczaczek, do ciężkiej, brutalnej służby. Tulipanow byłby taki sam, gdyby szczęśliwym trafem nie spotkał Erasta Pietrowicza.
— Jedźmy, panie Lińkow — powiedział Anisij, specjalnie zwracając się do stójkowego per pan. — I prosto do kostnicy. Tak czy inaczej, zawiozą tam zwłoki.
Nie ma to jak dedukcja — Anisij ledwie pół godzinki przesiedział w stróżówce u Pachomienki, pogawędził z miłym człowiekiem o tym i owym, kiedy przed bramę zajechały trzy dorożki, a za nimi ślepa karetka bez okien, tak zwany trupowóz.
Z pierwszej dorożki wysiedli Iżycyn i Zacharow, z drugiej fotograf z pomocnikiem, a z trzeciej dwóch żandarmów i starszy stójkowy. Z karetki nie wysiadł nikt. Zan — darmi otworzyli odrapane drzwi i wynieśli na noszach niewielki, nakryty brezentem kształt.
Zacharow był ponury i wyjątkowo wściekle gryzł swoją nieodłączną fajkę, natomiast detektyw wyglądał na ożywionego i niemal radosnego. Na widok Anisija zmienił się na twarzy.
— Aa, to pan. Co, już pan wywęszył? Pański szef też raczył się pojawić?
Kiedy jednak usłyszał, że Fandorina nie ma i nie będzie, a Tulipanow właściwie nic jeszcze nie wie, zaraz się rozpogodził.
— No, teraz zacznie się na całego — oświadczył, energicznie zacierając ręce. — Czyli tak. Dziś rano pracownicy kolei żelaznej, kontrolujący stan torów linii Moskwa–Brześć, znaleźli w krzakach w pobliżu przejazdu Nowotychwińskiego zwłoki nieletniej włóczęgi. Jegor Willemowicz stwierdził, że śmierć nastąpiła nie później niż o północy. Powiem panu, Tulipanow, że widok był mało apetyczny! — Iżycyn krótko zachichotał. — Może pan sobie wyobrazić: brzuch, oczywiście, wypatroszony, kiszki porozwieszane na gałęziach dookoła, a co do twarzy…
— Znowu krwawy pocałunek?! — krzyknął rozgorączkowany Anisij.
Detektyw parsknął i nie zdołał się już powstrzymać, dopadł go atak śmiechu — pewnie z nerwów.
— Oj, zamęczyliście mnie. — Złapał w końcu oddech i otarł łzy. — Przyczepiliście się z Fandorinem do tego pocałunku. Proszę wybaczyć śmiech, może trochę nie na miejscu. Ale zaraz sam pan zobaczy. Hej, Siłakow! Stój! Pokaż no jej twarz!
Żandarmi opuścili nosze na ziemię i unieśli brzeg brezentu. Z zagadkowego zachowania detektywa Anisij wywnioskował, że zobaczy coś wyjątkowo paskudnego: szkliste oczy, koszmarny grymas czy wywalony język. Ale nie, pod brezentem leżał jakiś czerwonoczarny ochłap z dwiema kulkami — białymi z ciemnymi krążkami pośrodku.
— Co to ma być? — zdumiał się Tulipanow i zęby zaszczekały mu jakoś same z siebie.
— Wygląda na to, że przez naszego żartownisia całkiem straciła twarz — wyjaśnił z wisielczym humorem Iżycyn. — Jegor Willemowicz mówi, że skórę nacięto tuż pod linią włosów i ściągnięto jak skórkę z pomarańczy. Ma pan swój pocałunek. A najgorsze, że teraz nikt jej nie zidentyfikuje.
Anisijowi świat dziwnie jakoś się zakołysał i popłynął przed oczami. Głos detektywa dobiegał z bardzo, bardzo daleka.
— No i koniec tajemnicy. Ci od torów rozgadali, komu popadło. Jeden zemdlał, trzeba go było odwieźć do szpitala. Zresztą i bez tego cała Moskwa plotkuje. Do komendy żandarmerii ze wszystkich stron napływają doniesienia o mordercy, który zamierza wyciąć w pień wszystkie ruskie baby. Skoro świt zameldowaliśmy do Petersburga. Całą prawdę, bez żadnego kręcenia. Przyjedzie do nas sam minister, hrabia Tołstow. I polecą głowy. Ja tam o swoją dbam, nie wiem, jak pan. Pański szef może się jeszcze długo bawić w swoją dedukcję, ma mocne plecy, nikt go nie tknie. A ja poradzę sobie jakoś bez dedukcji, grunt to energia i zdecydowanie. Teraz już nie pora na mazgajstwo.
Tulipanow odwrócił się od noszy, przełknął ślinę, zamrugał oczami. Zaczerpnął głęboko powietrza i zaraz poczuł się lepiej.
„Mazgajstwa” Anisij nie zamierzał Iżycynowi darować, więc powiedział drewnianym głosem:
— Mój szef twierdzi, że zdecydowanie i energia przydają się przy rąbaniu drew i kopaniu ogrodu.
— Otóż to! — Detektyw machnął na żandarmów, żeby wnieśli zwłoki do kostnicy. — Przekopię w diabły całą Moskwę, a jeśli przy okazji narąbię drew i polecą wióry, rezultaty będą tego warte. Jeżeli nic nie zdziałam, lepiej się od razu powiesić. Przysłano tu pana w charakterze obserwatora? Więc proszę sobie obserwować na zdrowie i nie udzielać mi dobrych rad. Jak coś się panu nie podoba, niech pan pisze skargę. Znam hrabiego Dymitra Andriejewicza i wiem, że ceni sobie zdecydowane metody, a na drobne naruszenia procedury patrzy przez palce, jeżeli wymaga tego dobro sprawy.
— Słyszałem już takie opinie od policjantów, ale w ustach pracownika prokuratury brzmią one co najmniej dziwnie — zauważył Anisij i pomyślał, że dokładnie tak odpowiedziałby Iżycynowi Erast Pietrowicz.
Ale detektyw tylko machnął ręką na wyważoną replikę i wówczas Tulipanow ostatecznie przeszedł na oficjalny ton.
— Proszę o konkrety, radco dworu. Na czym polega pański plan?
Weszli do gabinetu eksperta medycyny sądowej i usiedli przy biurku; Zacharow akurat zajmował się zwłokami w prosektorium.
— Pan pozwoli. — Iżycyn z wyższością spojrzał na młodszego rangą urzędnika. — Zróbmy burzę mózgów. Kogo morduje nasz rzeźnik? Ulicznice, włóczęgi, żebraczki, a zatem kobiety z marginesu, najgorsze wyrzutki społeczeństwa. Teraz przypomnijmy sobie, gdzie dokonano zabójstw. Skąd przywieziono bezimienne ofiary, te z dołów, już nie ustalimy. Wiadomo, moskiewska policja nie lubi w takich wypadkach bawić się w niepotrzebną pisaninę. Doskonale wiemy jednak, skąd przywieziono pozostałe, zidentyfikowane ofiary.
Iżycyn otworzył zeszyt w kratkę.
— O, jest! Żebraczka Maria Kosaja, zamordowana jedenastego lutego na Małej Triochswiackiej, w pobliżu noclegowni Syczugina. Gardło poderżnięte, brzuch rozpruty, brak wątroby. Prostytutka Aleksandra Zotowa, znaleziona piątego lutego na Swinińskiej, na bruku. Też gardło i wycięta macica. Obie panny bierzemy na warsztat.
Detektyw podszedł do wiszącej na ścianie policyjnej mapy i zaczął po niej kreślić długim, ostrym palcem.
— Patrzymy. Wtorkową Andrieiczkiną znaleziono tu, na Sielezniewskiej. Dzisiejszą ofiarę koło przejazdu Nowotychwińskiego, o tutaj. Te dwa miejsca leżą nie dalej niż wiorstę od siebie. I również wiorstę od osady tatarskiej w Wypołzowie.
— A niby co mają do tego Tatarzy?
— Zaraz, zaraz — prychnął Iżycyn. — Niech pan nie przeszkadza… Teraz weźmy dwie poprzednie ofiary. Mała Triochswiacka, tutaj. I Swinińska. O krok od siebie. I trzysta, może pięćset kroków od synagogi na Spasogliniszczewskiej.
— A jeszcze bliżej Chitrowki — zaoponował Anisij. — Dzień w dzień kogoś tam mordują. Nic dziwnego, największe w mieście zagłębie przestępczości.
— Mordują, ale nie tak! O nie, Tulipanow, patroszyć to nie po chrześcijańsku. Wszystkie te morderstwa pachną mi czymś obcym, barbarzyńskim. Prawosławni też robią różne świństwa, ale nie takie. I nie ma co bredzić o jakimś londyńskim Kubie, który nagle okazał się Rosjaninem i wrócił poszaleć na ojczystej ziemi. Idiotyzm! Jeżeli Rosjanin jedzie sobie do Londynu, widać jest kulturalnym człowiekiem. A czy kulturalny człowiek będzie grzebał w kiszkach jakiejś Mańki? Może pan to sobie wyobrazić?
Anisij nie mógł sobie wyobrazić, więc zgodnie z sumieniem zaprzeczył.
— Sam pan widzi. Przecież to oczywiste! Trzeba takiego fantasty i teoretyka jak pański szef, żeby kierować się abstrakcyjnymi spekulacjami zamiast zdrowym rozumem. A ja, panie Tulipanow, jestem praktykiem.
— A znajomość anatomii? — stanął w obronie szefa Anisij. — A profesjonalne cięcia skalpelem? Tylko lekarz mógł dokonać wszystkich tych potworności!
Iżycyn uśmiechnął się tryumfalnie.
— I tu właśnie Fandorin się myli! Od samego początku coś mi się w tej hipotezie nie podobało. Nie–moż–li–we — wyskandował. — Po prostu niemożliwe i koniec. Jeżeli człowiek z dobrego towarzystwa jest maniakiem, wymyśla coś bardziej wyrafinowanego, nie taką jatkę. — Wskazał prosektorium. — Niech pan sobie przypomni markiza de Sade. Albo choćby ubiegłoroczną historię z notariuszem Schillerem. Upił dziewczynę do nieprzytomności, wsadził jej gdzie nie trzeba laskę dynamitu i podpalił lont. Od razu widać, że wykształcony człowiek, chociaż dziwak, oczywiście. A na taką ohydę, z którą mamy tutaj do czynienia, stać tylko chama, ostatniego bydlaka. Znajomość anatomii i chirurgiczną zręczność wyjaśnić bardzo łatwo, panowie mądrale.
Detektyw odczekał chwilę dla lepszego efektu, po czym uniósł palec i wyszeptał:
— Rzeźnik! Rzeźnik zna anatomię jeszcze lepiej niż chirurg. Codziennie wycina wątróbkę, żołądek, nerki i tak dalej z jubilerską precyzją, nie gorzej od świętej pamięci Pirogowa. A i noże w dobrej rzeźni ostrzą jak skalpele.
Tulipanow milczał wstrząśnięty. Ten wstrętny Iżycyn ma rację! Jak mogli zapomnieć o rzeźnikach!
Reakcja rozmówcy wyraźnie usatysfakcjonowała Iżycyna.
— A teraz moje plany. — Znowu podszedł do mapy. — Mamy dwa ogniska. Pierwsze dwie ofiary znaleziono tam, dwie ostatnie — tutaj. Nie wiemy, dlaczego przestępca zmieniał teren działania. Może pomyślał, że w północnej części Moskwy będzie miał lepsze warunki niż w centrum: puste działki, zapuszczone ogrody, mniej domów. Na wszelki wypadek wezmę pod lupę wszystkich rzeźników zamieszkałych w interesujących nas okolicach. Mam już nawet listę. — Detektyw wyciągnął kartkę i położył na biurku przed Anisijem. — Siedemnastu ludzi. Proszę zwrócić uwagę na tych, przy których narysowałem sześcioramienną gwiazdę albo półksiężyc. Tu, w Wypołzowie, jest osada tatarska. A Tatarzy mają własnych rzeźników, prawdziwych zbójów. Przypominam, że szopa, w której znaleziono Andrieiczkiną, leży nie dalej niż wiorstę od osady. Podobnie jak przejazd kolejowy, przy którym odkryto zwłoki dziewczyny bez twarzy. A tutaj — długi palec przesunął się po mapie — w pobliżu Triochswiackiej i Swinińskiej mamy synagogę. I obok rzeźników, parszywych żydowskich rzeźników, zarzynających zwierzęta według ich barbarzyńskiego rytuału. Nigdy nie widział pan, jak to robią? Bardzo przypomina robotę naszego przyjaciela. Czuje pan, Tulipanow, czym sprawa pachnie?
Sądząc z rozdętych nozdrzy detektywa do zadań specjalnych, pachniało głośnym procesem, poważnymi nagrodami i oszałamiającym awansem.
— Panie Tulipanow, jest pan młody. Wszystko przed panem. Może pan trzymać się Fandorina i wyjść na durnia. Może pan również popracować dla dobra sprawy, a ja już o panu nie zapomnę. Bystry z pana chłopak, ma pan swój rozum. Potrzebuję takich pomocników.
Anisij otworzył usta, żeby odeprzeć tę bezczelność, ale Iżycyn już zmienił temat.
— Z siedemnastu interesujących nas rzeźników czterej to Tatarzy, a trzej Żydzi. Tym przyjrzymy się w pierwszej kolejności. Żeby uniknąć podejrzeń o jakieś uprzedzenia, aresztuję wszystkich. I popracuję z nimi jak należy. Bogu dzięki, mam w tym niejaką praktykę. — Uśmiechnął się drapieżnie i zatarł dłonie. — Czyli tak. Najpierw nakarmimy pogańskie towarzystwo, i tak teraz nie poszczą. Wieprzowiny nie tkną, każę uraczyć ich wołowiną, w końcu szanuję ich obyczaje, prawda? A prawosławnym zaserwuję śledzika. Pić nie pozwolę. Spać też. Posiedzą nockę, powyją, a rano, żeby im smutno nie było, zaproszę na pogawędkę i moi chłopcy popracują z nimi „kiełbaską”. Wie pan, co to takiego?
Wstrząśnięty Tulipanow pokręcił głową.
— Znakomity wynalazek: pończocha, a w niej mokry piasek. Żadnych śladów, a skuteczność gwarantowana, szczególnie jeśli po nerkach i innych czułych miejscach…
— Leontiju Andriejewiczu, przecież pan skończył studia!
— No właśnie. Stąd wiem, kiedy trzeba się trzymać regulaminu, a kiedy o nim zapomnieć w imię wyższych celów.
— A jeżeli pan się myli i Rozpruwacz wcale nie jest rzeźnikiem?
— Jak to nie jest? — Iżycyn wzruszył ramionami. — Jeszcze pana nie przekonałem?
— Przecież może się przyznać wcale nie ten, który jest winny, tylko najsłabszy psychicznie! A wtedy prawdziwy morderca pozostanie bezkarny!
Detektyw tak się rozbestwił, że bezczelnie poklepał Anisija po ramieniu.
— To również przewidziałem. Jasne, głupio wyjdzie, jeśli teraz przymkniemy jakiegoś Mojsze czy Abrama, a za, powiedzmy, trzy miesiące policja znajdzie kolejną wypatroszoną dziwkę. Ale nie chodzi o zwykłe morderstwo, tylko o sprawę wagi państwowej. Odwołać wizytę najjaśniejszego pana to już nie przelewki! Dopuszczamy zatem specjalne procedury. — Iżycyn zacisnął dłoń tak, że za — chrzęściły stawy. — Jeden trafi na szubienicę, a szesnastu pozostałych wyślemy na białe niedźwiedzie. Bez procesu, na mocy rozporządzenia administracyjnego. W zimne, bezludne okolice, gdzie nie będą mieli kogo zarzynać. A policja i tam ich przypilnuje.
„Plan” zdeterminowanego detektywa, choć bez wątpienia skuteczny wprawił Anisija w przerażenie. Władze w przeddzień wizyty groźnego hrabiego Tołstowa pewnie ze strachu zgodzą się na wszystko i niewinnym ludziom zawali się całe życie. Jak ich ratować? Fandorin, gdzie pan się podziewa?!
Anisij odchrząknął, powachlował swoimi osławionymi uszami, w duchu przeprosił szefa za niesubordynację i opowiedział Iżycynowi rewelacje poprzedniego dnia. Niech się tak nie zapędza, niech wie, że oprócz jego „rzeźniczej” hipotezy są i inne, poważniejsze.
Leontij Andriejewicz wysłuchał uważnie, ani razu nie przerywając. Jego nerwowa twarz z początku oblała się rumieńcem, potem zbladła, a pod koniec pokryła plamami; oczy spoglądały coraz mniej przytomnie.
Kiedy Tulipanow skończył, detektyw oblizał białym językiem grube wargi i powoli powtórzył:
— Akuszerka nihilistka? Wydalony student? Szalony kupiec? Taaak…
Iżycyn poderwał się z krzesła, przespacerował po pokoju i rozwichrzył włosy, naruszając idealną symetrię przedziałka.
— Doskonale! — zawołał, stając przed Anisijem. — Bardzo się cieszę, że postanowił pan szczerze ze mną porozmawiać. Nie powinniśmy mieć przed sobą tajemnic, przecież pracujemy dla wspólnej sprawy!
Anisij poczuł paskudny zimny dreszczyk — oj, niepotrzebnie się wygadał. Ale detektywa nic już nie mogło powstrzymać.
— No cóż, spróbujemy. Oczywiście rzeźników aresztuję tak czy inaczej, ale teraz niech jeszcze siedzą sobie w spokoju. Na początek popracujemy z pańskimi „medykami”.
— Jak to „popracujemy”? — spanikował Anisij, przypominając sobie pielęgniarza i lekarkę. — „Kiełbaską”?
— Nie, z takimi trzeba inaczej.
Detektyw chwilę pomyślał, przytaknął sam sobie i przedstawił nowy plan działania.
— Czyli tak. Na wykształconych mamy, Tulipanow, specjalne metody. Wykształcenie rozmiękcza w człowieku duszę, wysubtelnia. Jeżeli nasz zbój jest faktycznie człowiekiem z wyższych sfer, zachowuje się jak wilkołak: w dzień zwyczajnie, jak wszyscy, a w nocy, w ataku okrucieństwa, jakby bies go opętał. Na tym właśnie zagramy. Zwinę ich, kiedy będą normalni, i pokażę robotę wilkołaka. Przekonamy się, czy ich wrażliwe duszyczki wytrzymają taki widok. Jestem pewien, że winny się złamie. W świetle dnia zobaczy, co wyprawia jego drugie „ja”, i zdemaskuje się jak amen w pacierzu. Psychologia, Tulipanow Dobrze, postanowione. Przystępujemy do eksperymentu.
Anisij nie wiedzieć czemu przypomniał sobie, jak w dzieciństwie mama opowiadała mu bajkę, żałośnie wyśpiewując kwestię Kogucika: „Niesie mnie lisica za ciemne lasy, za wysokie góry, do głębokiej nory…”.
Szefie, nie jest dobrze. Jest bardzo źle.
Anisij nie brał udziału w przygotowaniach do „eksperymentu”. Ulokował się w gabinecie Zacharowa i żeby nie myśleć o tym, jak głupio się wygadał, zaczął czytać leżącą na stole gazetę — wszystko jak leci.
„Moskowskije Wiedomosti” z szóstego (osiemnastego) kwietnia donosiły, co następuje:
Budowa wieży Eiffla zakończona
Paryż. Agencja Reutera informuje, że zakończono wreszcie prace nad gigantyczną i najzupełniej nikomu niepotrzebną wieżą ze stalowych prętów, którą Francuzi zamierzają zadziwić gości Piętnastej Wystawy. Niebezpieczna fantazja budzi uzasadnione obawy mieszkańców miasta. Do czego to podobne, żeby nad Paryżem sterczał jakiś kuriozalny komin fabryczny, zaćmiewający nonsensowną wysokością wspaniałe zabytki stolicy? Doświadczeni inżynierowie ostrzegają, że tak wysoka i stosunkowo wąska konstrukcja, oparta na fundamencie o średnicy trzykrotnie mniejszej niż jej wysokość, może nie wytrzymać naporu wiatru.
Pojedynek na szable
Rzym. Całe Włochy mówią o pojedynku między generałem Andreottim a posłem Cavallem. W zeszłym tygodniu w przemówieniu skierowanym do weteranów bitwy pod Solferino generał Andreotti wyraził zaniepokojenie żydowskimi wpływami w europejskich sferach prasowych i wydawniczych. Poseł Cavallo, z pochodzenia Żyd, uznał tę w pełni przecież słuszną wypowiedź za obraźliwą i przemawiając w parlamencie, nazwał generała „sycylijskim osłem”, w wyniku czego doszło do pojedynku. W drugiej rundzie Andreotti został lekko raniony szablą w ramię i pojedynek przerwano. Przeciwnicy podali sobie ręce.
Choroba ministra
S. Petersburg. Stan zdrowia chorego od kilku dni na zapalenie płuc ministra łączności nieco się poprawił: zniknęły bóle w piersiach. Ubiegłej nocy chory spał spokojnie. Jest w pełni władz umysłowych.
Anisij przeczytał również reklamy: odświeżającego kremu glicerynowego, pasty do kaloszy, najnowocześniejszych składanych łóżek i antynikotynowych munsztuków. Potem w przystępie dziwnej apatii długo studiował ilustrację z podpisem:
Luksusowy, bezzapachowy klozet pudrowy konstrukcji inżyniera mechanika S. Timochowicza. Tani, spełnia wymogi higieny, dostosowany do wszystkich pomieszczeń w domu. W kamienicy Adadurowa w pobliżu Czerwonej Bramy odbywa się stała prezentacja. Istnieje możliwość wypożyczenia klozetu na letnisko.
Potem siedział wyprostowany i ponuro spoglądał w okno.
Za to Iżycyn wychodził z siebie. Pod jego osobistym nadzorem wniesiono do prosektorium dodatkowe stoły, tak że teraz było ich w sumie trzynaście. Dwóch grabarzy, stróż i stójkowi przynieśli z chłodni na noszach trzy zidentyfikowane ciała i dziesięć bezimiennych, wśród nich również nieletnią włóczęgę. Detektyw kilkakrotnie kazał przekładać zwłoki z miejsca na miejsce, żeby osiągnąć jak najlepszy efekt. Anisijowi skóra cierpła, kiedy słyszał zza zamkniętych drzwi apodyktyczny tenorek Iżycyna.
— Gdzie ciągniesz ten stół, bałwanie?! Powiedziałem wyraźnie, w podkowę!
Albo jeszcze gorzej:
— Nie tak, nie tak! Otwórz jej szerzej ten brzuch! No i co, że zamarznięty, szarpnij porządnie! No już! Tak, teraz dobrze.
Zatrzymanych przywieziono przed trzecią po południu; każdego w osobnym powozie pod konwojem.
Tulipanow widział przez okno, jak najpierw do kostnicy wprowadzono pyzatego, krzepkiego mężczyznę w wymiętym fraku i przekrzywionej białej krawatce — pewnie fabrykanta Burylina, który od chwili zatrzymania nie trafił jeszcze do domu. Dziesięć minut później przybył Stienicz. Był w białym fartuchu (widać prosto ze szpitala), sprawiał wrażenie zaszczutego i z przerażeniem rozglądał się dookoła. Wkrótce po nim przywieziono Nieswicką. Szła między dwoma żandarmami, wyprostowana, z uniesioną głową. Twarz akuszerki wykrzywiał grymas nienawiści.
Skrzypnęły drzwi; do gabinetu zajrzał Iżycyn. Był podekscytowany i radosny jak teatralny antreprener przed premierą.
— Na razie czekają, robaczki, w biurze, pod strażą — poinformował. — Niech no pan rzuci okiem, czy wszystko jest jak należy.
Tulipanow bez entuzjazmu wstał i przeszedł do prosektorium.
Pośrodku obszernej sali stały ustawione w szeroką podkowę stoły. Na każdym z nich leżały przykryte brezentem zwłoki. Za stołami, przy ścianie — żandarmi, stójkowi, grabarze i stróż: po jednym na dwa ciała. Przy ostatnim stole siedział na prostym drewnianym krześle Zacharow, w tym samym fartuchu co zwykle i z nieodłączną fajką w zębach. Był znudzony i nawet senny. Za nim, nieco z boku, sterczał Grumow, jak małżonka przy ślubnym na mieszczańskiej fotografii, tyle że nie opierał ręki na ramieniu eksperta. Wyglądał na przybitego — widać nie przywykł do takiego zamieszania w swoim królestwie milczenia. Ostro pachniało środkiem odkażającym, spod którego uparcie przebijał słodkawy fetor rozkładu. Z boku, na małym stoliku, leżał stos papierowych torebek. Solidny Leonid Andriejewicz wszystko przewidział — a nuż kogoś dopadną mdłości.
— Tu stanę ja — pokazał Iżycyn. — A tutaj oni. Na mój rozkaz cała siódemka chwyci lewą ręką jeden brezent, drugą drugi i ściągnie. Niezapomniany widok. Zaraz sam się pan przekona. I nosem ich, nosem, sukinsynów, w sam środek flaków. Jestem pewien, że mordercy puszczą nerwy. A może i nie? — zaniepokoił się nagle detektyw, mierząc niepewnym spojrzeniem scenografię.
— Puszczą — orzekł ponuro Anisij. — I to wszystkim trojgu.
Napotkał wzrok Pachomienki; stróż ukradkiem mrugnął do niego: niczaho, synku, pamiętaj o odciskach.
— Zaczynamy! — rzucił Iżycyn w stronę drzwi, po czym pospiesznie wybiegł na środek sali i przybrał pozę wcielonej surowości: ręce splecione na piersi, jedna noga do przodu, rachityczna dolna szczęka wysunięta, zmarszczone brwi.
Wprowadzono zatrzymanych. Stienicz od razu wbił wzrok w straszne brezentowe całuny i wcisnął głowę w ramiona. Anisija i pozostałych chyba nie zauważył. Za to Nieswickiej stoły nie zainteresowały ani trochę. Przyjrzała się obecnym, zatrzymała wzrok na Tulipanowie i posłała mu pogardliwy uśmiech. Anisij zaczerwienił się jak burak. Kupiec stanął obok stolika z torebkami, oparł się o blat i ciekawie kręcił głową. Mrugnął do Zacharowa. Ten lekko skłonił głowę.
— Jestem człowiekiem prostolinijnym — zaczął suchym, ostrym tonem Iżycyn, akcentując każde słowo. — Nie zamierzam owijać w bawełnę. W ostatnich miesiącach popełniono w Moskwie wiele potwornych zabójstw. Organy śledcze doskonale wiedzą, że mordercą jest któreś z was trojga. Za chwilę pokażę wam małą niespodziankę i przy okazji zajrzę każdemu w duszę. Zjadłem zęby na takich historiach, więc mnie nie nabierzecie. Dotychczas morderca widział swoje dzieło tylko nocą, w przystępie szaleństwa. Teraz obejrzyjcie je sobie w świetle dnia. Brezent!
Machnął ręką i całuny jakby same z siebie spłynęły na podłogę. Jeden Lińkow nieco zepsuł efekt — szarpnął za mocno i brezent zaczepił o głowę trupa. Martwa czaszka stuknęła o drewniany blat.
Widok był rzeczywiście niezapomniany. Anisij pożałował, że nie zdążył się w porę odwrócić, teraz było już za późno. Przylgnął plecami do ściany, trzy razy głęboko odetchnął i jakoś doszedł do siebie.
Iżycyn nie patrzył na zwłoki. Wpił się wzrokiem w podejrzanych, jego spojrzenie nerwowo przeskakiwało z jednej twarzy na drugą: Stienicz, Nieswicka, Burylin; Stienicz, Nieswicka, Burylin. Jeszcze raz; i jeszcze.
Anisij zauważył, że starszemu stójkowemu Pribłudce, stojącemu z nieruchomą, wprost kamienną twarzą, lekko drżą koniuszki uczernionych wąsów. Lińkow zamknął oczy i poruszał wargami — pewnie się modlił. Grabarze najprędzej wyglądali na znudzonych — w swoim niewdzięcznym zawodzie napatrzyli się już wszystkiego. Stróż Pachomienko spoglądał na ciała ze smutkiem i współczuciem. Potem podniósł wzrok na Anisija i ledwie dostrzegalnie pokręcił głową, co zapewne oznaczało: „Oj, ludzie, ludzie, co wy ze sobą robicie”. Ten prosty, ludzki gest ostatecznie otrzeźwił Tulipanowa. Patrz na podejrzanych — powiedział sobie. Bierz przykład z Iżycyna.
Proszę: były student i były wariat Stienicz z chrzęstem wyłamuje sobie delikatne palce; na twarzy wielkie krople potu. Można zaręczyć, że zimnego. Podejrzane? Jeszcze jak!
Kolejny były student, aktualnie milioner i amator odcinania uszu, na odwrót, jakiś dziwnie spokojny: po twarzy błądzi mu szyderczy uśmieszek, w oczkach płoną złośliwe iskierki. Ale tylko udaje, że go to wszystko nie rusza — nie wiedzieć po co wziął ze stolika torebkę i przyciska do piersi. To „niekontrolowana reakcja”, na którą szef kazał zwracać szczególną uwagę. Taki utracjusz jak Burylin mógł ze zwykłego przesytu zacząć szukać nowych, silnych wrażeń.
Teraz żelazna lady Nieswicka, była więźniarka, od czasu studiów w Edynburgu zakochana w chirurgii. Nietuzinkowa postać, trudno przewidzieć, na co ją stać i czego po niej oczekiwać. Proszę, jak strzela oczami.
Tu akurat „nietuzinkowa postać” potwierdziła, że w rzeczy samej stać ją na nieprzewidywalne zachowania.
Jej dźwięczny głos przerwał grobową ciszę.
— Wiem, kogo pan sobie upatrzył, panie opryczniku! — krzyknęła do detektywa. — Świetnie pomyślane! „Nihilistka” w roli krwiożerczej bestii! Sprytne! I jakie pikantne, prawda? Kobieta! Brawo, daleko pan zajdzie. Wiedziałam, do jakich podłości zdolna jest wasza zgraja, ale to już przechodzi wszelkie granice! — Nagle jęknęła i złapała się za serce, jakby wstrząśnięta jakimś wielkim odkryciem. — Przecież to wy! Wy! Że też nie domyśliłam się od razu! To pańscy mistrzowie zakulisowej roboty zarżnęli te nieszczęsne — pewnie, co komu po „wyrzutkach społeczeństwa”! Mniej biedoty, mniej kłopotu! Podli! Zabawiliście się w „Castigo”? Dwie pieczenie na jednym ogniu, tak? Mniej włóczęgów i na dodatek „nihilistka” w garści? Mało oryginalne, ale jakże skuteczne!
Odchyliła głowę i wybuchnęła nienawistnym chichotem. Stalowe pince–nez spadło i zakołysało się na sznurku.
— Spokój! — ryknął Iżycyn, przerażony, że Nieswicka zepsuje mu całą psychologię śledztwa. — Milczeć, natychmiast! Nie pozwolę obrażać władz!
— Zabójcy! Bydlaki! Tyrani! Prowokatorzy! Padalce! Mordercy Rosji! Krwiopijcy! — krzyczała Nieswicka i widać było, że nieprędko wyczerpie zapas wyzwisk kierowanych pod adresem stróżów porządku.
— Lińkow, Pribłudko, zamknijcie jej pysk! — Detektyw ostatecznie stracił panowanie nad sobą.
Stójkowi niepewnie podeszli do akuszerki i wzięli ją za ramiona, ale chyba nie bardzo wiedzieli, jak zamknąć pysk przyzwoitej damie.
— Oby cię ziemia dłużej nie nosiła, kacie! — zawyła Nieswicka, patrząc Iżycynowi prosto w oczy. — Zdechniesz pod płotem przez swoje własne intrygi!
Wyciągnęła rękę, mierząc palcem w twarz detektywa do zadań nadzwyczajnych, i wówczas rozległ się wystrzał.
Leontij Andriejewicz podskoczył w miejscu i przysiadł, trzymając się za głowę. Tulipanow z niedowierzaniem mrugał oczami: zastrzeliła go palcem?
Rozległ się rubaszny, nieopanowany śmiech. Burylin machał rękami i potrząsał głową w nagłym, niekontrolowanym przystępie wesołości. Ach, tak! Kiedy wszyscy patrzyli na Nieswicka, nadmuchał cichcem papierową torebkę i uderzył nią o stolik.
— Aaa!!! — Salę napełnił nieludzki skowyt, zagłuszając śmiech fabrykanta.
Stienicz!
— Nie moooogę! — wył przeraźliwie pielęgniarz. — Nie mogę już dłużej! Oprawcy! Katy! Za co mnie tak dręczycie? Dlaczego? Boże, za coooo?
Jego szalony wzrok prześlizgnął się po twarzach obecnych i zatrzymał na Zacharowie, jedynym, który siedział: milczący, z krzywym uśmieszkiem, z rękami w kieszeniach skórzanego fartucha.
— I co się śmiejesz, Jegor? To twoje królestwo, prawda? Twoje królestwo, twój sabat! Zasiadasz na tronie i wyprawiasz bal! Tryumfujesz! Pluton, król śmierci! A to twoi poddani! — Wskazał na zmasakrowane zwłoki. — W pełnej krasie! — Dalej wykrzykiwał zupełnie już nieskładnie. — Mnie na pysk, niegodny! A ty, czego ty jesteś godny? Z czego taki dumny? Popatrz na siebie! Padlinożerca! Sęp! Spójrzcie na niego, na sępa! A ten pomocnik? Śliczna para! Dobrały się ścierwojady!
I wybuchnął histerycznym, chorym śmiechem.
Usta eksperta wykrzywił grymas pogardy. Grumow uśmiechnął się niepewnie.
Wspaniały „eksperyment” — pomyślał Anisij, obserwując trzymającego się za serce detektywa i podejrzanych: jedna klnie na czym świat stoi, drugi rechocze, trzeci histeryzuje. A idźcie wy wszyscy w cholerę!
Anisij odwrócił się i wyszedł.
Uff, nie ma to jak świeże powietrze!
Wpadł do siebie na Granatną sprawdzić, jak tam Sońka, i przełknąć na chybcika miskę kapuśniaku Pałaszy, a potem pognał prosto do szefa. Było co opowiadać i było za co przepraszać. A najbardziej chciał się dowiedzieć, jakie to tajemnicze sprawy załatwiał dziś Erast Pietrowicz.
Na Małą Nikicką było niedaleko, raptem pięć minut. Tulipanow wbiegł na znajomy ganek, nacisnął guzik dzwonka — cisza. Hmm. Angelina Samsonowna pewnie w cerkwi albo w szpitalu, ale gdzie Masa? Poczuł ukłucie niepokoju: może szef potrzebował pomocy i posłał po wiernego sługę, kiedy on, Anisij, zawalał całe dotychczasowe śledztwo na cmentarzu?
W ponurym nastroju powlókł się z powrotem. Po ulicy biegały rozwrzeszczane dzieciaki. Co najmniej trzech urwisów najbezczelniej szych, miało czarne włosy i skośne oczy. Tulipanow pokręcił głową. Wśród okolicznych kucharek, pokojówek i praczek kamerdyner Fandorina uchodził za „misia” i pogromcę serc. Jak tak dalej pójdzie, za dziesięć lat będą tu mieli Dzielnicę Kwitnącej Wiśni.
Dwie godziny później przyszedł znowu. Było już po zmroku. Zobaczył światło w dwóch oknach oficyny, ucieszył się i pomknął przez podwórze.
Gospodyni i Masa byli w domu, ale Erast Pietrowicz wciąż jeszcze nie wrócił i okazało się, że przez cały dzień nie dał znaku życia.
Angelina Samsonowna zatrzymała gościa, napoiła herbatą z rumem i nakarmiła ekierkami, za którymi Anisij przepadał.
— Przecież jest post — opierał się bez przekonania Tulipanow, wdychając boski aromat świeżo zaparzonej herbaty, zaprawionej jamajskim napitkiem. — Rumu nie wolno…
— Przecież pan, Anisiju Pitirimowiczu, i tak nie przestrzega postu. — Angelina się uśmiechnęła.
Siedziała naprzeciw niego, z policzkiem opartym na ręce. Nie tknęła herbaty ani ekierek.
— Post powinien być nie wyrzeczeniem, tylko nagrodą. Bóg nie chce wyrzeczeń. Jeżeli dusza nie potrzebuje postu, niech pan nie pości, po co? Erast Pietrowicz nie chodzi do cerkwi, nie uznaje cerkiewnych nakazów, i nic, nic strasznego się nie dzieje. Najważniejsze, że Bóg mieszka w jego sercu. A jeśli człowiek może żyć z Bogiem i bez cerkwi, nie ma go co zmuszać.
Anisij nie wytrzymał i wyrzucił z siebie to, co dawno już leżało mu na sercu.
— Niektórych nakazów cerkwi należy przestrzegać. Nawet jeżeli samemu nie przykłada się do czegoś wagi, można pomyśleć chwilę o uczuciach bliźniego. Bo jakże to tak? Pani, Angelino Samsonowna, żyje zgodnie z nakazami cerkwi, praktykuje wszystkie obrzędy, grzech nie ma do pani dostępu, a z punktu widzenia społeczeństwa… To niesprawiedliwe, to nie w porządku…
Nie potrafił powiedzieć wprost, zaplątał się, ale mądra Angelina i tak zrozumiała.
— Chodzi panu o to, że żyjemy bez ślubu? — zapytała spokojnie, jakby gawędzili o czymś najbanalniejszym na świecie. — Niesłusznie osądza pan Erasta Pietrowicza. Dwa razy mi się oświadczał, z całym ceremoniałem. To ja nie chciałam.
Anisij osłupiał.
— Ale dlaczego?!
Angelina Samsonowna znów się uśmiechnęła, ale tym razem już nie do rozmówcy, tylko do własnych myśli.
— Kiedy człowiek kocha, nie myśli o sobie. A ja kocham Erasta Pietrowicza. Kocham go, bo jest piękny.
— Święta prawda — przytaknął Tulipanow. — Wyjątkowo przystojny mężczyzna.
— Nie o tym mówię. Piękno ciała nie trwa długo. Byle ospa czy poparzenie, i koniec. W zeszłym roku, kiedy mieszkaliśmy w Anglii, w sąsiednim domu wybuchł pożar. Erast Pietrowicz skoczył w ogień ratować szczenię i poparzył się. Spalił ubranie, włosy. Na policzku pęcherz, brwi i rzęsy osmalone. Wyglądał paskudnie. A i tak dobrze, że całkiem twarzy nie spalił. Ale prawdziwe piękno to nie twarz. I Erast Pietrowicz jest piękny.
Ostatnie słowo Angelina wypowiedziała jakimś szczególnym tonem i Anisij zrozumiał, co miała na myśli.
— Tylko wciąż boję się o niego. Otrzymał wielką moc, a wielka moc to wielka pokusa. Powinnam być teraz w cerkwi, dzisiaj Wielki Czwartek, wspomnienie Ostatniej Wieczerzy, a ja, grzesznica, nie mogę nawet czytać odpowiednich modlitw. Ciągle modlę się za niego, tylko za niego, za Erasta Pietrowicza. Proszę Zbawiciela, żeby miał go w opiece, chronił przed złymi ludźmi i przede wszystkim przed dumą, która zabija duszę.
Na te słowa Anisij spojrzał na zegar. Zaniepokojony powiedział:
— Prawdę mówiąc, bardziej obawiam się złych ludzi. Dochodzi druga w nocy, a jego ciągle nie ma. Dziękuję za poczęstunek, Angelino Samsonowna, pójdę już sobie. Jeżeli Erast Pietrowicz wróci, koniecznie proszę po mnie przysłać.
W drodze powrotnej Tulipanow rozmyślał o tym, co usłyszał. Na Małej Nikickiej, pod latarnią gazową, podbiegła do niego ulicznica — w czarnych włosach szeroka wstążka, oczy wymalowane, róż na policzkach.
— Miłego wieczoru, enteresujący kawalerze. Nie ugości kawaler dziewczyny wódeczką albo likierkiem? — Zalotnie uniosła uczernione brwi i gorąco wyszeptała: — A ja już bym ci się, mój ty śliczny, odwdzięczyła. Do końca życia byś mnie zapamiętał…
Coś na dnie duszy Tulipanowa jęknęło. Ulicznica była niebrzydka, nawet więcej niż niebrzydka. Ale po ostatniej takiej historii, pod koniec karnawału, Anisij poprzysiągł sobie, że nigdy więcej. Paskudnie się potem czuł, gryzło go sumienie. Powinien się ożenić, ale co zrobić z Sońką?
Powiedział więc surowym ojcowskim tonem:
— Nie łaź tak po nocy. Jeszcze cię dorwie jakiś maniak i potraktuje nożem.
Ale kuta na cztery nogi ulicznica ani myślała słuchać dobrych rad.
— Patrzcie go, jaki troskliwy! — prychnęła. — Nie potraktuje, „kot” ma tu na nas oko.
I rzeczywiście, po drugiej stronie ulicy ktoś stał w cieniu. „Kot” zrozumiał, że został zauważony, i podszedł niespiesznym, rozkołysanym krokiem. Wyglądał jak trzeba: bobrowa czapka nasunięta na oczy, futro nonszalancko rozpięte, śnieżnobiały szal zakrywający pół twarzy i równie białe buty. Mówił, przeciągając słowa i pobłyskując złotym zębem.
— Szanowny pan wybaczy. Albo bierze pan dziewczynę, albo proszę iść dalej swoją drogą. Tu się pracuje, nie pora na kazania.
Dziewczyna spoglądała na opiekuna z zachwytem, co rozwścieczyło Tulipanowa jeszcze bardziej niż bezczelność sutenera.
— Nie będziesz mi rozkazywał! — wrzasnął. — Poczekaj no, zaraz zawlokę cię na posterunek.
„Kot” szybko rozejrzał się dookoła, stwierdził, że ulica jest pusta, i jeszcze groźniej przeciągając, zapytał:
— A zawleczka ci się nie urwie?
— Ach, tak, ty…!
Anisij jedną ręką chwycił typa za rękaw, drugą wyciągnął z kieszeni gwizdek. Za rogiem, na Twerskiej, powinien być stójkowy, do komendy żandarmerii też dwa kroki.
— Zmykaj, Ineska, sam to załatwię! — rzucił złotozęby. Dziewczyna w mgnieniu oka podkasała spódnicę i wzięła nogi za pas, a rozzuchwalony „kot” powiedział głosem Erasta Pietrowicza:
— Nie hałasuj tak, Tulipanow. Uszy mnie już rozbolały.
Sapiąc i łomocąc bronią, nadbiegł stójkowy, Siemion Łukicz.
Szef wcisnął mu w dłoń półrublówkę.
— Brawo, szybko biegasz.
Siemion Łukicz nie przyjął monety od podejrzanego typa i tylko pytająco spojrzał na Anisija.
— Tak, tak, Syczow, idź, chłopie — powiedział stropiony Tulipanow. — Przepraszam, że cię niepotrzebnie wezwałem.
Dopiero wtedy Siemion Łukicz wziął półrublówkę, regulaminowo zasalutował i wrócił na swój posterunek.
— Jak tam Angelina, nie śpi? — zapytał Erast Pietrewicz, patrząc na oświetlone okna oficyny.
— Nie, czeka.
— Wobec tego, jeżeli nie ma pan nic przeciwko temu, przespacerujmy się trochę i p–porozmawiajmy.
— Szefie, co za przebieranki? Napisał pan, że zamierza złapać nitkę z drugiej strony. Co to za „druga strona”?
Fandorin skarcił asystenta wzrokiem.
— Marnie pan kojarzy, Tulipanow. „Z drugiej strony”, czyli od strony ofiar Rozpruwacza. Z — założyłem, że kobiety lekkich obyczajów, do których nasz znajomy żywi, jak się zdaje, szczególną nienawiść, mogą wiedzieć coś, czego my nie wiemy. Na przykład widziały coś podejrzanego, coś słyszały, czegoś się d–domyślają. Przeprowadzam mały zwiad. Policji czy urzędnikom takie panny nie będą się zwierzały, więc postanowiłem się odpowiednio zakamuflować. I muszę przyznać, że jako „kot” cieszyłem się niezłym powodzeniem — dodał skromnie Erast Pietrowicz. — Kilka grzesznych dusz zażyczyło sobie przejść pod moją kuratelę, co zirytowało konkurencję: Ślepego, Kazbeka i Ogierka.
Anisija nie zdziwiły sukcesy szefa na sutenerskim poletku — w końcu chłopak jak malowanie, w dodatku ubrany według ostatniego krzyku mody rodem z moskiewskich spelunek. Zapytał tylko:
— I jak, znalazł pan coś?
— Owszem — odpowiedział wesoło Fandorin. — Panna Ineska, na której uroki nie pozostał pan, jak widzę, całkiem obojętny, zaserwowała mi pewną ciekawą historyjkę. Półtora miesiąca temu podszedł do niej wieczorem jakiś człowiek i powiedział coś dziwnego: „Wyglądasz na bardzo nieszczęśliwą. Chodź ze mną, sprawię ci wielką radość”. Ale Ineska ma d–dość oleju w głowie i nigdzie nie poszła, bo zauważyła, że podchodząc do niej, schował coś za plecami i że to coś błysnęło w świetle księżyca. Podobno jeszcze jakiejś pannie, Głaszce czy Daszce, przydarzyła się podobna historia. Nawet polała się krew, ale do morderstwa nie doszło. Mam nadzieję, że wkrótce odnajdę tę Głaszkę–Daszkę.
— To na pewno on, to Rozpruwacz! — krzyknął poruszony Anisij. — Jak wyglądał? Czy pański świadek może go opisać?
— Kłopot w tym, że Ineska właściwie go nie widziała. Twarz skrywał w cieniu, zapamiętała tylko głos. Podobno miękki, cichy i uprzejmy. Jak mruczenie k–kota.
— A wzrost? Ubranie?
— Nic nie pamięta. Była, jak sama twierdzi, „dziabnięta”. Ale nie wyglądał ani na szlachcica, ani na margines, raczej coś pośredniego.
— No, to już coś. — Anisij liczył na palcach. — Po pierwsze, jednak mężczyzna. Po drugie, charakterystyczny głos. Po trzecie, średnio zamożny mieszkaniec miasta.
— Głupstwa pan gada — przerwał szef. — Może specjalnie przebierać się na takie nocne wycieczki. Głos też podejrzany. Co to niby znaczy „mruczenie kota”? Równie dobrze mruczeć może kobieta.
Tulipanow przypomniał sobie teorie Iżycyna.
— No właśnie, a miejsce? Gdzie do niej podszedł? Na Chitrowce?
— Nie, Ineska pochodzi z Graczowki i jej rejon działania obejmuje plac Trubny i okolice. Ten człowiek podszedł do niej na Suchariewce.
— Suchariewka też pasuje — zapalił się Anisij. — Do osady tatarskiej w Wypołzowie nie dalej jak dziesięć minut piechotą!
— Tak, Tulipanow, stop. — Szef naprawdę się zatrzymał. — Co ma do rzeczy osada t–tatarska?
Przyszła kolej na raport Anisija. Zaczął od najważniejszego — od „eksperymentu śledczego”.
Erast Pietrowicz słuchał z miną nie wróżącą niczego dobrego. Raz tylko się upewnił:
— „Kustigo”?
— Tak, chyba tak właśnie powiedziała Nieswicka. Albo jakoś podobnie. Co to takiego?
— Pewnie „Castigo”, czyli po włosku „kara” — wyjaśnił Fandorin. — Sycylijska policja stworzyła swego czasu t–tajną organizację, która bez sądu i śledztwa likwidowała złodziejaszków, włóczęgów, prostytutki i inne elementy z tak zwanego dna. Winą członkowie organizacji obarczali miejscowe mafie i surowo się z nimi rozprawiali. No cóż, niegłupio kombinuje n–nasza akuszerka. W sam raz podobne do Iżycyna.
Kiedy Anisij skończył opowiadać o „eksperymencie”, szef ponuro zauważył:
— Taaak, jeżeli ktoś z tej trójki faktycznie jest Rozpruwaczem, teraz już będzie się pilnował. Nie ma to jak uprzedzić podejrzanego.
— Leontij Andriejewicz powiedział, że podczas „eksperymentu” winny może się nie złamać. Wtedy każe śledzić każdy ich krok.
— I c–co z tego? Jeśli są jakieś dowody, zostaną zniszczone. Każdy maniak kompletuje coś w rodzaju kolekcji drogich sercu pamiątek. Maniacy, Tulipanow, to ludzie sentymentalni. Jeden zabierze strzęp odzieży ofiary, drugi gorzej niż odzieży, i tak dalej. Pewien bawarski morderca, który miał na koncie sześć kobiet, kolekcjonował pępki — żywił fatalną słabość do tej niewinnej części ciała. Zasuszone pępki stały się głównym dowodem w procesie. A nasz „chirurg” nieźle orientuje się w anatomii; za każdym razem na miejscu przestępstwa brakuje któregoś z organów wewnętrznych ofiary. Przypuszczam, że zabiera je do swojej kolekcji.
— Szefie, a ma pan całkowitą pewność, że Rozpruwacz jest lekarzem? — zapytał Anisij, po czym wtajemniczył Erasta Pietrowicza w „rzeźniczą” wersję Iżycyna i przy okazji w jego zdecydowany a energiczny „plan”.
— Czyli nie wierzy w hipotezę z Londynem? — zdumiał się Fandorin. — Ale przecież charakterystyczne szczegóły zgadzają się w obu historiach. Nie, Tulipanow, to zrobił jeden i ten sam człowiek. Po co moskiewski rzeźnik m–miałby jeździć do Anglii?
— Tak czy inaczej, Iżycyn nie da się już odwieść od swojej wersji, szczególnie teraz, po krachu „eksperymentu śledczego”. Biedni rzeźnicy od południa siedzą w kozie. Przetrzyma ich do jutra bez wody i bez snu. A rano porządnie przyciśnie.
Już dawno Anisij nie widział tak groźnych błysków w oczach szefa.
— Ach, tak, więc przystąpił już do realizacji „planu”? — wycedził radca kolegialny. — No cóż. Idę o zakład, że dzisiejszej nocy ktoś straci parę godzin spokojnego snu. A przy okazji p–posadę. Jedziemy, Tulipanow. Złożymy panu Pyżycynowi późną wizytę. O ile dobrze pamiętam, rezyduje w mieszkaniu służbowym w budynku należącym do sądu. To niedaleko, na Wozdwiżence. Marsz, Tulipanow, naprzód!
Anisij doskonale znał piętrowy budynek na Wozdwiżence; kwaterowali w nim urzędnicy Ministerstwa Sprawiedliwości, którzy nie mieli rodzin lub przebywali w delegacji. Czarno–bury, długi, w brytyjskim stylu, z osobnym wejściem do każdego mieszkania.
Zapukali do komórki dozorcy. Wyjrzał zaspany, w narzuconym pospiesznie ubraniu. Długo nie chciał powiedzieć nocnym gościom, pod jakim numerem mieszka radca dworu Iżycyn — Erast Pietrowicz w swoim malowniczym przebraniu nie budził zbytniego zaufania. Uratowała ich kokarda na furażerce Anisija.
Weszli w trójkę po schodkach prowadzących do drzwi Iżycyna. Dozorca pociągnął za dzwonek, zerwał czapkę z głowy i przeżegnał się.
— Nerwowy człowiek z Leontija Andriejewicza — wyjaśnił szeptem. — Jakby co, sami panowie…
— Sami, sami — mruknął Erast Pietrowicz, uważnie przyglądając się drzwiom.
Potem lekko je pchnął; otwarły się bezgłośnie.
— Otwarte! — jęknął dozorca. — Znowu ta roztrzepana Zinka, pokojówka. Kiełbie we łbie! Jeszcze nam tylko złodziei brakowało. Niedawno tu zaraz, na Kisłowskiej…
— Ciii! — szepnął Fandorin i podniósł palec. Mieszkanie wyglądało na wymarłe. Usłyszeli, jak zegar zazgrzytał, wybijając czwartą.
— Niedobrze, Tulipanow, niedobrze.
Erast Pietrowicz wszedł do przedpokoju i wyciągnął z kieszeni latarkę. Doskonałe urządzenie, import z Ameryki: naciskasz sprężynę i w środku, w latarce, pojawia się energia, a z niej światło. Anisij też chciał sobie taką kupić, ale była za droga.
Snop światła prześlizgnął się po ścianach i zamarł na podłodze.
— O matko! — pisnął cieniutko dozorca. — Zinka! Jasny krąg wyłowił z ciemności nienaturalnie bladą twarz młodej kobiety z otwartymi, nieruchomymi oczami.
— Gdzie sypialnia gospodarza? — zapytał ostro Fandorin i szarpnął skamieniałego dozorcę za ramię. — Prowadź! Szybko!
Wpadli do salonu, stamtąd do gabinetu i dalej, do sypialni.
Tulipanow sądził, że przez ostatnie kilka dni napatrzył się już do syta na wykrzywione martwe twarze, ale takiego koszmaru jeszcze dotąd nie widział.
Leontij Andriejewicz Iżycyn leżał na łóżku; usta miał szeroko otwarte. Niewiarygodnie wybałuszone oczy upodabniały go do ropuchy. Żółty snop przebiegł po sypialni, ukazał na moment jakieś ciemne bryły dookoła poduszki i odsunął się na bok. Cuchnęło zgnilizną i nieczystościami.
Snop wrócił na potworną twarz. Elektryczny krąg zacieśnił się i pojaśniał; teraz oświetlał jedynie czubek głowy denata.
Na czole widniał ślad pocałunku.
Nieprawdopodobne, do jakiej perfekcji doszedłem w swojej sztuce. Trudno wyobrazić sobie istotę wstrętniejszą od tego psa gończego. Jego w najwyższej mierze odrażające gesty, maniery, sposób mówienia, mimika po raz pierwszy kazały mi zwątpić: czy to możliwe, żeby nawet ten śmieć był w środku równie piękny jak inne dzieci Boże?
Ale udało mi się uczynić go pięknym! Oczywiście organizmowi mężczyzny daleko do kobiecego, ale każdy, kto zobaczyłby detektywa Iżycyna, kiedy skończyłem już swoje dzieło, przyznałby, że nowa postać dodała mu uroku.
Miał szczęście. To nagroda za upór i gorliwość. A także za to, że przez swój idiotyczny spektakl kazał memu sercu zawyć z pragnienia. On obudził to pragnienie — i on je zaspokoił.
Już się nie gniewam, wybaczyłem mu. Musiałem przez niego zakopać tak drogie memu sercu pamiątki — słoje, w których trzymałem drogocenne mementos, wspomnienie chwil największego szczęścia. Spirytus wylałem, teraz wszystkie moje relikwie marnie zgniją. Trudno. Trzymać je dłużej byłoby nierozsądnie. Policja krąży nade mną jak stado wron.
Paskudny zawód — węszą, śledzą. Przeważnie wyjątkowo brzydcy ludzie. Jakby ich specjalnie dobierali: tępe pyski, świńskie oczka, czerwone karki, kościste grdyki, odstające uszy.
Nie, nie powinienem tak mówić. Jest wśród nich jeden brzydki wprawdzie, ale zdaje się nie do końca stracony. Właściwie nawet na swój sposób sympatyczny.
Ma ciężkie życie.
Trzeba by pomóc chłopcu. Zrobić jeszcze jeden dobry uczynek.
— …gniew i trwogę. Najjaśniejszego pana bardzo zaniepokoiły doniesienia o potwornych, niesłychanych morderstwach, dokonanych ostatnio w starej stolicy. Odwołanie wielkanocnej wizyty w świątyniach Kremla jest wydarzeniem bezprecedensowym. Szczególne niezadowolenie cara wywołała podjęta przez administrację Moskwy próba utajnienia serii zabójstw, które, jak się okazuje, wstrząsają miastem już nie pierwszy tydzień. Kiedy wczoraj wieczorem wyjeżdżałem z Sankt Petersburga, żeby zorientować się w sprawie, nie wiedziałem jeszcze o ostatnim, najbezczelniejszym przestępstwie. Zamordowanie urzędnika prokuratury prowadzącego śledztwo jest wydarzeniem w imperium rosyjskim niebywałym. Mrożące krew w żyłach okoliczności tego czynu stanowią zagrożenie dla całego systemu praworządności kraju. Panowie, moja cierpliwość się wyczerpała. Przewidując sprawiedliwy gniew najjaśniejszego pana, z własnej woli oraz na mocy przysługujących mi pełnomocnictw zarządzam, co następuje…
Słowa padały mocno, powoli, strasznie. Mówiący obrzucił ciężkim spojrzeniem twarze obecnych — zmartwiałe moskwian i surowe petersburżan.
W chmurny poranek Wielkiego Piątku, w siedzibie księcia Władimira Andriejewicza Dołgorukiego, odbywała się nadzwyczajna narada z udziałem przybyłych właśnie ze stolicy hrabiego Tołstowa i członków jego świty.
Wsławiony bezwzględnym dławieniem rewolucyjnej zarazy, hrabia miał żółtą, nalaną twarz; niezdrowa skóra zwisała martwymi fałdami pod zimnymi, świdrującymi oczami; ale głos brzmiał jak wykuty ze stali: twardo i władczo.
— Jako minister pozbawiam generała — majora Jurowskiego stanowiska moskiewskiego oberpolicmajstra — oświadczył hrabia i pośród urzędników policji przebiegł ni to jęk, ni to westchnienie.
— Prokuratora okręgowego, podlegającego Ministerstwu Sprawiedliwości, zdymisjonować nie mogę, radzę jednak i nalegam, żeby sam natychmiast usunął się z urzędu, nie czekając na zwolnienie dyscyplinarne…
Prokurator Kozlatnikow zbladł i bezgłośnie poruszył wargami, a jego asystenci skurczyli się na krzesłach.
— Co zaś do pana, Władimirze Andriejewiczu — minister wbił wzrok w generała–gubernatora, który słuchał strasznych słów, ściągnąwszy brwi i przyłożywszy dłoń do ucha — nie śmiem naturalnie udzielać żadnych rad, mam jednak obowiązek poinformować pana, że car nie jest zadowolony z sytuacji w powierzonym pańskiej pieczy mieście. Wiadomo mi, że najjaśniejszy pan zamierzał, w związku z nadchodzącym sześćdziesięcioleciem służby oficerskiej, odznaczyć pana Orderem Imperium Rosyjskiego i wręczyć brylantową szkatułkę ze swoim monogramem. Rozporządzenie w tej sprawie nie zostało podpisane. A kiedy najjaśniejszy pan otrzyma meldunek o skandalicznym morderstwie dokonanym ubiegłej nocy…
Hrabia znacząco zawiesił głos i w gabinecie zapadła zupełna cisza. Moskwianie zamarli, czując w powietrzu lodowaty powiew końca wielkiej epoki. Bez mała ćwierć wieku rządził starą stolicą książę Władimir Andriejewicz Dołgoruki; całe urzędnicze życie miasta dawno już wygodnie ułożyło się pod jego twardą, ale nie dławiącą przecież ręką. A teraz wyglądało na to, że nastał kres rządów Wołodii Wielkie Gniazdo. Oberpolicmajster i prokurator okręgowy złożeni z urzędu bez sankcji generała–gubernatora! Tego jeszcze nie było. Jasna sprawa: to już ostatnie dni, a może i godziny rządów Władimira Andriejewicza. Upadek mocarza musiał odbić się na losie i karierze większości obecnych, stąd różnica nastrojów malujących się na twarzach urzędników moskiewskich i petersburskich stała się jeszcze widoczniej sza.
Dołgoruki odsunął dłoń od ucha, oblizał wargi, napuszył wąsy i zapytał:
— I kiedy to, ekscelencjo, najjaśniejszy pan otrzyma raport o skandalicznym morderstwie?
Minister przymrużył oczy, usiłując przejrzeć ukryty sens niewinnego na pozór pytania.
Przejrzał, zanalizował i z ledwie dostrzegalnym uśmiechem odpowiedział:
— Zazwyczaj w Wielki Piątek rano najjaśniejszy pan pogrąża się w modlitwie i wszelkie sprawy państwowe, oprócz nadzwyczajnych, zostają odłożone na niedzielę. Pokornie zamelduję carowi, co należy, pojutrze, przed świątecznym obiadem.
Gubernator zadowolony pokiwał głową.
— Zabójstwo radcy dworu Iżycyna i jego pokojówki, mimo wyjątkowego okrucieństwa, trudno chyba zakwalifikować jako sprawę najwyższej wagi państwowej. Dmitriju Andriejewiczu, nie zamierza pan chyba z tak niemiłego powodu przeszkadzać najjaśniejszemu panu w modlitwie? Pana też za to po główce nie pogłaszczą — kontynuował książę z niewinną miną.
— Nie zamierzam.
Podkręcone siwe wąsy ministra lekko drgnęły w ironicznym uśmieszku.
Książę westchnął, wyprostował się dziarsko i zażył tabaki.
— Gwarantuję panu, że do niedzieli, do południa, śledztwo zostanie zakończone, a przestępca ujęty. A–a–a psik!
Na twarzach moskwian pojawił się cień nadziei.
— Życzę powodzenia — powiedział ponuro Tołstow. — Pozwoli pan jednak, że zapytam, skąd ta pewność. Śledztwo utknęło na martwym punkcie. Urzędnik, który je prowadził, nie żyje.
— U nas, w Moskwie, kochaneczku, poważne śledztwa zawsze prowadzi się wielokierunkowo — pouczył go Władimir Andriejewicz. — Mam tu w takich celach zaufanego człowieka, moje oko i ucho, znanego waszej ekscelencji radcę kolegialnego Fandorina. Depcze już mordercy po piętach i lada chwila doprowadzi sprawę do szczęśliwego końca. Prawda, Eraście Pietrowiczu?
Książę dostojnie obrócił się do siedzącego pod ścianą radcy kolegialnego i tylko bystry wzrok urzędnika do specjalnych poruczeń zdołał odczytać w wodnistych oczach najwyższej moskiewskiej władzy desperację i błaganie.
Fandorin wstał, odczekał chwilę i beznamiętnie oświadczył:
— Święta prawda, wasza ekscelencjo. Akurat w niedzielę zamierzam skończyć.
Minister spojrzał na niego spode łba.
— „Zamierza” pan? Może będzie pan łaskaw wysławiać się nieco mniej lakonicznie. Jakie ma pan hipotezy, wnioski, jakie proponuje pan środki?
Erast Pietrowicz nawet nie odwrócił się do hrabiego. Nadal patrzył tylko na generała–gubernatora.
— Jeżeli taka jest wola Władimira Andriejewicza, odpowiem na pańskie pytanie. W przeciwnym razie zachowam szczegóły dla siebie. Mam podstawy sądzić, że na obecnym etapie śledztwa rozszerzenie kręgu wtajemniczonych może okazać się zgubne dla powodzenia operacji.
— Co?! — ryknął minister. — Jak pan śmie! Zapomniał pan chyba, z kim ma do czynienia!
Złote epolety petersburżan zakołysały się wściekle. Złote naramienniki moskwian bojaźliwie przygasły.
— Nie zapomniałem. — Fandorin spojrzał w końcu na stołecznego dostojnika. — Wasza ekscelencja jest generałem–adiutantem świty najjaśniejszego pana, ministrem spraw wewnętrznych i dowódcą korpusu żandarmerii. Ja natomiast pracuję w kancelarii moskiewskiego generała–gubernatora i nie p–podlegam pańskim rozkazom. Władimirze Andriejewiczu, czy mam zameldować ministrowi, na jakim etapie jest śledztwo?
Książę zmierzył podwładnego pytającym spojrzeniem i najwyraźniej zdecydował, że raz kozie śmierć.
— Dmitriju Andriejewiczu, szkoda czasu, niech robi po swojemu. Ręczę za Fandorina głową. A teraz może da się pan namówić na moskiewskie śniadanie? Stół nakryty, zapraszam.
— Głową, pan to powiedział — wycedził złowieszczo Tołstow. — Proszę bardzo. W niedzielę o dwunastej trzydzieści zamelduję o wszystkim najjaśniejszemu panu. Również o tym, co tu właśnie usłyszałem. — Minister wstał i złożył blade wargi w uśmiech. — Cóż, wasza ekscelencjo, siadajmy do śniadania.
Dostojnik skierował się do wyjścia. Po drodze posłał radcy kolegialnemu mordercze spojrzenie. Kroczący za nim urzędnicy omijali Erasta Pietrowicza szerokim łukiem.
— Co jest, serdeńko? — szepnął gubernator, zatrzymując się koło podwładnego. — Szaleju się pan najadł? Przecież to sam Tołstow! Pamiętliwy człowiek. Przy najbliższej okazji złamie panu kark. A ja nie zdołam pana obronić.
Fandorin odpowiedział przygłuchemu szefowi wprost do ucha, również szeptem.
— Jeżeli do niedzieli nie uporam się ze sprawą, tak czy inaczej nie zagrzejemy tu już miejsca. A o pamiętliwość hrabiego proszę się nie martwić. Widział pan kolor jego twarzy? Niedługo odmelduje się już nie do cara, ale wyżej.
— Jak i my wszyscy. — Dołgoruki przeżegnał się nabożnie. — No, mamy tylko dwa dni. Proszę się postarać, słoneczko. Zdąży pan, prawda?
— Pozwoliłem sobie narazić się na gniew tego d–dostojnego jegomościa z bardzo prostego powodu, Tulipanow. Nie mamy żadnej hipotezy. Zamordowanie Iżycyna i jego pokojówki Matiuszkinej kardynalnie zmienia obraz sytuacji.
Fandorin i Tulipanow siedzieli w pokoju tajnych narad, usytuowanym w dalekim zakątku rezydencji generała–gubernatora. Służbie surowo zabroniono przeszkadzać radcy kolegialnemu i jego asystentowi. Na obitym zielonym aksamitem stole leżały papiery. W przedpokoju, za zamkniętymi na głucho drzwiami, dyżurowali osobisty sekretarz jego ekscelencji, starszy adiutant, oficer żandarmerii i telefonista, obsługujący bezpośrednie połączenie z kancelarią oberpolicmajstra (niestety, byłego), komendą żandarmerii i prokuratorem okręgowym (na razie jeszcze nie byłym). Odpowiednie urzędy zobowiązano do udzielenia radcy kolegialnemu wszelkiej możliwej pomocy. Władimir Andriejewicz sam zajął się groźnym ministrem, żeby ten nie pętał się pod nogami.
Do gabinetu wszedł na palcach Froł Grigorjewicz Wiediszczew, kamerdyner księcia. Przyniósł samowar. Usiadł skromnie na brzeżku krzesła i pomachał dłonią: pracujcie, panowie detektywi, pracujcie, mnie tu wcale nie ma, szkoda waszej cennej uwagi na taką drobną płotkę.
— Tak — westchnął Anisij. — Nic już nie rozumiem. Jakim cudem dostał się do Iżycyna?
— To akurat żadna sztuka. B–było mniej więcej tak… Erast Pietrowicz przespacerował się po pokoju i machinalnie wyciągnął z kieszeni nefrytowe paciorki.
Tulipanow i Wiediszczew czekali z zapartym tchem.
— W nocy, między wpół do drugiej a drugą, morderca zadzwonił do drzwi Iżycyna. Dzwonek p–przy drzwiach połączony jest z dzwonkiem w pokoju służącej. Iżycyn mieszkał tylko z pokojówką, Zinaidą Matiuszkiną, która sprzątała, prała oraz, jak wynika z zeznań służby sąsiadów, wypełniała inne obowiązki, bardziej intymnej natury. Niemniej denat najprawdopodobniej nie dopuszczał jej do swojego łoża, spali osobno. Co zresztą całkowicie odpowiada znanym nam skądinąd poglądom Iżycyna na temat „k–kulturalnych” i „niekulturalnych” członków społeczeństwa. Matiuszkina usłyszała dzwonek, narzuciła na n–nocną koszulę szal, wyszła do przedpokoju i otworzyła drzwi. Została zamordowana na miejscu, w tymże przedpokoju, pchnięciem wąskiego, ostrego narzędzia w serce. Następnie zbrodniarz cicho przemknął się przez salon i gabinet do sypialni gospodarza. Ten spał, światło było zgaszone, o czym świadczy świeca na nocnym stoliku. Możliwe, że przestępca działał po ciemku, co o tyle interesujące, że, jak pamiętamy, w sypialni panował nieprzenikniony mrok. Bardzo ostrym narzędziem rozpłatał leżącemu na plecach Iżycynowi krtań i tętnicę. Kiedy konający chrypiał i chwytał rękami za rozcięte gardło (widzieliśmy, że dłonie i mankiety koszuli nocnej były całe we krwi), przestępca stał w pewnym oddaleniu i czekał, bębniąc palcami po blacie sekretarzyka.
Anisij przywykł do najdziwniejszych wywodów Fandorina, ale tym razem nie wytrzymał.
— Szefie, z palcami to już pan przesadza. Sam pan mnie uczył, że rekonstruując przebieg przestępstwa, nie należy zbytnio fantazjować.
— A kto tu fantazjuje, Tulipanow, uchowaj Boże! — Erast Pietrowicz wzruszył ramionami. — Matiuszkina rzeczywiście była dość niechlujna. Na blacie sekretarzyka leżała gruba warstwa kurzu, a na niej zostało mnóstwo punktowych odcisków palców. Sprawdziłem je. Są trochę rozmazane, ale na pewno nie należały do Iżycyna… Szczegóły dalszej zabawy z ofiarą pomijam. Skutki sam pan widział.
Anisij wzdrygnął się i skinął głową.
— Raz jeszcze zwracam pańską uwagę na to, że podczas… preparowania zwłok Rozpruwacz jakimś sposobem poradził sobie bez światła. Najwyraźniej ma rzadki dar widzenia w ciemności. Działał spokojnie: umył ręce w umywalce i wytarł szmatą ślady zabłoconych butów w pokojach i przedpokoju, bardzo zresztą starannie. W każdym razie nie spieszył się. A najgorsze, i tego właśnie nie mogę sobie darować, że zjawiliśmy się na Woz — dwiżence ledwie kwadrans od jego wyjścia… — Radca kolegialny z irytacją pokręcił głową. — Tyle faktów. Teraz pytania i wnioski. Zacznę od pytań. Dlaczego pokojówka otworzyła drzwi tak późno w nocy? Nie wiemy, ale istnieje kilka możliwych odpowiedzi. Późny gość był znajomym? A jeżeli znajomym, to czyim — pokojówki czy gospodarza? Odpowiedzi nie znamy. Być może powiedział po prostu, że przyniósł pilną depeszę. Iżycyn ze względu na charakter swojej pracy musiał otrzymywać telegramy i dokumenty o dowolnej porze dnia i nocy, więc pokojówka nie miała powodu się dziwić. Dalej. Dlaczego jej zwłoki pozostały nietknięte? I, co ciekawsze — dlaczego ofiarą tym razem, po raz pierwszy, padł mężczyzna?
— Nie po raz pierwszy — wtrącił Anisij. — Pamięta pan, w dole na Bożedomce też znaleźliśmy mężczyznę.
Uwaga niby trzeźwa i na miejscu, ale szef tylko mruknął „tak–tak” i Tulipanow nie doczekał się zasłużonej pochwały.
— A t–teraz wnioski. Morderstwo pokojówki nie ma nic wspólnego z „ideą”. Należało pozbyć się świadka. Mamy jednak naruszenie „idei”: Rozpruwacz zamordował mężczyznę, i to nie zwykłego mężczyznę, lecz urzędnika, który deptał mu po piętach. Urzędnika energicznego, brutalnego, gotowego na wszystko. To niebezpieczny zwrot w karierze Kuby. Teraz nie jest już po prostu maniakiem, oszalałym na tle jakiejś chorej f–fantazji. Teraz potrafi zabijać z nowych, obcych mu dotąd pobudek — ze strachu przed zdemaskowaniem albo dlatego, że jest całkowicie pewien swojej bezkarności.
— Łaaadna historia — odezwał się Wiediszczew. — Mało mu ulicznic. Teraz dopiero się zacznie! A panowie detektywi, jak słyszę, nic jeszcze na niego nie znaleźli. Oj, pora zbierać manatki, biedny Władimir Andriejewicz… Pies już z urzędem, na emeryturze też dobrze, ale książę długo tak nie wytrzyma. Bez zajęcia zaraz się zapuści i koniec. Oj, niedobrze, niedobrze…
Staruszek pociągnął nosem i otarł łzę wielką różową chustą.
— Skoro już pan przyszedł, proszę przynajmniej siedzieć cicho — powiedział surowo Anisij, który nigdy wcześniej nie pozwalał sobie wobec Wiediszczewa na taki ton. Ale przecież szef nie skończył jeszcze referować wniosków, dopiero dochodził do najważniejszego, nie pora na głupie lamenty.
— Z drugiej strony naruszenie „idei” to dobry znak — potwierdził nadzieje asystenta Fandorin. — Wyraźny dowód, jak blisko jesteśmy c–celu. Teraz już możemy być pewni, że przestępca doskonale orientuje się w przebiegu śledztwa. Co więcej, z całą pewnością brał udział w „eksperymencie” Iżycyna. Po pierwszym energicznym posunięciu nastąpiła niezwłoczna zemsta. Co to oznacza? A to, że Iżycyn nieświadomie rozdrażnił albo wystraszył Rozpruwacza. Albo rozpalił jego patologiczną wyobraźnię.
Jakby na potwierdzenie tej tezy Erast Pietrowicz trzykrotnie stuknął paciorkami.
— Kto jest Rozpruwaczem? Troje podejrzanych przebywa od wczoraj pod stałą obserwacją, ale obserwacja to jednak nie areszt. Trzeba ustalić, czy któreś z nich ubiegłej nocy nie zniknęło agentom z oczu. D–dalej. Musimy sprawdzić każdego z obecnych przy wczorajszym „eksperymencie śledczym”. Ile to osób?
Anisij zaczął liczyć:
— Zaraz, ile… Ja, Iżycyn, Zacharow z asystentem, Stienicz, Nieswicka, ten, jak mu tam, Burylin, dalej stójkowi, żandarmi i grabarze. W sumie jakiś tuzin albo i więcej, jeśli brać pod uwagę wszystkich.
— Wszystkich, wszystkich bez wyjątku — podkreślił szef. — Niech pan siada i robi listę. Imię, nazwisko, pańskie spostrzeżenia. Portrety psychologiczne. Zachowanie podczas „eksperymentu”. Najdrobniejsze szczegóły.
— Eraście Pietrowiczu, nie znam wszystkich nazwisk.
— Więc niech pan sprawdzi. Proszę o pełną listę, znajdziemy na niej naszego Rozpruwacza. To pańskie zadanie na dzisiaj, do roboty. A ja tymczasem dowiem się, czy ktoś z naszej t–trójki nie mógł wybrać się w nocy na samotny spacer…
Praca idzie jak po maśle, kiedy człowiek otrzymuje jasny, konkretny rozkaz, kiedy zadanie jest wykonalne i nawet proste, a przy tym bez wątpienia doniosłe.
Z rezydencji Tulipanow pognał rączymi gubernatorskimi kłusakami do komendy żandarmerii. Porozmawiał z kapitanem Zajcewem, dowódcą oddziału patrolowego, o dwóch żandarmach oddelegowanych na Bożedomkę: czy zrównoważeni, czy mają rodzinę, czy może jakieś nałogi. Zajcew wyglądał na wystraszonego, ale Anisij szybko go uspokoił. Powiedział, że śledztwo musi być objęte całkowitą tajemnicą, więc trzeba sprawdzić ludzi.
Potem pojechał na cmentarz. Zajrzał do Zacharowa, przywitał się. Mruk jednak warknął coś na odczepnego i schował nos w papiery. Grumowa nie było.
Anisij zaszedł też do stróża porozmawiać o grabarzach. Nie tłumaczył, o co chodzi, a ten nie wypytywał — proszę, prosty człowiek, a wie, jak się zachować, co znaczy delikatność.
Poszedł też do grabarzy, niby dać po rublu napiwku za pomoc przy ekshumacji. Wyrobił sobie opinię na ich temat. Chyba koniec. Pora do domu, siadać i pisać raport.
Kończył obszerny dokument już o zmierzchu. Przeczytał od początku, zastanawiając się nad każdym podejrzanym — nadaje się na maniaka czy nie?
Wachmistrz żandarmerii Siniuchin: służbista, kamienna twarz, ołowiane oczy — diabli wiedzą, co tam mu gra w duszy.
Lińkow. Z pozoru muchy nie skrzywdzi, ale jakoś niezbyt pasuje na stójkowego. Chorobliwe marzycielstwo, poczucie krzywdy, nadwrażliwość — wszystko możliwe.
Wyjątkowo podejrzanie wygląda Tichon Kulkow, ten szczerbaty, z zapuchniętą od pijaństwa twarzą. Co za pysk — w ciemnym zaułku zarżnie bez mrugnięcia okiem.
Stop! Zarżnąć zarżnie, ale jak niby tymi łapskami poradzi sobie ze skalpelem?
Anisij raz jeszcze rzucił okiem na listę i jęknął. Na czole pojawiły mu się kropelki potu, w gardle zaschło. Gdzie on miał oczy!
Że też nie połapał się wcześniej! Ślepy by zauważył. Wszystko się zgadza! Tylko jeden człowiek z listy może być Rozpruwaczem!
Zerwał się na równe nogi. Tak jak stał, bez czapki, bez płaszcza, pognał do szefa.
W oficynie zastał tylko Masę: Erast Pietrowicz wyszedł, Angelina też — modli się w cerkwi. No tak, przecież dziś Wielki Piątek, dlatego dzwony tak posępnie wzywają do Grobu Pańskiego.
Ech, co za pech! Nie wolno tracić ani chwili! Dzisiejsze rozpytywanie na Bożedomce było grubym błędem — pewnie wszystkiego już się domyślił! A może to i lepiej? Nerwy, teraz już nie wytrzyma. Trzeba go śledzić! Piątek się kończy, został tylko jeden dzień!
Pewna myśl kazała mu na moment zwątpić w słuszność odkrycia, ale na szczęście na Małej Nikickiej był telefon. W komendzie dzielnicowej, której podlegała Bożedomka, sekretarza gubernialnego Tulipanowa znano doskonale, więc mimo późnej pory i święta natychmiast otrzymał wszelkie potrzebne informacje.
Najpierw poczuł mocne rozczarowanie: trzydziestego pierwszego października to o wiele za wcześnie. Ostatniego charakterystycznego morderstwa w Londynie dokonano dziewiątego listopada, nie zgadza się. Ale mózg Tulipanowa pracował dziś wprost perfekcyjnie (gdyby zawsze tak było!) i problem szybko się rozwiązał.
Owszem, zwłoki prostytutki Mary Jane Kelly znaleziono rankiem dziewiątego listopada, kiedy Kuba Rozpruwacz przepływał już kanał La Manche! Tak potworne morderstwo, najohydniejsze ze wszystkich, mogło być jego „prezentem pożegnalnym” dla Londynu, mogło zostać dokonane na moment przed opuszczeniem wysp. Później trzeba będzie sprawdzić, o której odchodzi ten ich nocny pociąg.
Dalej wszystko układało się już samo. Jeżeli Rozpruwacz opuścił Londyn wieczorem ósmego listopada, według rosyjskiego kalendarza dwudziestego siódmego października, to dokładnie trzydziestego pierwszego października powinien przybyć do Moskwy!
Ich błąd, Fandorina i Tulipanowa, polegał na tym, że sprawdzili w księgach meldunkowych tylko zapisy dotyczące przyjazdów z Anglii z listopada i grudnia, nie biorąc pod uwagę końca października. Wszystko przez te przeklęte różnice w kalendarzach.
Koniec, wszystko pasuje jak ulał.
Zajrzał na chwilkę do domu; ubrał się ciepło, zabrał „buldoga” i w biegu zjadł kromkę chleba z serem — na porządną kolację nie było teraz czasu.
Jedząc, słuchał, jak Pałasza sylabizuje Sońce wielkanocną historię z gazety. Idiotka słuchała jak zaklęta, z otwartymi ustami. Kto ją tam wie, ile z tego rozumiała.
„W prowincjonalnym mieście N. — powoli, z uczuciem czytała Pałasza — w ubiegłym roku w wilię Wielkanocy uciekł z więzienia przestępca. Zaczekał, aż wszyscy wyjdą do cerkwi na jutrznię, i włamał się do mieszkania pewnej bogatej i powszechnie szanowanej staruszki, która była chora i nie poszła do cerkwi. Chciał ją zabić i obrabować”.
Sońka pisnęła. Coś takiego, rozumie, zdumiał się Anisij. A jeszcze rok temu nic by nie zrozumiała, posapała i usnęła.
„W chwili gdy morderca rzucił się z siekierą na staruszkę — dramatycznie zniżyła głos Pałasza — rozległo się pierwsze wielkanocne uderzenie dzwonu. Przepełniona powagą i radością chwili staruszka zwróciła się do zbója z chrześcijańskim pozdrowieniem: «Chrystus zmartwychwstał, mój dobry człowieku!». Słowa te głęboko wstrząsnęły nieszczęśnikiem i dokonały w nim nagłego przełomu moralnego. Po kilku chwilach ciężkiej walki wewnętrznej podszedł ucałować staruszkę i zalał się rzewnymi łzami…”.
Anisij nie dosłuchał historii do końca, musiał już biec.
Pięć minut po tym, jak wypadł z domu na złamanie karku, ktoś zapukał do drzwi.
— Ot, roztrzepana głowa. — Pałasza westchnęła. — Znowu zapomniał pistoletu.
Otworzyła, spojrzała — nie, to nie on. Na ulicy było ciemno, twarzy nie widać, ale to ktoś wyższy od Anisija.
Cichy, życzliwy głos powiedział:
— Dobry wieczór, kochana. Niosę wam radość.
Po zakończeniu wizji lokalnej, sfotografowaniu zwłok i przewiezieniu ich do kostnicy oraz przesłuchaniu sąsiadów nie zostało już nic do zrobienia. Dopiero wtedy Erast Pietrowicz poczuł się całkiem źle. Agenci wyszli, a on siedział w saloniku skromnego mieszkania Tulipanowa, tępo wpatrzony w plamy krwi na wesołych tapetach w kwiatki, i nie mógł przestać się trząść. W głowie miał kompletną pustkę.
Przed godziną wrócił do domu i z miejsca posłał Masę po Tulipanowa. To Masa odkrył pobojowisko.
Teraz Fandorin myślał nie o serdecznej, wiernej Pałaszy ani nawet o niewinnej Soni Tulipanowej, którą spotkała tak straszna, nie mieszcząca się w boskich ani ludzkich pojęciach śmierć. W głowie złamanego rozpaczą Erasta Pietrowicza tłukła się jedna tylko krótka fraza: „Nie przeżyje, nie przeżyje, nie przeżyje”. Nieszczęsny Tulipanow nie przeżyje takiego ciosu. Nie zobaczy wprawdzie koszmarnie skatowanego ciała siostry, nie zobaczy jej szeroko otwartych, okrągłych, zdumionych oczu, ale zna przecież zwyczaje Rozpruwacza i łatwo sobie wyobrazi, jak umierała Sońka. A wtedy koniec, koniec Anisija Tulipanowa, bo kiedy coś takiego zdarza się najbliższym i kochanym ludziom, człowiek po prostu nie ma prawa tego przeżyć.
Erast Pietrowicz znajdował się w całkiem obcym sobie stanie — nie miał pojęcia, co robić.
Wszedł Masa. Sapiąc, wciągnął dywan i rozwinął go na strasznej, poplamionej podłodze. Potem jął wściekle zrywać zakrwawione tapety. Tak trzeba — pomyślał beznamiętnie radca kolegialny — tylko co to komu pomoże.
Jakiś czas później przyszła Angelina. Położyła Fandorinowi rękę na ramieniu i powiedziała:
— Kto w Wielki Piątek zginął męczeńską śmiercią, zasiądzie w Królestwie Bożym obok Chrystusa.
— Nie pociesza mnie to — odparł obojętnie Fandorin. — Anisija pewnie też nie pocieszy.
Gdzie jest Anisij? Przecież już całkiem późno, a ubiegłej nocy chłopiec nawet oka nie zmrużył. Masa mówi, że wybiegł bez czapki, bardzo mu się spieszyło. Nie zostawił żadnej wiadomości, żadnej kartki.
Nieważne, im później wróci, tym lepiej.
Fandorin miał w głowie pustkę. Nic. Ani domysłów, ani hipotez, ani planów. Dzień wytężonej pracy niemal nic nie przyniósł. Przesłuchanie agentów, którzy śledzili Nieswicką, Stienicza i Burylina, potwierdziło, że każde z tej trójki, przy odrobinie sprytu, mogło ubiegłej nocy wymknąć się spod obserwacji, a potem niepostrzeżenie wrócić.
Nieswicka mieszka w bursie na Trubieckiej, cztery wyjścia, drzwi trzaskają do samego rana.
Stienicz po ataku nerwowym nocował w klinice „Utul Moje Smutki”, dokąd agentów nie wpuszczono. Spróbuj teraz sprawdzić: spał czy latał po mieście ze skalpelem?
O Burylinie w ogóle szkoda gadać: ogromny dom, na parterze ponad sześćdziesiąt okien, połowę zasłaniają drzewa w ogrodzie. Płot niski. Sito, nie dom.
Wychodziło na to, że każde z nich mogło zamordować Iżycyna. I, co najgorsze, kiedy Erast Pietrewicz zorientował się, że agenci wiele nie wyśledzą, odwołał akcję. Dzisiejszego wieczoru cała trójka miała pełną swobodę ruchów!
— Niech pan nie wpada w rozpacz, Eraście Pietrewiczu — powiedziała Angelina. — To ciężki grzech, a panu tym bardziej nie wolno. Kto znajdzie tego zbója, tego szatana, jeżeli pan załamie teraz ręce? Tylko w panu nadzieja.
Szatan — pomyślał leniwie Fandorin. Wszechobecny, wieczny, wszędobylski. Zmienia oblicze, przyjmuje dowolną postać, choćby i anielską.
Anielską. Angelina.
Mózg, przywykły do konstruowania logicznych wywodów i uwolniony spod kontroli otępiałego ducha, w mig rozwinął usłużnie łańcuszek rozumowania.
Właściwie dlaczego Angelina nie miałaby być Kubą Rozpruwaczem?
Spędziła ubiegły rok w Anglii — to raz.
Wieczorami, kiedy dokonywano zabójstw, modliła się w cerkwi, podobno — to dwa.
W towarzystwie dobroczynnym ma do czynienia z medycyną, praktykuje i dużo już potrafi; uczą ich tam anatomii — to trzy.
Jest dziwna, zupełnie niepodobna do innych kobiet. Czasami spojrzy tak, że serce zamiera, a o czym wtedy myśli, Bóg jeden wie — to cztery.
Pałasza otwarłaby jej drzwi bez wahania — to pięć.
Erast Pietrowicz wściekle potrząsnął głową, przerywając jałowy bieg zepsutej maszyny logicznej. Serce zdecydowanie odmawiało współpracy, a Mądry powiedział: „Szlachetny mąż nie przedkłada głosu rozsądku ponad głos serca”. Gorzej, że Angelina ma rację — tylko on może teraz powstrzymać Rozpruwacza, a czasu zostało już bardzo niewiele. Tylko jeden dzień, tylko jutro. Myśleć, myśleć…
Ale uparta fraza „nie przeżyje, nie przeżyje” wciąż nie pozwalała mu się skoncentrować.
Czas mijał. Radca kolegialny rozburzał włosy, kilka razy przeszedł się po pokoju, dwukrotnie umył twarz zimną wodą. Spróbował medytacji, ale natychmiast zrezygnował — ładna medytacja!
Angelina stała pod ścianą. Ręce skrzyżowała na piersi; wielkie szare oczy patrzyły smutno i natarczywie.
Masa również milczał. Siedział z podkulonymi nogami na podłodze, jego okrągła twarz była nieruchoma, a grube powieki na wpół przymknięte.
O świcie, kiedy ulicę skryła mleczna mgła, na ganku rozległy się energiczne kroki. Mocno pchnięte drzwi głośno skrzypnęły i do saloniku wpadł podporucznik żandarmerii Smoljaninow, nader rozgarnięty młody oficer — czarnooki, bystry, rumiany jak jabłuszko.
— Ach, tu pan jest! — ucieszył się. — Wszyscy pana szukają. W domu, na komendzie, na Twerskiej! Pomyślałem, że zajrzę tutaj, może siedzi pan jeszcze na miejscu zabójstwa. Eraście Pietrowiczu, nieszczęście! Tulipanow jest ranny. Ciężko ranny. Zaraz po północy przywieźli go do Szpitala Mariinskiego. Zanim dali nam znać, zanim zaczęliśmy pana szukać, proszę, zaczęło świtać… Do szpitala natychmiast pojechał podpułkownik Swierczynski, a nam, adiutantom, kazano szukać pana. Eraście Pietrowiczu, co się właściwie dzieje?
Raport sekretarza gubernialnego
A.P. Tulipanowa, osobistego asystenta
pana E.P. Fandorina, urzędnika do specjalnych
poruczeń przy jego ekscelencji
generale–gubernatorze miasta Moskwy
8 kwietnia 1889 roku,
wpół do czwartej w nocy
Melduję posłusznie, że ubiegłej nocy, sporządzając listę osób podejrzanych o dokonanie, wiadomych Panu przestępstw, nagle i nieomylnie zrozumiałem, że rzeczonych przestępstw dokonać mógł tylko jeden człowiek, a mianowicie ekspert medycyny sądowej, Jegor Willemowicz Zacharow.
Pracuje nie w szpitalu, lecz w kostnicy, więc wycinanie ludziom organów wewnętrznych jest dla niego zwykłą pracą, a nie czymś nadzwyczajnym — to raz.
Stały kontakt ze zwłokami mógł wywołać u niego nieprzeparty wstręt do całego rodzaju ludzkiego bądź też, na odwrót, chorą fascynację fizjologią organizmu — to dwa.
W swoim czasie należał do studenckiego „kółka sadystów”, a zatem jego plugawe, i okrutne skłonności ujawniły się już wtedy — to trzy. Zacharow kwateruje w mieszkaniu służbowym przy kostnicy policyjnej na Bożedomce. Dwa morderstwa (panny Andrieiczkinej i nieznanej z nazwiska małoletniej żebraczki) zostały dokonane niedaleko tego miejsca — to cztery. Zacharow często odwiedza rodzinę w Anglii, był tam również w zeszłym roku. Jesienią wrócił z Brytanii 31 października (według europejskiego kalendarza 11 listopada), mógł zatem dokonać ostatniego z przestępstw, będących z całą pewnością dziełem rąk Rozpruwacza — to pięć. Zacharow zna przebieg śledztwa, a co więcej, jako jedyny z uczestniczących w tymże śledztwie jest praktykującym lekarzem — to sześć. Mógłbym wyliczać dalej, ale duszno mi i tracę wątek… Lepiej opowiem, co się stało. Nie zastałem Erasta Pietrewicza w domu, więc pomyślałem, że szkoda czasu. W dzień byłem na Bożedomce i rozmawiałem z grabarzami, czego Zacharow nie mógł nie zauważyć. Miałem podstawy przypuszczać, że z nerwów czymś się zdradzi. Na wszelki wypadek zabrałem ze sobą broń — rewolwer „buldog”, który w ubiegłym roku dostałem od pana Fandorina na imieniny. To był piękny dzień, jeden z najmilszych w moim życiu. Ale nie o tym chciałem mówić.
Bożedomka. Przyjechałem tam dorożką o dziesiątej wieczorem, było już ciemno. W jednym z okien oficyny, w której mieszka Zacharow, paliło się światło, więc ucieszyłem się, że jednak nie wy — trzymał. Wokół żywego ducha, za murem groby, i ani jednej latarni. Zaczął szczekać pies, ten na łańcuchu przy stróżówce, ale szybko przebiegłem przez podwórze i przypłaszczyłem się do ściany. Pies poszczekał, poszczekał i zamilkł. Przystawiłem skrzynkę (okno było wysoko) i ostrożnie zajrzałem do pokoju. To był gabinet Zacharowa, ten z oświetlonym oknem. Zaglądam i widzę: na stole, papiery i zapalona lampa. A on sam siedział do mnie plecami, pisał coś, rwał i rzucał strzępy na podłogę. Czekałem długo, co najmniej godzinę, a on ciągle, pisał i rwał, pisał i rwał. Cały czas myślałem, jak tu podpatrzeć, co on tam pisze. Zastanawiałem się, czyby go nie aresztować? Ale nie miałem nakazu, a może on pisał jakiej głupstwa, rachunki czy coś. Siedemnaście po jedenastej (spojrzałem na zegarek) wstał i wyszedł z gabinetu. Długo nie wracał. Hałasował czymś w przedpokoju, potem zrobiło się cicho. Chciałem wleźć do środka i rzucić okiem na papiery, zdenerwowałem się i przez to straciłem czujność. Coś gorącego stuknęło mnie w plecy, uderzyłem czołem o parapet. A potem, kiedy się obracałem, oparzyło mi jeszcze bok i rękę. Patrzyłem na światło, więc nie widziałem, kto kryje się w ciemności, ale uderzyłem lewą ręką, tak jak mnie, uczył pan Masa, a potem jeszcze kolanem. Trafiłem w coś miękkiego. Ale nie chciało mi się uczyć, nie słuchałem pana Masy. A Zacharow wyszedł z gabinetu właśnie po mnie. Widać zauważył. Kiedy go uderzyłem, uskoczył i zaczął uciekać, chciałem go dogonić, ale przebiegłem tylko parę kroków i upadłem. Wstałem i znowu upadłem. Wyciągnąłem „buldoga” i trzy razy strzeliłem w powietrze — myślałem, że może któryś z grabarzy usłyszy. Niepotrzebnie strzelałem, pewnie tylko się wystraszyli. Trzeba było gwizdać. Nie pomyślałem, jakoś źle się czułem. Potem nie bardzo pamiętam. Czołgałem się na czworakach, upadałem. Za ogrodzeniem położyłem się, żeby odpocząć, i chyba zasnąłem. Kiedy się obudziłem, było mi zimno. Bardzo zimno. A przecież ubrałem się ciepło, specjalnie włożyłem pod płaszcz kamizelkę. Wyciągnąłem zegarek. Patrzę, a tu już po północy. Koniec, myślę, uciekł, łajdak. Dopiero wtedy przypomniałem sobie o gwizdku. Zagwizdałem. Zjawili się szybko, w ciemności nie widziałem kto. Zabrali mnie stamtąd. Zanim doktor zrobił mi zastrzyk, nie wiedziałem, gdzie jestem. A teraz już lepiej. Tylko mi wstyd, że wypuściłem Rozpruwacza. Gdybym tak słuchał pana Masy… Eraście Pietrowiczu, chciałem jak najlepiej. Gdybym słuchał Masy, gdybym…
Dopisek:
Na tym stenografowanie przyszło zakończyć, ponieważ ranny, początkowo mówiący bardzo szybko i wyraźnie, zaczął tracić wątek i w końcu popadł w omdlenie, z którego się już nie ocknął. Doktor K.I. Moebius i tak był zdumiony, że Tulipanow mimo ran i znacznej utraty krwi trzymał się tak długo. Śmierć nastąpiła około szóstej rano. Doktor Moebius sporządził odpowiednią notatkę, w tej sprawie.
Podpułkownik korpusu żandarmerii Swierczynski. Stenografował i przepisał registrator kolegialny Arietki
Straszna noc.
A wieczór zaczął się tak miło. Idiotka po śmierci zrobiła się wprost cudowna — oczu nie mogłem oderwać. Po tej perłę sztuki dekoratorskiej nie było już sensu tracić czasu i natchnienia na służącą, zostawiłem ją w spokoju. Szkoda, oczywiście, ale tak czy inaczej nie uzyskałbym już wspanialszego kontrastu między zewnętrzną szpetotą a wewnętrznym Pięknem.
Najcieplej robiło mi się na duszy, kiedy myślałem, ile czynię dobrego: nie tylko ukazuję sympatycznemu chłopcu prawdziwe oblicze Piękna, ale też przy okazji uwalniam go od ciężaru, który nie pozwalał mu ułożyć sobie życia.
A skończyło się fatalnie.
Miłego chłopca zgubiła jego wstrętna profesja, nieustanne węszenie, śledzenie. Sam szukał śmierci, sam po nią przyszedł. To już nie moja wina.
Było mi go żal, więc wszystko wyszło nie tak, jak trzeba. Ręka zadrżała. Rany są śmiertelne, tego jestem pewien: słyszałem, jak uchodziło powietrze z przebitego płuca; drugi cios z całą pewnością trafił w lewą nerkę i leżącą poniżej okrężnicę. Ale chłopiec musiał bardzo nacierpieć się przed śmiercią. Nie daje mi to spokoju.
Wstyd. Nieładnie.
Przy bramie skromnego cmentarza na Bożedomce, na wietrze i drobnym, obrzydliwym deszczyku, czekała, przestępując z nogi na nogę, grupa operacyjna: starszy agent Lalin, trzech młodszych agentów, fotograf z przenośnym amerykańskim kodakiem, pomocnik fotografa i policjant ze znaną w całej Moskwie wyżlicą Musią na smyczy. Wszystkich wezwano na miejsce nocnego zajścia telefonicznie i surowo zabroniono im podejmowania jakichkolwiek działań, dopóki nie przybędzie radca kolegialny. Dzielnie więc trzymali się rozkazu — nie robili nic i ziębli w wilgotnych objęciach paskudnego kwietniowego poranka. Nawet Musia, przypominająca teraz mokrą rudą szczotkę, wyraźnie straciła humor. Położyła długi pysk na błocie, ponuro marszczyła jasne brwi i raz czy drugi nawet cichutko zawyła, dostrajając się do panującej pod bramą atmosfery.
Lalin, doświadczony agent i w ogóle człowiek, który wiele już się w życiu napatrzył, miał w głębokiej pogardzie wszelkie kaprysy pogody; przedłużające się oczekiwanie jakoś go nie męczyło. Wiedział, że urzędnik do specjalnych poruczeń jest teraz w szpitalu, gdzie obmywają i ubierają ciało nieszczęsnego sługi bożego Anisija, jeszcze niedawno sekretarza gubernialnego Tulipanowa. Fandorin pożegna się z ulubionym asystentem, odmówi zdrowaśkę i migiem przygna na Bożedomkę. Raptem pięć minut drogi, a koni radcy kolegialnego pewnie nie ma nawet co porównywać do policyjnych szkap.
Ledwie Lalin zdążył o tym pomyśleć, kiedy przed spiżową cmentarną bramą stanęły rącze kłusaki w białych pióropuszach. Woźnica jak generał, cały w złotym szamerunku, kareta lśni mokrym czarnym lakierem, na drzwiczkach herb Dołgorukiego.
Fandorin zeskoczył na ziemię, resory zakołysały się miękko i ekwipaż odjechał na bok. Widać będzie czekał.
Twarz urzędnika była blada, oczy mocno błyszczały, ale baczny wzrok Lalina nie odkrył żadnych innych śladów niedawnych tragedii i nieprzespanych nocy. Przeciwnie — zdawało się nawet, że radca kolegialny kroczy znacznie raźniej i energiczniej niż zwykle. Lalin chciał podbiec z kondolencjami, ale spojrzał uważniej na mocno zaciśnięte wargi Fandorina i dał spokój. Bogate doświadczenie życiowe podpowiedziało mu, że zamiast się cackać, lepiej od razu przystąpić do rzeczy.
— Bez pana nie wchodziliśmy do mieszkania Zacharowa, według rozkazu. Przesłuchaliśmy tutejszych pracowników, ale żaden z nich nie widział doktora od wczorajszego wieczoru. Są tutaj, czekają.
Fandorin rzucił okiem na kilku zdezorientowanych ludzi pod ścianą kostnicy.
— Dawałem wyraźne polecenie: nie podejmować żadnych działań. W porządku, idziemy.
Jest w paskudnym nastroju — osądził Lalin. Nic dziwnego, w takich okolicznościach! Kariera wali mu się w gruzy i na dodatek nieszczęście z Tulipanowem.
Radca kolegialny lekko wbiegł na ganek oficyny i szarpnął drzwi. Na próżno — były zamknięte na klucz.
Lalin pokiwał głową; pedant z tego Zacharowa. Nawet uciekając raz na zawsze, nie zapomniał zamknąć drzwi. Taki człowiek nie zostawia głupich śladów ani dowodów.
Fandorin, nie obracając się, strzelił palcami i starszy agent zrozumiał go w lot. Wyciągnął z kieszeni zestaw wytrychów, szpikulcem odpowiedniej długości pogmerał chwilę w zamku i drzwi stanęły otworem.
Erast Pietrowicz szybko przemierzył mieszkanie, rzucając krótkie polecenia, przy czym mówił tak płynnie, jakby nigdy w życiu się nie jąkał.
— Sprawdzić ubranie w szafie. Spisać. Ustalić, czego brakuje… Wszystkie narzędzia chirurgiczne proszę tutaj, na stół… W korytarzu był chodnik, został prostokątny ślad na podłodze. Gdzie się podział? Odszukać! Co to jest, gabinet? Pozbierać wszystkie papiery. Szczególną uwagę proszę zwrócić na strzępy i świstki.
Lalin rozejrzał się, ale nie dostrzegł żadnych świstków. W gabinecie panował idealny porządek. Agenta raz jeszcze zdumiały żelazne nerwy doktora. Zanim uciekł, wysprzątał wszystko, jakby się szykował na przyjęcie gości. Jakie tam strzępki…
Ale radca kolegialny właśnie się schylił i podniósł spod krzesła zmięty kawałeczek papieru. Rozprostował go, przeczytał i podał Lalinowi.
— Dołączyć do materiałów dowodowych. Na papierku widniały tylko dwa słowa:
dłużej milczeć
— Zaczynajcie rewizję — polecił Fandorin i wyszedł na ulicę.
Pięć minut później Lalin, rozdzieliwszy między agentów sektory rewizji, wyjrzał przez okno i zobaczył, że radca kolegialny i wyżlica Musia przeczesują krzaki. Gałązki były połamane, a ziemia zdeptana. Prawdopodobnie właśnie w tym miejscu świętej pamięci Tulipanow starł się z przestępcą. Lalin westchnął, przeżegnał się i przystąpił do ostukiwania ścian sypialni.
Rewizja nie przyniosła istotnych rezultatów.
Plik listów po angielsku — pewnie od rodziny Zacharowa — Fandorin przejrzał pobieżnie, nie czytając; sprawdzał tylko daty. Zapisał coś w notesie i nic nie powiedział.
Popisał się agent Sysujew, który pod kanapą w gabinecie znalazł kolejny strzęp papieru, większy niż pierwszy, ale z tekstem jeszcze mniej zrozumiałym:
jęcia honoru korporacyjnego i współczucie dla dawnego kol
Radca kolegialny nie wiedzieć czemu bardzo zainteresował się tym bełkotem. Uważnie obejrzał też rewolwer Colt, znaleziony w szufladzie biurka. Był naładowany, i to całkiem niedawno — na bębenku i rękojeści widniały świeże ślady oliwy. A czemu to Zacharow nie zabrał go ze sobą? — zdumiał się Lalin. Może zapomniał? Albo zostawił specjalnie? Tylko dlaczego?
Musia zawaliła sprawę. Najpierw mimo błota dość szybko złapała trop, ale kiedy zza ogrodzenia wypadł kudłaty kundel i zaczął wściekle ujadać, przysiadła na tylnych łapach, wycofała się i całkowicie odmówiła współpracy. Stróż uwiązał kundla na łańcuchu, jednak Musia nie odzyskała już dawnego entuzjazmu. Psy tropiące są przeważnie nerwowe, muszą mieć nastrój do pracy.
— Kto tu jest kim? — zapytał Fandorin, wskazując przez okno na pracowników cmentarza.
Lalin opisał wszystkich po kolei.
— Gruby w czapce to dozorca. Mieszka poza terenem cmentarza, nie zajmuje się policyjną kostnicą. Wczoraj wyszedł o wpół do szóstej, a przyszedł rano, kwadrans przed panem. Ten wysoki gruźlik to pomocnik Zacharowa, Grumow. Też niedawno przyjechał z domu. Z opuszczoną głową stoi stróż. Pozostali dwaj to grabarze. Kopią groby, naprawiają ogrodzenie, wynoszą śmieci i tak dalej.
Stróż i grabarze mieszkają tutaj, przy cmentarzu, mogli coś widzieć. Ale nie wypytywaliśmy ich dokładnie, nie było rozkazu.
Radca kolegialny sam przesłuchał pracowników.
Wezwał ich do domu i na początek pokazał colta.
— Poznajecie?
Pomocnik Grumow i stróż Pachomienko zeznali (Lalin spisywał ołówkiem protokół), że poznają rewolwer — widzieli taki albo identyczny u doktora. A grabarz Kulkow dodał, że z bliska „lewolwerta” nie widział, ale za to w zeszłym miesiącu chodził popatrzeć, jak „dochtór” strzela do gawronów, i całkiem nieźle mu szło: co strzeli, tylko pióra lecą.
Trzy strzały, oddane ubiegłej nocy przez sekretarza gubernialnego Tulipanowa, słyszeli stróż Pachomienko i grabarz Chriukin. Kulkow spał pijany i huk go nie obudził.
Ci, którzy słyszeli strzelaninę, powiedzieli, że bali się wyjść z domu — widać ktoś rozrabiał po nocy, a wołania o pomoc nie słyszeli. Potem Chriukin na powrót zasnął, a Pachomienko nasłuchiwał. Twierdzi, że zaraz po strzałach głośno trzasnęły drzwi i ktoś szybko szedł w stronę bramy.
— Tak uważnie pan nasłuchiwał? — zapytał Fandorin.
— A jak niby? — odpowiedział stróż. — Toż strzelali. I źle sypiam po nocach. Leży człowiek i myśli, sam nie wie o czym. Do samego świtu się kręciłem. Pan generał, pan powie, to tego chłopca, co taki mołodeńki, na śmierć zastrzelili? A taki był bystry, taki uprzejmy dla nas, prostych ludzi.
Wszyscy wiedzieli, że radca kolegialny również odnosił się do „prostych ludzi” uprzejmie i delikatnie, ale teraz Lalin wprost nie mógł go poznać. Fandorin ani słowem nie odpowiedział na wzruszające wyznanie stróża, nie zapytał go nawet o nocne rozmyślania. Obrócił się gwałtownie i rzucił świadkom przez ramię:
— Wystarczy. Proszę, żeby nikt nie opuszczał cmentarza. Możecie się jeszcze przydać. A pan, Grumow, niech tu zostanie.
Coś takiego, jakby podmienili człowieka!
— Co robił Zacharow wczoraj wieczorem? — zapytał Fandorin mrugającego bojaźliwie pomocnika. — Proszę opowiedzieć ze wszystkimi szczegółami.
Grumow bezradnie rozłożył ręce.
— Nie wiem. Jegor Willemowicz był wczoraj w okropnym humorze, ciągle klął, a po obiedzie kazał mi iść do domu. Poszedłem. Nawet się nie pożegnałem. Siedział zamknięty w swoim gabinecie.
— Po obiedzie, czyli o której?
— Przed czwartą.
— Przed czwartą — powtórzył radca kolegialny, nie wiedzieć czemu pokręcił głową i stracił wszelkie zainteresowanie gruźlikiem. — Jest pan wolny.
Lalin podszedł do Fandorina i delikatnie zakaszlał.
— Napisałem wstępną wersję portretu pamięciowego Zacharowa. Zechce pan przejrzeć?
Ale odmieniony radca kolegialny tylko machnął ręką na perfekcyjnie wykonaną robotę. Co za brak szacunku dla gorliwości służbowej! Skandal!
— To tyle — powiedział sucho. — Nikogo więcej nie trzeba już przesłuchiwać. Pan, Lalin, pojedzie do szpitala „Utul Moje Smutki”, do Lefortowa, i przywiezie do mnie na Twerską pielęgniarza Stienicza. A Sysujew niech skoczy na bulwar Jakimanski po fabrykanta Burylina. I to jak najszybciej.
— A co z portretem pamięciowym Zacharowa? — pisnął Lalin. — Przecież chyba będziemy rozsyłać list gończy?
— Nie będziemy — odpowiedział zamyślony Fandorin, wprawiając doświadczonego agenta w osłupienie, i szybkim krokiem oddalił się do swojego eleganckiego powozu.
W gabinecie na Twerskiej czekał na radcę kolegialnego Wiediszczew.
— Ostatni dzień — powiedział surowo „szara eminencja” Dołgorukiego, zamiast się przywitać. — Trzeba znaleźć tego szalonego wyspiarza. Znaleźć i napisać porządny raport. Inaczej sam pan wie, czym się sprawa skończy.
— A pan skąd wie o Zacharowie? — zapytał niezbyt zresztą zdziwiony Fandorin.
— Wiediszczew wie o wszystkim, co dzieje się w tym mieście.
— Więc szkoda, że nie włączyłem pana do kręgu podejrzanych. Stawia pan przecież bańki jego ekscelencji i czasami nawet krew puszcza, prawda? Czyli z medycyną miewa pan do czynienia.
Żart wypadł marnie; widać było, że urzędnik jest myślami gdzie indziej.
— Biedny Anisij. — Wiediszczew westchnął. — Co za nieszczęście! A taki był z niego bystry chłopaczek. Zrobiłby niezłą karierę.
— Frole Grigorjewiczu, niechże pan już sobie idzie — powiedział radca kolegialny, który wyraźnie nie miał tego dnia ochoty na wzruszenia.
Obrażony kamerdyner ściągnął siwe brwi i zmienił ton na oficjalny.
— Polecono mi przekazać panu, że hrabia minister wyjechał rano do Petersburga bardzo niezadowolony, ciągle się odgrażał. Mam się również dowiedzieć, czy szybko zakończy pan śledztwo.
— Szybko. Proszę przekazać jego ekscelencji, że muszę jeszcze tylko przeprowadzić dwa przesłuchania, odebrać jedną depeszę i chwilę popracować w terenie.
— Eraście Pietrowiczu, na rany Chrystusa, zdąży pan do jutra? — zapytał błagalnie Wiediszczew — Czy już po nas?
Fandorin nie zdążył mu odpowiedzieć, ponieważ ktoś zapukał do drzwi i dyżurny adiutant zameldował:
— Przywieziono aresztantów, Stienicza i Burylina. Zamknęliśmy ich w oddzielnych pokojach, według rozkazu.
— Najpierw dawajcie Stienicza — rzucił urzędnik i gestem wskazał kamerdynerowi drzwi. — Sam pan widzi, to pierwsze przesłuchanie. Proszę wybaczyć, Frole Grigorjewiczu, nie mam czasu.
Staruszek zamaszyście skłonił łysiejącą głowę i podreptał do wyjścia. W drzwiach zderzył się z dziwacznym typem — kudłatym, roztrzęsionym i wychudzonym, ale nie zwrócił na niego większej uwagi. Sprawnie przemknął na filcowych podeszwach w głąb budynku, skręcił w załom korytarza, wyciągnął klucz i otworzył komórkę.
Komórka Wiediszczewa różniła się od innych tym, że w najdalszym rogu kryła niepozorne drzwiczki. Za drzwiczkami stała szafa. Froł Grigorjewicz wszedł do niej, usiadł na krześle wyposażonym w wygodną poduszeczkę i bezszelestnie odsunął zasłonkę; za szybą ukazało się jak na dłoni wnętrze tajnego gabinetu, skąd dobiegał nieco przytłumiony głos Erasta Pietrowicza.
— Dziękuję. Na razie będzie pan musiał pozostać w areszcie. Dla pańskiego własnego bezpieczeństwa.
Kamerdyner włożył okulary z grubymi szkłami i przylgnął do szyby, ale zobaczył jedynie plecy wychodzącego. Ładne mi przesłuchanie — nawet trzech minut nie trwało! Wiediszczew chrząknął sceptycznie i czekał na dalszy rozwój wypadków.
— Dawajcie Burylina — polecił Fandorin adiutantowi.
Wszedł jakiś szerokopyski Tatarzyn z bezczelnymi, zbójeckimi oczami. Nie czekając na pozwolenie, usiadł na krześle, założył nogę na nogę i zaczął wymachiwać drogą laseczką ze złotą gałką. Od razu widać, że milioner.
— Co, znowu zaciągniecie mnie na pokaz flaków? — zapytał wesoło. — Nie rusza mnie to, mam grubą skórę. Kto stąd przed chwilą wychodził? Zdaje się Wańka Stienicz? Patrzcie go, tylko pysk odwrócił. Jakby mało dostał od Burylina. Za moje szlajał się po Europie, ja go tam utrzymywałem. Żal mi było nieszczęśnika. A on mi napluł w duszę. Uciekł ode mnie z Anglii. Obrzydły mu moje grzechy, wzięło go na świętość. Pies z nim, nic już z niego nie będzie. Wariat i tyle. Można zapalić cygarko?
Wszystkie pytania milionera pozostały bez odpowiedzi, za to Fandorin zadał pytanie, którego Wiediszczew nie zrozumiał.
— Na spotkaniu pańskich kolegów ze studiów był długowłosy, obdarty mężczyzna. Kto to taki?
Burylin w lot pojął i bez wahania odpowiedział:
— Filka Rozen. Wyrzucili go razem ze mną i Stieniczem za wybitne osiągnięcia na polu niemoralności. Pracuje w lombardzie. I chleje, oczywiście.
— Gdzie mogę go znaleźć?
— Nigdzie. Zanim zaszczycił mnie pan wizytą, wetknąłem mu z głupoty pięćset rubli. Rozrzewniłem się, stare dobre czasy i tak dalej. Teraz, póki nie przepije wszystkiego do ostatniej kopiejki, szukaj wiatru w polu. Może hula w jakiejś moskiewskiej knajpie, a może w stolicy albo Niżnim Nowogrodzie. Ten typ tak ma.
Informacja ta nie wiedzieć czemu bardzo rozstroiła Fandorina. Aż zerwał się z krzesła i wyciągnął z kieszeni zielone paciorki na sznurku, a potem schował z powrotem.
Szerokopyski z zaciekawieniem obserwował zachowanie urzędnika. Wyjął grube cygaro, zapalił. Popiół, chamska morda, strząsał na dywan. Nie zadawał żadnych pytań, czekał.
— Proszę powiedzieć, dlaczego pana, Stienicza i Rozena wyrzucono z uczelni, a Zacharowa tylko przeniesiono na patoanatomię? — zapytał po dłuższej pauzie Fandorin.
— Każdemu podług zasług. — Burylin uśmiechnął się. — Sockiego, największego hultaja, wsadzili nawet za kratki. Szkoda zbója, miał fantazję, czasem aż nie daj Bóg! Mi też niby grozili, ale rozeszło się po kościach, posmarowałem gdzie trzeba. — Mrugnął łobuzersko i wypuścił kłąb dymu. — Kursistkom, naszym wesołym koleżankom, też się dostało, za to tylko, że baby. Pojechały na Syberię, pod nadzór policyjny. Jedna została morfinistką, inna wyszła za popa, sam trochę się do tego przyczyniłem. — Milioner zachichotał. — A Zacharka Anglik nic wtedy szczególnego nie nawyprawiał, więc tylko mu dali po uszach. „Był obecny i nie przeszkodził sprawcom”, napisali w protokole.
Fandorin strzelił palcami, jakby otrzymał radosną, długo oczekiwaną wiadomość, i chciał jeszcze o coś zapytać, ale Burylin go uprzedził — wyciągnął z kieszeni złożoną na czworo kartkę.
— Dziwne, że zapytał mnie pan akurat o Zacharowa. Dzisiaj rano dostałem od niego idiotyczny list. Chwilę przed tym, jak pańskie psy po mnie przyjechały. Przyniósł jakiś chłopak z ulicy. Niech no pan przeczyta.
Froł Grigorjewicz wygiął się w pałąk, przylepił nos do szyby, ale wszystko na nic — kartka była za daleko. I to nie byle jaka kartka — Erast Pietrowicz po prostu wpił się w nią wzrokiem.
— Pieniądze dam mu oczywiście, co tam — powiedział milioner. — Ale z tą „starą przyjaźnią” przesadził, bierze mnie na sentymenty. I dalej w ogóle jakiś melodramat: „Co złego, bracie, to nie ja”. Co on znowu przeskrobał, ten nasz Pluton? Wybebeszył sympatyczne koleżanki, te wczorajsze z kostnicy?
Burylin wybuchnął rubasznym śmiechem, bardzo widać zadowolony z dowcipu.
Fandorin nadal oglądał kartkę. Podszedł do okna, uniósł ją do światła i Froł Grigorjewicz ujrzał nierówne, rozciągnięte wszerz i wzdłuż linijki.
— Taak, nabazgrane, że ledwie da się przeczytać — mruknął milioner, rozglądając się, gdzie by tu wyrzucić cygaro. — Jakby pisał w dorożce albo na dużym kacu.
Popielnicy nie było. Chciał cisnąć na podłogę, ale w końcu podejrzliwie spojrzał na plecy Fandorina, zawinął niedopałek w chustkę i włożył do kieszeni. Już lepiej.
— Żegnam pana, Burylin — powiedział Erast Pietrowicz, nie odwracając się. — Do jutra posiedzi pan jeszcze w areszcie.
Ta wiadomość mocno zirytowała milionera.
— Dość tego! Całą noc karmiłem wasze policyjne pluskwy! Wygłodzone bestie aż strach! Jak się przyssały do krwi prawosławnej…
Fandorin nie słuchał; nacisnął guzik dzwonka. Wszedł oficer żandarmerii i odciągnął kupca do wyjścia.
— A co z Zacharką?! — krzyknął Burylin już zza drzwi. — Przecież ma wpaść po pieniądze!
— Nie pański kłopot — powiedział Erast Pietrowicz i zwrócił się do oficera: — Czy ministerstwo przysłało odpowiedź na moje pytanie?
— Tak jest.
— Poproszę.
Żandarm przyniósł jakąś depeszę i wyszedł na korytarz.
Depesza wywarła na urzędniku niebywałe wrażenie. Przeczytał ją, rzucił na biurko i zrobił coś nader dziwnego — kilkakrotnie szybko klasnął w dłonie, i to tak głośno, że zaskoczony Froł Grigorjewicz uderzył czołem w szybę, a w drzwiach momentalnie stanęli żandarm, adiutant i sekretarz.
— Nic się nie stało, panowie — uspokoił ich Fandorin. — To tylko japońskie ćwiczenie, ułatwiające koncentrację myśli. Zostawcie mnie samego.
Potem zrobiło się jeszcze dziwniej. Kiedy za podwładnymi zamknęły się drzwi, Erast Pietrowicz ni z tego, ni z owego zaczął się rozbierać. Został w samej bieliźnie, wyciągnął spod biurka sakwojaż, którego Wiediszczew wcześniej nie zauważył, a z sakwojażu tobołek. Z tobołka ubranie: wąskie spodnie w paski, ze strzemiączkami, tandetny gors, malinową kamizelkę i kusą żółtą marynarkę w kratkę.
Radca kolegialny, poważny w końcu człowiek, w mgnieniu oka zmienił się w podejrzanego cwaniaczka, z tych, co to wieczorami kręcą się koło ulicznic. Stanął przed lustrem — równo arszyn od Froła Grigorjewicza — rozczesał czarne włosy, zrobił równiutki przedziałek, nałożył warstwę brylantyny, przyczernił siwe skronie. Cienkie wąsiki podkręcił do góry i naostrzył w dwie strzałki. (Czeski wosk — domyślił się Froł Grigorjewicz, który dokładnie takim samym modelował słynne bokobrody księcia Władimira Andriejewicza, żeby sterczały jak orle skrzydła).
Potem Fandorin włożył coś do ust, wyszczerzył zęby, błysnął złotą koronką. Zrobił jeszcze parę małpich min. Nowy wygląd wyraźnie mu się podobał.
Wyciągnął z sakwojażu niewielki portfel, otworzył i Wiediszczew ujrzał istne cudo: w środku błyszczała oksydowana lufa niewielkiego kalibru i bębenek, jak w rewolwerze. Fandorin włożył do bębenka pięć naboi, zatrzasnął portfel i sprawdził palcem zamek — pewnie zastępujący cyngiel. Czego to ludzie nie wymyślą, żeby wyprawić innych na tamten świat! Kamerdyner pokręcił głową. I gdzież to, Eraście Pietrowiczu, będzie pan robił za takiego franta?
Fandorin jakby usłyszał pytanie. Odwrócił się do lustra, zawadiacko nasunął na oczy bobrową czapkę i powiedział półgłosem:
— No, Frole Grigorjewiczu, niech pan postawi za mnie w cerkwi świeczkę. Boża pomoc bardzo mi się dziś przyda.
Ciało i dusza Ineski niewymownie cierpiały. Ciało dlatego, że Ślepy, jej były „kot”, wytropił wieczorem biedną dziewczynę pod traktiernią „Miasto Paryż” i długo tłukł za zdradę. Dobrze przynajmniej, że oczu nie podbił, bydlę. Za to brzuch i boki wyglądały jak oblane niebieską farbką, w nocy nie mogła się nawet przekręcić, jęczała i płakała nad sobą do samego świtu. Zresztą, co tam siniaki, do wesela się zagoi; gorzej, że serduszko Ineski bolało, oj, bolało na potęgę.
Przepadł jej książę z bajki, piękny jak malowanie Eraścik, już drugi dzień nie pokazuje swojej słodkiej mordki. A Ślepy się piekli i coraz bardziej odgraża. Wczoraj musiała temu katowi oddać prawie wszystko, co zarobiła: bardzo nieładnie, porządne, wierne dziewczynki tak nie robią.
Widać przyszła na Eraścika kryska, zawlókł go ten uszasty ogryzek na policję i siedzi teraz, ptaszyna, w ciupie, w pierwszym cyrkule na Arbacie, najpodlejszym w całej Moskwie. Zaniosłaby mu koszyczek z podarkami, ale strach zajadłego komendanta Kulebiaki, jeszcze ją też wsadzi, jak w zeszłym roku, i wrzaśnie, że zabiera książeczkę zdrowia, i łaź potem za darmo po całym cyrkule, do ostatniego nieopierzonego stójkowego. Fuj, a to ci wpadła! Teraz zresztą poszłaby jeszcze raz sama, a niech tam, byle lubemu pomóc, ale przecież Eraścik nie taki, zaraz widać, że o higienę dbały, już by więcej Ineski nie dotknął. A tu romans dopiero się zaczyna, ledwie, można powiedzieć, rozkwita. Ineska od pierwszego wejrzenia przywiązała się do niebieskookiego, białozębego i pokochała go na zabój, mocniej niż fryzjera Żorżyka — szesnaście lat wtedy miała, żeby mu ten pysk gładki wykrzywiło, żmii podłej, jeśli oczywiście nie zapił się jeszcze na śmierć.
Oj, żeby już prędzej wrócił, miodowy, perłowy. Już on pokaże parszywemu Ślepemu, pocieszy Ineskę, oj, pocieszy. A ona wszystkiego się dla niego wywiedziała, co tylko kazał, i pieniążków za podwiązką schowała — trzyrublówkę i srebrne pół rubla. Ucieszy się Eraścik, nie z pustymi rękami go przywita.
Eraścik. Takie słodziutkie imię, jak powidło jabłkowe. Kto go tam wie, jak się nazywa naprawdę, ale przecież Ineska też nie całe życie robiła za Hiszpankę, zaczynała jako Eufrozyna, Frośka ją w domu wołali.
Inesa i Erast, czy to nie pięknie brzmi? Czysta fisharmonia. Przespacerować by się z nim pod rękę po Graczowce, żeby Sańka Mięcho, Ludka Tyka i przede wszystkim Adelajdka popatrzyły sobie na kawalera Ineski i pękły z zazdrości.
A potem tu, na kwaterę. Maleńka, bo maleńka, ale za to czysta i przytulna: na ścianach naklejone obrazki z modnych magazynów, plisowany abażur, tremo. Mięciutka puchowa pierzyna i poduszek a poduszeczek, siedem sztuk, wszystkie poszewki Ineska sama haftowała.
Marzenia spełniły się w najsłodszym momencie. Najpierw ktoś delikatnie — puk — puk — puk — zapukał do drzwi, a potem wszedł Eraścik, w bobrowej czapce, białym szalu i nonszalancko rozpiętym sukiennym płaszczu z bobrowym kołnierzem. Nikt by nie powiedział, że prosto z ciupy.
Serduszko Ineski na chwilę przestało bić. Zeskoczyła z łóżka, tak jak była — w perkalowej koszulce, z rozpuszczonymi włosami — i rzuciła się ukochanemu na szyję. Zdążyła tylko raz musnąć jego usta, a on, taki surowy, wziął ją za ramiona i posadził przy stole. Spojrzał ostro.
— No, opowiadaj — mówi.
Ineska w lot zrozumiała: źli ludzie już donieśli, zdążyli. Nie wykręcała się, chciała, żeby wszystko między nimi było po sprawiedliwości.
— Bij — powiedziała. — Bij, Eraścik. Moja wina. Ale nie taka znów wielka wina, nie wierz byle komu. Ślepy chciał mnie zgwałcić — no, tu trochę przesadziła, choć nie tak bardzo — ale się nie dałam, to mnie całą stłukł. Patrz.
Zadarła koszulkę, pokazała niebieskie, czerwone i żółte siniaki. Może się nad nią użali.
Nic z tego. Eraścik tylko ściągnął brwi.
— Ze Ślepym jeszcze sobie pogadam, więcej cię nie tknie. A teraz mów, co wiesz. Znalazłaś, kogo kazałem? Tę, co to polazła z twoim znajomym i ledwie uszła z życiem?
Ineska się uradowała, że zeszli na bezpieczniejszy temat.
— Znalazłam, Eraścik, znalazłam. Głaszka się nazywa. Głaszka Białoboka z Pankratiewskiej. Dobrze go, sukinsyna jednego, pamięta — mało jej gardła nożem nie poderżnął. Jeszcze teraz Głaszka mota chustkę na szyi, tfu!
— Idziemy.
— Pójdziemy, Eraścik, pójdziemy. Może najpierw koniaczku wypijesz?
Wyciągnęła z szafki specjalnie zaoszczędzoną flaszkę, a przy okazji kwiecistą chustę, prawdziwą perską, na ramiona, i grzebyk — zaraz rozczesze włosy, aż będą błyszczały.
— Koniak później. Powiedziałem: idziemy. Najpierw załatwię, co trzeba.
Ineska westchnęła, czując, że aż jej słabo — uch, jak lubiła takich surowych mężczyzn, na zabój! Podeszła, spojrzała w górę na piękną twarz, na złe oczy, na podkręcone wąsiki.
— Ledwo na nogach czegoś stoję, Eraścik — szepnęła omdlewającym głosem.
Ale jak pech, to pech. W tejże chwili huknęło, zgrzytnęło i pchnięte drzwi omal nie spadły z zawiasów.
Na progu stał Ślepy — pijany, wściekły, ze złym uśmiechem na wygolonym pysku. Podli sąsiedzi, graczowskie szczury, już zdążyli donieść, a jakże!
— Odstawiacie amory? — Wyszczerzył kły. — A o mnie, sierotce, całkiem zapomnieliście? — Uśmiech spełzł mu z twarzy, krzaczaste brwi się nastroszyły. — Z tobą, Ineska, ścierwo, pogadam później. Widać mało ci jeszcze dołożyłem. A ty, frajerze, wyjdź no na podwórze. Wyjaśnimy sobie parę rzeczy.
Ineska skoczyła do okna — na podwórku stoi dwóch drabów, przybocznych Ślepego, Knur i Mogiła.
— Nie idź! — krzyknęła. — Nie idź, zabiją cię! Wynocha stąd, Ślepy, bo zaraz jak się wydrę, cała Graczowka przyleci!
I już nabrała powietrza, żeby porządnie wrzasnąć, ale Eraścik nie pozwolił.
— Daj spokój, Inesa. Porozmawiamy sobie, widać jest sprawa.
— Eraścik, Mogiła nosi obrzyn pod czamarą — uświadomiła go Ineska. — Zastrzelą cię jak nic. Zastrzelą i rzucą do rynsztoka. Dla nich nie pierwszyzna.
Ale perłowy nie posłuchał, tylko machnął ręką. Wyciągnął z kieszeni wykładany szylkretem portfel.
— Nic mi nie będzie — mówi. — Wykupię się jakoś. I wyszedł ze Ślepym na pewną śmierć.
Ineska padła twarzą w siedem poduszeczek i głucho zapłakała — nad swoją nieszczęsną dolą, nad końcem pięknych marzeń, nad pewną zgubą Eraścika.
Z podwórka dobiegł huk — jeden, drugi, trzeci i czwarty, a potem wycie, cały chór wycia.
Ineska otarła łzy, spojrzała na wiszącą w rogu ikonkę Matki Boskiej, przybraną na święta papierowymi kwiatkami i kolorowymi lampionami.
— Matko Boska, uczyń cud — poprosiła — cud wielkanocny. Niech Eraścik wyjdzie z tego żywy. Choćby ranny, już ja go odchucham. Byle żywy.
I Orędowniczka wysłuchała modlitwy Ineski — drzwi skrzypnęły i wszedł Eraścik. Żywy i zdrowy, niedraśnięty, nawet śliczny szaliczek mu się nie przekrzywił.
— Już po wszystkim — powiedział. — Inesa, przestań beczeć. Ślepy cię więcej nie ruszy, nie ma już czym. Obie graby mu przedziurawiłem. A i tamci dwaj długo mnie będą pamiętali. Ubieraj się i prowadź do swojej Głaszki.
Przynajmniej jedno marzenie Ineski się spełniło, przespacerowała się przez całą Graczowkę z księciem — specjalnie poprowadziła go naokoło, chociaż do karczmy „Władimirka”, gdzie kwaterowała Głaszka, bliżej było podwórzami, przez śmietnik i rakarnię. Ubrała się w aksamitny żakiecik i batystową bluzkę, w spódnicę z krepy i buciki na suchą pogodę, niczego nie pożałowała. Przypudrowała zapuchniętą od płaczu twarz, nastroszyła grzywkę. Sańka z Ludka zzieleniały do szczętu; szkoda tylko, że nie spotkali jeszcze Adelajdki. A tam! Dziewczyny jej doniosą, co trzeba.
Ineska ciągle nie mogła się napatrzeć na ukochanego, zaglądała mu w oczy i terkotała jak sroka.
— A ta Głaszka ma córkę szkaradę. Tak mi dobrzy ludzie powiedzieli: „Zapytaj u Głaszki, tej, co ma córkę szkaradę”.
— Szkaradę? Jaką znowu szkaradę?
— Ma znamię takie na pół twarzy. Buraczkowe, okropne jak nie wiem co. Ja tam bym się powiesiła, jakbym miała żyć z takim pyskiem. A u nas, w sąsiedniej kamienicy, mieszkała Nadźka, córka krawca…
Zanim Ineska zdążyła opowiedzieć o garbatej Nadźce, dotarli do „Władimirki”.
Weszli po skrzypiących schodach na piętro, do pokoi.
Mieszkała Głaszka nędznie, gdzie jej tam do Ineski! Teraz siedziała przed lustrem i nakładała tapetę — zaraz wychodzi szlifować bruki.
— Dzień dobry, Głafira, przyprowadziłam ci dobrego człowieka. Opowiedz mu, co trzeba, o tym kacie, co cię tak pociął — poleciła Ineska i z poważną miną usiadła w kącie.
A Eraścik od razu, bach, trzyrublówkę na stół.
— Weź, Głasza, za fatygę. Co to był za człowiek? Jak wyglądał?
Głaszka, dziewczyna całkiem do rzeczy, chociaż jak na bystre oko Ineski nieco zapuszczona, na banknot nawet nie spojrzała.
— Wiadomo jaki. Wariat — odpowiedziała i wzruszyła ramionami.
Jednak trzyrublówkę wsunęła pod spódnicę, ale bez większego zainteresowania, raczej tak, z uprzejmości. Za to wgapiła się w Eraścika, obmierzyła go oczkami w każdą stronę, bezwstydnica, aż się Inesce ciężko zrobiło na duszy.
— Zawsze mam u mężczyzn powodzenie — zaczęła skromnie Głaszka. — A tu nieszczęście. Wzięło i obsypało mi krostami cały pysk, strach w lustro popatrzeć. Łażę, łażę i ani pół klienta, nawet za piętnaście kopiejek nikt się nie połakomi. A ta — wskazała zasłonkę, zza której dochodziło senne posapywanie — głodna. Tylko siąść i płakać. Aż tu podchodzi jeden, uprzejmy taki…
— O to, to, do mnie też tak podlazł — nie wytrzymała zazdrosna Ineska. — I patrz, też miałam całą mordę obitą i podrapaną. Pobiłam się z tą suką Adelajdką. I nikt nie podchodził, wołaj, ile chcesz, a ten sam przylazł. „Nie martw się — mówi — zaraz cię uraduję”. Tylko ja nie to co Głaszka, nie poszłam z nim, bo…
— Słyszałem to już — przerwał jej Eraścik. — Nawet go dobrze nie widziałaś. Siedź cicho. Teraz słucham Głafiry.
Ta dumnie zerknęła na Ineskę i Inesce zrobiło się już całkiem nieswojo. Sama, sama go tu, durna, przyprowadziła.
— I do mnie też: „Coś taka ponura? Idziemy do ciebie, chodź. Już ja cię ucieszę”. A ja cała zadowolona. Dostanę rubelka, myślę, albo i dwa. Kupię Matrioszce chleba, ciastek… No i kupiłam, niech to szlag… Jeszcze pięć rubli poszło na dochtora, jak mi szyję cerował.
Pokazała gardło, purpurową szramę pod pudrem, równiutką i wąską jak nitka.
— Opowiadajże po kolei — polecił Eraścik.
— No tak, przychodzimy tutaj. Posadził mnie na łóżku, o tu, o, jedną ręką wziął za ramię, a drugą trzyma za plecami. I mówi — a głos ma taki miękki jak baba — myślisz, mówi, że jesteś nieładna? A ja mu od razu: „Jaka nieładna, pysk się zaraz zagoi. Ale córka to już na całe życie zostanie taka szkarada”. Jaka znów córka, mówi. A tam, mówię, popatrz pan sobie na mój skarb. I odsunęłam zasłonkę. Jak tylko zobaczył Matrioszkę — a Matrioszka spała, sen ma mocny, można strzelać z armaty — aż się cały zatrząsł. Zaraz z niej zrobię śliczną dziewczynkę, mówi. Łatwiej ci będzie żyć. Ja patrzę, a on trzyma w łapie, za plecami, coś takiego błyszczącego. Wszyscy święci, nóż! Tylko że wąski i krótki.
— Skalpel? — zapytał jakoś dziwnie Eraścik.
— Co?
Machnął ręką — nieważne, mów dalej.
— To ja go jak nie kopnę, jak nie wrzasnę: „Ratunku! Mordują!”. Patrzy na mnie, a mordę ma taką okropną, wykrzywioną. „Cicho, głupia! Sama swojego szczęścia nie rozumiesz!”. I ciach! Szarpnęłam się, ale i tak sięgnął do szyi. Wtedy to już zawyłam, że nawet Matrioszka się zbudziła. I też w ryk, a głosik ma jak marcowa kotka. To ten się odwrócił i w nogi. Tyle całej historii. Matka Boska uchowała.
Głaszka przeżegnała się i zanim jeszcze opuściła dłoń, spytała:
— A pan mnie tu po coś wypytuje czy tak sobie? I tylko okiem łypie, żmija jedna.
Ale Eraścik mówi surowo:
— Opisz mi go, Głafira. No, jak wyglądał ten człowiek?
— Normalnie. Wyższy ode mnie, niższy od pana. O tak, dotąd by sięgał.
I przeciągnęła Eraścikowi palcem po policzku, powolutku, powolutku. Co za bezczelność!
— Z twarzy też normalny, gładko ogolony, bez brody, bez wąsów. Nie wiem, co tam jeszcze. Jak mi go pan pokaże, zaraz poznam.
— Pokażę, pokażę — mruknął perłowy, marszcząc wysokie czoło i nad czymś tam sobie myśląc. — Mówił, że łatwiej ci będzie żyć?
— Już ja bym mu, ścierwu, za takie łatwe życie kiszki gołymi rękami wypruła — powiedziała spokojnym, pewnym tonem Głaszka. — Panu Bogu widać i szkarady potrzebne. Niech sobie żyje moja mała na zdrowie, co komu do tego?
— A mówił jak? Wymyślnie, jak pan, czy jak wszyscy? Jak był ubrany?
— Ubrany to nie wiem. Jak subiekt, a może i urzędnik. I mówił jak pan. Nawet wszystkich słów nie rozumiałam. Jedno to pamiętam. Spojrzał na Matrioszkę i mruknął do siebie: „To nie liszaj, to rzadki nerwus matewus”. Nerwus matewus, tak na moją Matrioszkę powiedział, aż zapomnieć nie mogę.
— Nervus maternus — poprawił Eraścik. — To w doktorskim języku znaczy „znamię”.
Oj, taki mądry, wszystko wie.
— Eraścik, idziemy już, co? — Ineska pociągnęła ukochanego za rękaw. — Koniaczek czeka.
— Co będziecie iść? — zaćwierkała bezczelna kurwa Głaszka. — Siedźcie już, jak przyszliście. U mnie też znajdzie się koniaczek dla takiego gościa, prawdziwy, od Szu — stowa, specjalnie na święta trzymałam. No, to jak panu na imię, piękny kawalerze?
Masahiro Sibata siedział w swoim pokoju, palił aromatyczne kadzidełka i czytał żałobne sutry po przedwcześnie zmarłym urzędniku Anisiju Tulipanowie, jego siostrze Sońka–san i pokojówce Pałaszce; tę ostatnią opłakiwał szczególnie serdecznie, po czemu miał osobiste powody.
Masa urządził pokój sam; poświęcił na to sporo czasu i pieniędzy. Słomiane tatami, rozesłane teraz na podłodze, sprowadzono statkiem aż z Japonii. Ale dzięki temu pokój zaraz zrobił się złocisty, słoneczny, a podłoga wesoło sprężynowała pod stopami, nie to co zimny, martwy parkiet z głupiej dębowej klepki. Mebli nie było wcale, za to w jedną ze ścian wbudowano obszerną szafę z przesuwnymi drzwiami — mieściły się w niej kołdry i poduszki, a także cała garderoba Masy: bawełniana jukata, szerokie białe spodnie i takaż kurtka do rensiu, dwa trzyczęściowe garnitury, zimowy i letni, i piękna zielona liberia, którą Japończyk wyjątkowo lubił i którą wkładał tylko na bardzo uroczyste okazje. Na ścianach cieszyły oko kolorowe litografie, portrety cara Aleksandra i cesarza Mutsuhito. A w kącie, pod półką — ołtarzykiem, wisiał zwitek papieru ze starożytną maksymą: „Żyj przyzwoicie i niczego nie żałuj”. Dzisiaj na ołtarzyku stała fotografia — Masa i Anisij Tulipanow w ogrodzie zoologicznym — zrobiona w zeszłym roku latem. Masa w letnim piaskowym garniturze i meloniku, poważny, Anisij z uśmiechem od ucha do ucha i sterczącymi spod kaszkietu uszami, a za nimi słoń, z takimiż uszami, tylko sporo większymi.
Od gorzkich rozmyślań i jałowych poszukiwań harmonii i stałości świata oderwał Masę dzwonek telefonu.
Lokaj Fandorina przeszedł przez ciemne, puste mieszkanie do przedpokoju — gospodarz wyszedł, szuka mordercy, szuka zemsty, pani domu poszła do cerkwi i wróci nieprędko, przecież właśnie zaczyna się nocne nabożeństwo wielkanocne.
— Haro — powiedział do okrągłej tuby Masa. — Tu numer pana Fandorina. Ś kim rozmawiam?
— Panie Fandorin, to pan? — dobiegł metaliczny, zdeformowany wyciem przewodów elektrycznych głos. — Erast Pietrowicz?
— Nie, pan Fandorin nie ma! — ryknął Masa, żeby przekrzyczeć wycie. W gazecie pisali, że pojawił się nowy, udoskonalony model aparatów, przekazujący głos „bez najmniejszych strat, doskonale głośno i wyraźnie”. Trzeba by taki kupić. — Prosię zadzwonić później. Mam coś przekazać?
— Dziękuję. — Wycie zmieniło się w szelest. — To poufna sprawa. Zatelefonuję później.
— Cara przyjemność po mojej stronie — powiedział uprzejmie Masa i odwiesił słuchawkę.
Niedobrze, bardzo niedobrze. Pan nie śpi już trzecią noc, pani też, ciągle tylko się modli — albo w cerkwi, albo w domu, przed ikoną. Zawsze dużo się modliła, ale nigdy aż tyle. Wszystko to źle się skończy, chociaż zdawałoby się, że gorzej już być nie może.
Gdyby tak Fandorin znalazł tego, kto zabił Turi–sana, kto zarżnął Sońka–san i Pałaszę. Znalazł i zrobił wiernemu słudze prezent, powierzył łajdaka Masie. Na jakieś pół godzinki, wystarczy. A jeszcze lepiej na godzinkę…
Czas szybko płynął na miłych rozmyślaniach. Zegar wybił jedenastą. Zazwyczaj sąsiedzi dawno już o tej porze spali, ale dzisiaj we wszystkich oknach paliło się światło. Świąteczna noc. Niedługo w całym mieście zaczną bić dzwony, potem w niebo wystrzelą fajerwerki, na ulicach zaczną się śpiewy i krzyki, a jutro będzie pełno pijanych. Wielkanoc.
A może tak pójść do cerkwi, postać razem ze wszystkimi, posłuchać przeciągłego, basowego śpiewu chrześcijańskich bonzów. Zawsze to lepiej niż siedzieć tak samemu i czekać, czekać, czekać.
Ale nie czekał już długo. Trzasnęły drzwi i rozległy się mocne, pewne kroki. Pan wrócił!
— Co, sam tu siedzisz i rozpaczasz? — zapytał i leciutko dotknął ramienia Masy.
Masa nie był przyzwyczajony do takich poufałości, więc zaskoczony nie wytrzymał, chlipnął, a potem wybuchnął płaczem. Nie ocierał łez — niech sobie płyną. Mężczyzna nie musi wstydzić się łez, jeśli tylko nie płacze z bólu albo ze strachu.
Pan miał oczy suche, błyszczące.
— Nie zdobyłem wszystkiego, czego chciałem — powiedział. — Myślałem, że złapię go na gorącym uczynku. Ale nie mogę dłużej czekać. Nie mamy już czasu. Teraz morderca jest jeszcze w Moskwie, potem będziemy szukać po całym świecie. Mam poszlaki i świadka, który może go zidentyfikować. Wystarczy. Już się nie wywinie.
— Bierze mnie pan ze sobą? — Masa nie wierzył we własne szczęście. — Naprawdę?
— Tak. — Pan skinął głową. — Przeciwnik jest niebezpieczny, nie mogę ryzykować. Twoja pomoc może mi się przydać.
Znowu zadzwonił telefon.
— Dzwonił jakiś człowiek. W poufnej sprawie. Nie przedstawił się. Powiedział, że zadzwoni później.
— Weź no drugą słuchawkę i spróbuj rozpoznać, czy to ten sam.
Masa przystawił do ucha metalową trąbkę i cały zamienił się w słuch.
— Halo. Numer Erasta Pietrowicza Fandorina. Przy aparacie.
— Eraście Pietrewiczu, to pan? — zaskrzypiał głos, może ten sam, a może inny. Masa tylko wzruszył ramionami.
— Tak. Z kim mam przyjemność?
— To ja, Zacharow.
— Pan?! — Mocne palce wolnej dłoni pana zacisnęły się w pięść.
— Eraście Pietrowiczu, muszę z panem porozmawiać. Wiem, że wszystko świadczy przeciwko mnie, ale nikogo nie zabiłem, przysięgam!
— Więc kto?
— Wszystko panu wyjaśnię. Tylko proszę mi obiecać, że przyjdzie pan sam, bez policji. Inaczej zniknę z miasta i więcej mnie pan nie zobaczy, a morderca pozostanie na wolności. Daje pan słowo?
— Słowo — odpowiedział bez wahania pan.
— Wierzę panu, wiem, że jest pan człowiekiem honoru. Może się pan nie obawiać, nie jestem dla pana groźny, zresztą nie mam przy sobie broni. Chcę tylko porozmawiać… Jeśli jednak ma pan jakieś wątpliwości, proszę zabrać swojego Japończyka. Byle nie było policji.
— Skąd pan wie o Japończyku?
— Dużo o panu wiem, Eraście Pietrowiczu. Dlatego tylko do pana mam zaufanie… A teraz niech pan niezwłocznie jedzie na rogatki Pokrowskie. Znajdzie pan tam na wale Rogożskim hotel „Cargrad”, taką szarą, dwupiętrową kamienicę. Powinien pan być za godzinę, nie później. Proszę iść do pokoju numer pięćdziesiąt dwa i zaczekać tam na mnie. Muszę się upewnić, że przyszedł pan tylko z Japończykiem. Potem wyjawię panu całą prawdę, a pan sam postanowi, jak ze mną postąpić. Podporządkuję się każdej pańskiej decyzji.
— Policji nie będzie, ma pan moje słowo — powiedział pan i odwiesił słuchawkę. — Koniec, Masa. Teraz to już koniec. — Jego twarz jakby ożyła. — Mamy go w garści. Zrób mi zielonej herbaty, przede mną kolejna nieprzespana noc.
— Jaką broń przygotować? — zapytał Masa.
— Wezmę rewolwer, reszta nie będzie mi potrzebna. A ty jak uważasz. Tylko pamiętaj, że ten człowiek to bestia. Silna, szybka, nieprzewidywalna. — I cicho dodał: — Naprawdę muszę obejść się bez policji.
Masa przytaknął ze zrozumieniem. Tak, to nie jest sprawa dla policjantów.
Przyznaję: myliłem się. Nie wszyscy detektywi są równie odrażający. Ten na przykład jest piękny. Bardzo piękny.
Słodko zamiera mi serce, kiedy widzę, jak zacieśnia wokół mnie kręgi. Hide and seek.
Jego nie muszę otwierać na świat — na zewnątrz jest niemal tak samo piękny jak w środku.
Ale mogę pomóc mu przejrzeć na oczy. Jeśli się co do niego nie mylę, jest dość niezwykłym człowiekiem. Nie przerazi się, tylko doceni. Wiem, że będzie to dla niego bolesne. Na początku. Ale potem sam mi podziękuje. Kto wie, może z czasem zostanie moim towarzyszem? Zdaje mi się, że wyczuwam w nim bratnią duszę. I nie tylko w nim. Jego służący, Japończyk, jest synem narodu, który rozumie prawdziwe Piękno. Najwyższym wtajemniczeniem dla mieszkańców owych dalekich wysp jest ukazanie światu Piękna swego brzucha. Tych, którzy umierają w tak szlachetny sposób, Japończycy czczą jak bohaterów. Widok dymiących wnętrzności nikogo tam nie przeraża.
Tak, będzie nas trzech, czuję to.
Jakże zbrzydła mi już samotność! Jakie to niewypowiedziane szczęście: rozdzielić brzemię odpowiedzialności na dwóch czy nawet trzech ludzi. Przecież nie jestem bogiem; jestem tylko człowiekiem.
Niech pan mnie zrozumie, panie Fandorin. Niech mi pan pomoże.
Ale najpierw muszę otworzyć panu oczy
Kłap–kłap–kłap, stukają wesoło po bruku podkute kopyta, miękko szumią gumowe opony, stalowe resory płynnie się kołyszą. Przez świąteczną Moskwę mknie Dekorator, wśród radosnego bicia cerkiewnych dzwonów, wśród salutów armatnich. Na Twerskiej iluminacja, płoną różnokolorowe lampiony, a po lewej, tam gdzie Kreml, niebo mieni się wszystkimi barwami tęczy — to wielkanocne fajerwerki. Na bulwarze tłumy Okrzyki, śmiech, ognie bengalskie. Moskwianie pozdrawiają znajomych, całują się, gdzieś nawet strzelił korek od szampana.
Skręca w Małą Nikicką. Ciemno i pusto, ani żywej duszy.
— Stój, kochany, jesteśmy na miejscu — mówi Dekorator.
Dorożkarz zeskakuje z kozła, otwiera drzwi przystrojonej papierowymi girlandami dorożki. Zdejmuje czapkę i wypowiada święte pozdrowienie:
— Chrystus zmartwychwstał.
— Zaprawdę zmartwychwstał — odpowiada z uczuciem Dekorator, unosi woalkę i całuje prawosławnego w kolący policzek. Wręcza całego rubla napiwku. Radosny czas świąt.
— Bóg zapłać, panienko. — Dorożkarz kłania się wzruszony, nie tyle rublem, ile pocałunkiem.
Dusza Dekoratora jest jasna i spokojna.
Nieomylne, wyraźne przeczucie mówi mu, że oto nadeszła wielka noc: wszystkie strapienia i drobne potknięcia już za nim. Przed nim, na wyciągnięcie ręki, jest szczęście. Wszystko będzie dobrze, będzie bardzo dobrze.
Ach, co za tour de force*! Pan Fandorin jako profesjonalista musi to docenić. Najpierw będzie rozpaczał i płakał — wszyscy jesteśmy ludźmi — a potem przemyśli sprawę i zrozumie, na pewno zrozumie. To mądry człowiek i zdaje się umie dostrzec Piękno.
Nadzieja nowego życia, szczerej rozmowy i zrozumienia cieszy głupie, naiwne serce Dekoratora. Trudno nieść samemu ciężki krzyż takiej misji. Nawet Chrystusowi pomógł Szymon Cyrenejczyk.
Fandorin i Japończyk mkną teraz co koń wyskoczy na wał Rogożski. Znajdą pokój 52, będą czekać. A jeśli nawet urzędnik do specjalnych poruczeń zacznie coś podejrzewać, nie znajdzie w peryferyjnym „Cargradzie” telefonu.
Czasu wystarczy. Można się nie spieszyć.
Kobieta, którą kocha radca kolegialny, jest bardzo pobożna. Nabożeństwo w pobliskiej cerkwi Wniebowstąpienia niedługo się skończy i przed pierwszą w nocy kobieta wróci do domu, żeby nakryć do świątecznego stołu i czekać na swojego mężczyznę.
Kuta brama z koroną, za nią podwórze, ciemne okna oficyny. To tutaj.
Dekorator podnosi woalkę, rozgląda się i daje nura w żelazną furtkę.
Drzwi oficyny nie poddają się łatwo, ale zręczne, wprawne palce doskonale wiedzą, co robić. Szczęka zamek, skrzypią zawiasy i Dekorator wślizguje się do ciemnego przedpokoju.
Nie musi czekać, aż wzrok przywyknie do mroku; przywykł już dawno. Dekorator szybko przemierza ciemne pokoje.
W jadalni chwila grozy: ogłuszająco bije wielki zegar w kształcie londyńskiego Big Bena. Już tak późno? Zaniepokojony Dekorator spogląda na swój damski zegarek — nie, to Big Ben się spieszy. Jeszcze kwadrans.
Trzeba wybrać miejsce świętej ceremonii.
Dekorator działa w najwyższym natchnieniu. A gdyby tak tutaj, w jadalni, na tym dużym stole?
Będzie tak: pan Fandorin wejdzie z tamtej strony, z przedpokoju, włączy światło elektryczne i ujrzy wszystko w pełnej krasie.
Postanowione. Gdzie oni mogą trzymać obrusy?
Dekorator przeszukuje komodę i wybiera śnieżnobiały, koronkowy. Nakrywa wielki, połyskujący matową politurą stół.
Tak, będzie pięknie. O, w kredensie stoi miśnieński serwis. Można rozstawić porcelanowe talerze na brzegu stołu, w koło, i poukładać na nich wszystkie pozyskane skarby. To będzie kompozycja najlepsza ze wszystkich.
W porządku, dekoracja ustalona.
Dekorator idzie do przedpokoju, staje przy oknie i czeka. Jego duszę przepełniają radosny przedsmak i nabożny zachwyt.
Nagle na podwórzu robi się jasno — wyjrzał księżyc. Znak, wyraźny znak! Tyle tygodni było ciemno, pochmurnie, a teraz jakby ktoś zdarł zasłonę ze świata. Jakie jasne niebo, jakie rozgwieżdżone! Prawdziwa Wielka Noc. Dekorator żegna się trzykrotnie.
Przyszła!
Kilka szybkich mrugnięć, żeby strząsnąć łzy wzruszenia.
Przyszła. Do bramy niespiesznie wchodzi niewysoka postać w szerokiej salopce, w kapelusiku. Kiedy zbliża się do drzwi, na kapelusiku widać czarną, żałobną woalkę. A tak, to po tym chłopcu, Anisiju Tulipanowie. Nie rozpaczaj, kochana, i on, i jego bliscy są już w niebie. Dobrze im tam. Tobie też niedługo będzie dobrze, jeszcze trochę cierpliwości. Drzwi otwierają się i kobieta wchodzi.
— Chrystus zmartwychwstał — wita ją Dekorator cichym, radosnym głosem. — Nie bój się, moja miła. Przyszłam, żeby cię uradować.
Kobieta nie jest chyba przestraszona. Nie krzyczy, nie próbuje uciekać. Wręcz przeciwnie, robi krok do przodu. Księżyc opromienia przedpokój równym mlecznym blaskiem i widać, jak za woalką błyszczą oczy.
— A co to my tak jak jakieś muzułmanki w czadorach? — żartuje Dekorator. — Odsłońmy twarze.
Podnosi woalkę i uśmiecha się ciepło, serdecznie.
— I mówmy sobie po imieniu — dodaje. — Sądzona nam bliska znajomość. Będziemy sobie bliższe niż siostry. Pozwól mi zobaczyć swoją twarzyczkę. Wiem, że jesteś piękna, ale pomogę ci stać się jeszcze piękniejszą.
Ostrożnie wyciąga rękę, a przybyła nie cofa się, czeka. Dobrą kobietę wybrał sobie pan Fandorin, spokojną, milczącą, Dekorator zawsze takie lubił. Szkoda by było zepsuć nastrój krzykiem czy przerażeniem w oczach. Umrze błyskawicznie, bez bólu i strachu. W nagrodę.
Z przymocowanej z tyłu do paska torebki Dekorator prawą ręką wyciąga skalpel, lewą odsuwa z twarzy wybranki losu cieniutką gazę.
Widzi szeroką, idealnie okrągłą twarz ze skośnymi oczami. Co to ma być?
Ale nie ma czasu, żeby przyjść do siebie — rozlega się pstryknięcie i przedpokój zalewa jaskrawe, oślepiające światło.
Dekorator nic nie widzi, zaciska powieki. Za plecami słyszy głos:
— Ja też zaraz pana uraduję, panie Pachomienko. A może woli pan swoje poprzednie nazwisko, panie Socki?
Mruży oczy i widzi służącego, Japończyka, który wpatruje się w niego nieruchomym wzrokiem. Nie odwraca się. Po co się odwracać? I tak wiadomo, że za nim stoi pan Fandorin i pewnie trzyma w ręce rewolwer. Bystry urzędnik nie pojechał do „Cargradu”. Radca kolegialny nie uwierzył w winę Zacharowa. Dlaczego? Przecież wszystko było tak dobrze pomyślane. Widać sam szatan go uprzedził.
Eli, Eli, lema sabachthani?* A może nie opuściłeś, może tylko wystawiasz mnie na próbę?
Przekonajmy się.
Urzędnik nie strzeli; kula przeszyłaby Dekoratora i ugodziła Japończyka.
Konusa w brzuch skalpelem. Krótkie cięcie, nieco poniżej przepony. Potem jednym szarpnięciem obrócić Japończyka za ramiona i ukryć się za nim, pchnąć go na Fandorina. W dwóch skokach dotrzeć do drzwi, a potem zobaczymy, kto tu szybciej biega. Więźnia numer 3576 nie dogoniły nawet wściekłe chersońskie wilczarze. Radca kolegialny też nie dogoni.
Boże, prowadź!
Prawa ręka wystrzeliła naprzód jak sprężyna, ale gładkie ostrze przeszywa pustkę — Japończyk z nieprawdopodobną zręcznością odskakuje, uderza Dekoratora kantem dłoni w nadgarstek i skalpel z cichym, żałosnym brzęknięciem leci na podłogę, a Azjata znów zastyga w miejscu, z lekko rozłożonymi na boki rękami.
Instynkt każe się obrócić. Lufa rewolweru. Fandorin trzyma broń nisko, przy biodrze. Jeżeli strzeli, kula odłupie Dekoratorowi czubek czaszki i ominie Japończyka. To zmienia postać rzeczy.
— Tak, uraduję pana — ciągnie Fandorin tym samym równym głosem, jakby w ogóle nie przerywali rozmowy. — Nie będzie aresztu, przesłuchań, rozprawy i nieuniknionego wyroku. Zostanie pan zastrzelony podczas próby ucieczki z miejsca zatrzymania.
Odwrócił się. A więc jednak On odwrócił się ode mnie — myśli Dekorator, ale nie martwi się tym długo, opanowuje go nagła radość. Nie, nie odwrócił się! Zlitował się i zaprasza, dopuszcza do Siebie! Teraz pozwól, o Panie, odejść słudze Twemu…
Skrzypią drzwi wejściowe, słychać rozpaczliwy krzyk kobiety:
— Nie, Erast, nie!
Dekorator porzuca krainę słodkich marzeń i powraca na ziemię. Zaciekawiony, odwraca się i widzi w drzwiach bardzo piękną, szlachetnej urody kobietę w czarnej, żałobnej sukni i czarnym kapelusiku z woalką. Liliowy szal na ramionach, w jednej ręce węzełek z paschą, w drugiej wianek z papierowych róż.
— Angelina, dlaczego wróciłaś? — pyta poirytowany radca kolegialny. — Przecież prosiłem, żebyś nocowała w „Metropolu”!
Piękna kobieta. Pewnie nie stałaby się piękniejsza nawet na stole, zalana własnymi sokami, z rozwiniętymi płatkami ciała. Może tylko troszeczkę.
— Serce kazało mi przyjść — odpowiada, załamując ręce. — Eraście Pietrowiczu, niech go pan nie zabija, niech pan nie bierze na siebie tego grzechu. Dusza się panu złamie, dusza nie wytrzyma.
Ciekawe, co pan radca kolegialny na to?
Po zimnej krwi nie zostało ani śladu. Fandorin z rozdrażnieniem i wahaniem patrzy na piękną kobietę. Japończyk też stracił rezon: kręci ostrzyżonym łbem, zerka to na pana, to na panią i wygląda jak ostatni dureń.
Hmm, problemy rodzinne, nie będziemy się wtrącać. Niech sobie radzą bez nas.
Dekorator dwoma skokami omija Japończyka, przebiega pięć kroków do upragnionych drzwi. Fandorin nie może strzelać — obok stoi kobieta. Żegnajcie, kochani!
Zgrabna nóżka w czarnym filcowym trzewiku trafia go w kostkę i Dekorator z rozpędu leci głową wprost na framugę.
Uderzenie. Ciemność.
Wszystko było przygotowane do rozprawy.
Podsądny w damskiej sukni, ale bez kapelusza, siedział nieprzytomny w fotelu. Na czole nabrzmiewał mu purpurowy, imponujący guz.
Obok, ze skrzyżowanymi na piersi rękami, stał konwojent — Masa.
Na sędziego Erast Pietrowicz wyznaczył Angelinę. Jemu samemu przypadła rola prokuratora.
Ale najpierw się pokłócili.
— Nie mogę nikogo osądzać — powiedziała Angelina. — Od tego są prawdziwi, powołani przez państwo sędziowie. Niech oni decydują o winie tego człowieka. Niech oni wydadzą wyrok.
— Jaki tam w–wyrok! — Fandorin uśmiechnął się gorzko. Po aresztowaniu przestępcy znowu zaczął się jąkać, i to jeszcze bardziej niż kiedyś, jakby próbował nadrobić straty. — Komu p–potrzebny taki skandaliczny proces? Nie zastanawiając się długo, uznają Sockiego za wariata, zamkną w zakładzie, a on natychmiast stamtąd ucieknie. Takiego jak on nie powstrzymają żadne kraty. Chciałem go zabić, jak zabija się wściekłego psa, ale mi nie p–pozwoliłaś. Teraz sama zadecyduj o jego losie, skoro już się wtrąciłaś. D–dobrze wiesz, jakie przestępstwa popełnił ten potwór.
— A jeżeli to nie on?! Czyżby pan nie mógł się mylić?! — zawołała Angelina. Zwracała się do Fandorina raz per ty, raz per pan.
— Udowodnię ci, że to on jest mordercą. Od tego jest p–prokurator. A ty wydasz sprawiedliwy wyrok. Nigdzie nie znajdzie bardziej miłosiernego sędziego. A jeśli nie chcesz go sądzić, jedź d–do „Metropolii” i nie przeszkadzaj.
— Nie, nigdzie nie pojadę — powiedziała szybko. — Rozprawa to rozprawa. Ale on powinien mieć adwokata. Kto go będzie bronił?
— Zapewniam cię, że ten człowiek n–nikomu nie odstąpi roli adwokata. D–doskonale umie się bronić. Zaczynamy!
Erast skinął na Masę i sługa podsunął pod nos nieprzytomnego fiolkę z amoniakiem.
Człowiek w damskiej sukni szarpnął głową i zamrugał oczami, które z mętnych zmieniły się stopniowo w czysto lazurowe i bystre. Miękkie rysy twarzy rozświetlił dobrotliwy uśmiech.
— Pańskie imię, nazwisko i stanowisko — powiedział surowo Fandorin, uzurpując dla siebie część uprawnień przewodniczącego.
Siedzący rozejrzał się po scenie. Na twarzy nadal miał uśmiech, ale teraz już ironiczny.
— Bawimy się w sąd? Skoro sobie życzycie… Imię, nazwisko i stanowisko? Tak, Socki… Były szlachcic, były student, były więzień numer trzy tysiące pięćset siedemdziesiąt sześć. Obecnie nikt.
— Czy przyznaje się pan do zamordowania — Erast Pietrowicz zaczął czytać z notatnika, zawieszając głos po każdym nazwisku — prostytutki Emmy Elizabeth Smith, trzeciego kwietnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Osbourne Street w Londynie; prostytutki Marthy Tabram, siódmego sierpnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku przy George Yard w Londynie; prostytutki Mary Anne Nichols, trzydziestego pierwszego sierpnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Bucks Row w Londynie; prostytutki Annie Chapman, ósmego września tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Hanbury Street w Londynie; prostytutki Elizabeth Stride, trzydziestego września tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Berner Street w Londynie; prostytutki Catherine Eddowes, również trzydziestego września tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Mitrę Square w Londynie; prostytutki Mary Jane Kelly, dziewiątego listopada tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Dorset Street w Londynie; prostytutki Rosę Milet, dwudziestego grudnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku na Popular High Street w Londynie; prostytutki Aleksandry Zotowej, piątego lutego tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na ulicy Swinińskiej w Moskwie; żebraczki Marii Kosej, jedenastego lutego tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na ulicy Małej Triochwiackiej w Moskwie; prostytutki Stiepanidy Andrieiczkinej, w nocy z trzeciego na czwarty marca tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na ulicy Sielezniewskiej w Moskwie; nieznanej z nazwiska małoletniej żebraczki, piątego kwietnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku w pobliżu przejazdu Nowotychwińskiego w Moskwie; radcy dworu Leontija Iżycyna oraz jego pokojówki, Zinaidy Matiuszkinej, w nocy z piątego na szósty kwietnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na Wozdwiżence w Moskwie; panny Sofii Tulipanowej oraz jej opiekunki Pelagii Makarowej, siódmego kwietnia tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na ulicy Granatnej w Moskwie; sekretarza gubernialnego Anisija Tulipanowa oraz lekarza Jegora Zacharowa w nocy z siódmego na ósmy marca tysiąc osiemset osiemdziesiątego dziewiątego roku na cmenta — rzu Bożedomskim w Moskwie. Razem osiemnaście osób, osiem zamordowanych przez pana w Anglii i dziesięć w Rosji. Wymieniłem jedynie ofiary, których jesteśmy całkowicie pewni. Powtarzam pytanie: czy przyznaje się pan do popełnienia wymienionych przestępstw?
Podczas czytania listy głos Fandorina stał się twardy, donośny i dźwięczny, jakby radca kolegialny mówił do wypełnionej sali. I, o dziwo, znowu przestał się jąkać.
— A to już, drogi Eraście Pietrowiczu, zależy od zgromadzonych przez pana dowodów — odpowiedział łagodnie oskarżony, któremu cała ta gra najwyraźniej bardzo się podobała. — Powiedzmy, że się nie przyznaję. Chciałbym sobie posłuchać mowy prokuratora, skoro już podarował mi pan tych kilka minut życia.
— Dobrze, niech pan słucha — odpowiedział surowo Fandorin. Przewrócił kartkę w notesie i mówił dalej. Zwracał się wprawdzie do Pachomienki vel Sockiego, ale patrzył głównie na Angelinę.
— A zatem po kolei. Na początku tysiąc osiemset osiemdziesiątego drugiego roku w Moskwie wybuchł skandal, w który zamieszani byli studenci medycyny i słuchaczki Wyższych Kursów Kobiecych. To pan okazał się prowodyrem, złym duchem tej młodzieży, i właśnie za to, jako jedyny spośród nich, otrzymał pan surową karę: cztery lata ciężkiego więzienia, bez rozprawy, żeby rzecz nie przedostała się do publicznej wiadomości. Był pan okrutny i nienasycony, dręczył nieszczęsne, pozbawione wszelkich praw prostytutki. I los odpłacił panu takim samym okrucieństwem. Trafił pan do chersońskiego więzienia wojskowego, o którym mówią, że jest gorsze niż katorga na Syberii. Dwa lata temu zarząd tej instytucji został postawiony przed sądem pod zarzutem nadużywania władzy. Ale w tym czasie pan był już daleko…
Erast Pietrowicz przerwał, chwilę walczył ze sobą, po czym kontynuował:
— Jestem oskarżycielem i nie mam obowiązku szukać dla pana usprawiedliwień, nie mogę jednak przemilczeć tego, że ostateczne przeistoczenie zepsutego młodzieńca w nienasyconą, krwiożerczą bestię sprowokowało samo nasze społeczeństwo. Kontrast między życiem studenckim a piekłem więzienia wojskowego doprowadziłby do obłędu każdego. Pierwszego roku zabił pan w obronie własnej. Sąd wojskowy uznał okoliczności łagodzące, jednak zwiększył wyrok do ośmiu lat, a po tym, jak napadł pan na konwojenta, zakuto pana w kajdany i na dłuższy czas osadzono w karcerze. Przypuszczam, że właśnie nieludzkie warunki odbywania kary odebrały panu resztki człowieczeństwa. Nie, Socki, nie złamał się pan, nie zwariował, nie usiłował popełnić samobójstwa. Żeby przetrwać, stał się pan zupełnie inną istotą, już tylko zewnętrznie przypominającą człowieka. W tysiąc osiemset osiemdziesiątym szóstym roku pańskich krewnych, którzy, nawiasem mówiąc, dawno już się pana wyrzekli, poinformowano, że więzień Socki utonął w Dnieprze podczas próby ucieczki. Skierowałem do wydziału sądownictwa wojskowego pytanie, czy odnaleziono ciało uciekiniera. Uzyskałem negatywną odpowiedź. Tego się właśnie spodziewałem. Władze więzienia po prostu zatuszowały udaną ucieczkę. Zwyczajna rzecz.
Oskarżony słuchał Fandorina z żywym zainteresowaniem; nie potwierdzał jego słów, ale też im nie przeczył.
— Niech no pan powie, mój drogi prokuratorze, dlaczego w ogóle zaczął pan kopać w sprawie jakiegoś dawno zapomnianego Sockiego? Proszę wybaczyć, że przerywam, ale rozprawa jest nieformalna, chociaż wyrok, jak sądzę, okaże się ostateczny i bezapelacyjny.
— Dwie spośród osób, które początkowo znalazły się w kręgu podejrzanych, Stienicz i Burylin, były wraz z panem zamieszane w sprawę „klubu sadystów” i wymieniły pańskie nazwisko. Okazało się, że również ekspert medycyny sądowej Zacharow, uczestniczący w śledztwie, swego czasu należał do tego towarzystwa. Od razu zrozumiałem, że informacje dotyczące przebiegu śledztwa przestępca może otrzymywać jedynie od Zacharowa; chciałem przyjrzeć się jego otoczeniu, ale początkowo poszedłem błędnym tropem — zacząłem podejrzewać fabrykanta Burylina. Pasował idealnie.
— A dlaczego nie pomyślał pan o samym Zacharowie? — zapytał lekko chyba urażony Socki. — Wszystko wskazywało na niego, też nad tym popracowałem.
— Nie, nie mogłem uważać Zacharowa za zabójcę. W aferę „sadystów” zaangażował się mniej niż pozostali, będąc jedynie biernym świadkiem waszych okrutnych zabaw. Ponadto Zacharow był otwarcie, wyzywająco cyniczny, a maniakalni zabójcy rzadko reprezentują taki typ charakteru. To jednak powody drugorzędne; najważniejsze, że w ubiegłym roku Zacharow spędził w Anglii zaledwie półtora miesiąca i w czasie gdy popełniono większość morderstw, przebywał w Moskwie. Sprawdziłem to na samym początku i natychmiast wyłączyłem go z kręgu podejrzanych. Nie mógł być Kubą Rozpruwaczem.
— Ależ się pan uparł na tego Kubę! — żachnął się rozzłoszczony Socki. — Dobrze, załóżmy, że Zacharow, goszcząc u rodziny w Anglii, naczytał się w gazetach artykułów o Rozpruwaczu i postanowił kontynuować jego dzieło w Moskwie. Właśnie zauważyłem, że jakoś dziwnie policzył pan ofiary. Iżycynowi wychodziło inaczej: położył na stołach trzynaście ciał, pan natomiast obwinia mnie o ledwie dziesięć moskiewskich zabójstw. I to razem z tymi, które popełniono już po „eksperymencie śledczym”, bez nich byłyby zaledwie cztery. Coś się panu poplątało, panie oskarżycielu.
— Nie sądzę. — Nieoczekiwane posunięcie Sockiego nie zrobiło na Eraście Pietrowiczu żadnego wrażenia. — Z trzynastu ekshumowanych, okaleczonych ciał tylko cztery przywieziono bezpośrednio z miejsca przestępstwa: zwłoki Zotowej, Marii Kosej, Andrieiczkinej i niezidentyfikowanej dziewczynki, przy czym dwóch swoich lutowych ofiar nie zdążył pan „ukończyć”, widać ktoś pana spłoszył. Pozostałe dziewięć ciał, te najokrutniej okaleczone, wyciągnięto ze zbiorowych mogił. Moskiewska policja nie jest oczywiście doskonała, ale trudno sobie wyobrazić, żeby nie zwróciła uwagi na coś takiego. Morderstwa nie są w Rosji rzadkością, ale zwyczajne, bez ekstrawagancji. Kiedy znaleziono Andrieiczkiną, zaraz wybuchła panika. Natychmiast poinformowano generała–gubernatora, a jego ekscelencja oddelegował do zbadania sprawy urzędnika do specjalnych poruczeń. Bez fałszywej skromności przyznaję, że książę zleca mi wyłącznie zadania, które uznaje za nadzwyczaj ważne. A tu prawie dziesięć poszatkowanych zwłok i nikt nie podniósł rabanu? Niemożliwe.
— Czegoś jednak nie rozumiem — pierwszy raz od początku „rozprawy” odezwała się Angelina. — Kto się tak nad nimi, nieszczęsnymi, znęcał?
Pytanie wyraźnie ucieszyło Erasta Pietrowicza — uporczywe milczenie „sędziny” pozbawiało proces wszelkiego sensu.
— Najwcześniejsze ciała pochodziły z listopada. Jednak nie oznacza to, że Kuba Rozpruwacz już wtedy pojawił się w Moskwie.
— Też coś! — przerwał Fandorinowi oskarżony. — O ile pamiętam, ostatniego morderstwa w Londynie dokonano w wigilię Bożego Narodzenia. Może uda się panu przekonać naszą czarującą sędzinę, że odpowiadam za moskiewskie morderstwa, ale Rozpruwacza na pewno pan ze mnie nie zrobi.
Po twarzy Erasta Pietrowicza przemknął lodowaty uśmieszek, po czym znów zastąpiła go surowa, nie wróżą ca nic dobrego mina.
— Doskonale rozumiem, do czego pan zmierza. Im więcej potwornych, nieludzkich morderstw, tym lepiej — sąd z pewnością uzna pana za szaleńca. A za wybryki Kuby Anglicy niewątpliwie zażądają deportacji i rosyjska Temida z wielką ulgą pozbędzie się tak uciążliwego wariata. Pojedzie pan do Brytanii, a tam lubią wolność słowa, żadnego załatwiania takich spraw po cichu jak u nas. No i zadynda pan na szubienicy. Przykre, prawda? — Głos Fandorina obniżył się o oktawę, jakby zdławiła go pętla. — Proszę się nie łudzić, nie pozbędzie się pan swojego londyńskiego „ogona”. A co do rzekomych rozbieżności w datach, łatwo je wyjaśnić. „Stróż Pachomienko” pojawił się na Bożedomce zaraz po Nowym Roku. Przypuszczam, że tę posadę załatwił panu po starej znajomości Zacharow, który naturalnie nie wiedział o pańskim nowym hobby. Sądził, że uciekł pan z więzienia. Jak tu nie pomóc dawnemu koledze, tak surowo doświadczonemu przez los, prawda?
Socki nie odpowiedział, tylko wzruszył ramionami: słucham, proszę mówić dalej.
— Co, w Londynie ziemia zaczęła palić się panu pod nogami? Policjanci deptali po piętach? W porządku. Wrócił pan do ojczyzny. Nie wiem, z jakim paszportem przekraczał pan granicę, ale w Moskwie pojawił się już jako prosty małorosyjski chłop, pielgrzym przemierzający Ruś wzdłuż i wszerz. Dlatego w policyjnych rejestrach osób przybyłych zza granicy nie ma o panu wzmianki. Pomieszkał pan trochę na cmentarzu, rozeznał się w sytuacji. Zacharow pewnie panu współczuł, pomagał, jak mógł, dawał pieniądze. Dość długo wytrzymał pan bez mordowania, ponad miesiąc. Może nawet chciał pan rozpocząć nowe życie. Nie udało się, był pan za słaby. Po londyńskich przejściach nie potrafił pan już normalnie żyć. Kryminalistyka zna tę szczególną cechę osobowości maniakalnej — kto raz spróbował krwi, tego nie sposób powstrzymać. Początkowo, wykorzystując możliwości, jakie dawała panu praca na cmentarzu, patroszył pan trupy ze zbiorowych grobów; na szczęście była zima i ciała pochowanych pod koniec listopada nie uległy jeszcze rozkładowi. Raz spróbował pan ze zwłokami mężczyzny, ale to nie było to, prawda? Coś nie zgadzało się z pańską „ideą”. Na czym ona polega? Nie cierpi pan grzesznych, odrażających kobiet? „Pragnę cię uradować”, „pomogę ci stać się piękną” — to tak skalpelem wybawia pan upadłe ciała od brzydoty? Stąd krwawy pocałunek?
Oskarżony milczał. Jego twarz przybrała uroczysty, nieobecny wyraz, niebieskie oczy zgasły pod na wpół opuszczonymi rzęsami.
— A potem trupy przestały już panu wystarczać. Kilkakrotnie próbował pan zabić, na szczęście bez powodzenia, a dwa razy się panu udało. A może więcej?! — krzyknął nagle Fandorin, rzucił się na pod sądnego, złapał go za ramiona i potrząsnął tak, że omal nie złamał mu karku. — Niech pan odpowiada!
— Erast! — zawołała Angelina. — Zostaw!
Radca kolegialny puścił Sockiego, zrobił dwa szybkie kroki do tyłu i schował ręce za plecami, walcząc z atakiem wściekłości. Rozpruwacz natomiast siedział nieruchomo, jakby nic się nie stało, i spoglądał na Fandorina spokojnie i z niejaką wyższością.
— Co pan może o tym wiedzieć — wyszeptały ledwie słyszalnie pełne, mięsiste wargi.
Erast Pietrowicz zmarszczył brwi, odgarnął z czoła pukiel czarnych włosów i kontynuował przerwany wywód:
— Trzeciego kwietnia wieczorem, rok po pierwszym londyńskim morderstwie, zabił pan pannę Andrieiczkiną i sprofanował jej zwłoki. Dwa dni później pańską ofiarą padła nieletnia żebraczka. Dalej wszystko potoczyło się bardzo szybko. „Eksperyment” Iżycyna tak pana podniecił, że musiał się pan wyładować, mordując i patrosząc detektywa. Przy okazji zginęła jego niewinna pokojówka. Od tego momentu zaczyna pan zdradzać swoją „ideę”: zabija pan po to, żeby zatrzeć ślady i uniknąć kary. Zrozumiał pan, że niebezpieczeństwo jest coraz bliżej, i postanowił zrzucić winę na przyjaciela i protektora, Zacharowa. Tym bardziej że ten nabrał już pewnych podejrzeń — prawdopodobnie przeanalizował fakty albo wiedział coś, czego ja nie wiem. W każdym razie w piątek wieczorem Zacharow pisał adresowany do policji list, w którym zamierzał pana zdemaskować. Rwał kartki, zaczynał od nowa, znowu rwał. Asystent Grumow zeznał, że Zacharow zamknął się w gabinecie jeszcze przed czwartą i męczył się tak do wieczora. Dręczyło go całkiem zrozumiałe, ale w danym wypadku podłe pojęcie honoru, etyki korporacyjnej, wreszcie zaś zwyczajne współczucie wobec tak doświadczonego przez los kolegi. Zabrał pan list i pozbierał strzępki papieru. Z wyjątkiem dwóch, bardzo maleńkich. Na jednym z nich napisane było: „dłużej milczeć”, na drugim „jęcia honoru korporacyjnego i współczucie dla dawnego kol”. Sens jest oczywisty. Zacharow pisał, że nie może już dłużej milczeć, oraz usprawiedliwiał fakt, że tak długo ukrywał mordercę — honor korporacyjny, współczucie i tak dalej. Właśnie wtedy ostatecznie przekonałem się, że przestępcy należy szukać pośród dawnych kolegów Zacharowa. A skoro „współczucie” — pośród tych, których los nie rozpieszczał. To wykluczało milionera Burylina. Zostawała tylko trójka podejrzanych: na wpół szalony Stienicz, pijaczyna Rożen i Socki, którego imię ciągle przewijało się w rozmowach dawnych „sadystów”. Rzekomo zginął, ale wolałem to sprawdzić.
— Eraście Pietrowiczu, a dlaczego jest pan taki pewien, że ten lekarz, Zacharow, został zamordowany? — zapytała Angelina.
— Dlatego, że zniknął, chociaż nie miał powodu — odpowiedział Erast Pietrowicz. — Zacharow nikogo nie zabił, poza tym sądził, że ukrywa nie okrutnego maniaka, tylko zbiegłego więźnia. Kiedy zrozumiał całą prawdę, popadł w przerażenie. Trzymał przy łóżku naładowany rewolwer. To pana, Socki, tak się bał. Po morderstwie na Granatnej wrócił pan na cmentarz i zobaczył zaglądającego przez okno Tulipanowa. Pies nie zaszczekał, dobrze pana zna. Zaabsorbowany Tulipanow nic nie usłyszał. Zrozumiał pan, że podejrzenie padło na Zacharowa, i postanowił to wykorzystać. W przedśmiertnym raporcie Tulipanow twierdzi, że zaraz po dziesiątej Zacharow wyszedł z gabinetu, a potem z przedpokoju dobiegł jakiś łoskot. Zapewne właśnie wtedy został zamordowany. Bezszelestnie dostał się pan do jego mieszkania i czekał, aż ofiara wyjdzie po coś do przedpokoju. Nieprzypadkowo z podłogi zniknął chodnik — pewnie zostały na nim ślady krwi, więc musiał go pan usunąć. Potem cichutko wyszedł pan na zewnątrz, napadł od tyłu na Tulipanowa, ciężko go ranił i zostawił, żeby chłopak wykrwawił się na śmierć. Sądzę, że widział pan, jak wstał, jak chwiejnym krokiem wyszedł za bramę i znowu upadł. Bał się pan podejść i dobić go, miał przecież broń, a zresztą i tak jego rany były śmiertelne. Nie tracąc czasu, wywlókł pan z domu ciało Zacharowa i zakopał je na cmentarzu. Mogę nawet powiedzieć gdzie: wrzucił je pan do kwietniowego dołu i lekko przysypał ziemią. A właśnie, wie pan, czym się pan zdradził?
Socki wzdrygnął się i martwy, nieobecny wyraz jego twarzy na kilka chwil zastąpiła ciekawość. Potem niewidzialna kurtyna znowu opadła, zacierając wszelkie ślady żywszych uczuć.
— Kiedy rozmawialiśmy wczoraj wieczorem, powiedział pan, że nie spał do samego rana, że słyszał strzały, a potem trzaśnięcie drzwiami i kroki. Powinienem był z tego wywnioskować, że Zacharow żyje i że uciekł. Ale wywnioskowałem coś zupełnie innego. Jeżeli stróż Pachomienko ma tak znakomity słuch, że usłyszał dalekie kroki, jak mógł nie usłyszeć gwizdka? Przecież Tulipanow ocknął się i zagwizdał. Odpowiedź nasuwała się sama: w tym czasie nie było pana w stróżówce. Znajdował się pan daleko od bramy, na przykład na samym końcu cmentarza, przy kwietniowym dole — to raz. Gdyby to Zacharow był zabójcą, nie przeszedłby przez bramę, ponieważ leżał tam ranny Tulipanow, który wciąż jeszcze nie odzyskał przytomności; Zacharow na pewno by go dobił — to dwa. W ten sposób upewniłem się, że Zacharow, który nijak nie mógł być londyńskim maniakiem, nie ma również żadnego związku ze śmiercią Tulipanowa. Skoro zatem zniknął, to znaczy, że nie żyje. Jeżeli, pytany o jego zniknięcie, udzielał pan kłamliwych odpowiedzi, z pewnością maczał pan w tym palce. Pamiętałem też, że oba „ideowe” morderstwa, prostytutki Andrieiczkinej i żebraczki, zostały dokonane zaledwie o kwadrans drogi od Bożedomki — pierwszy zwrócił na to uwagę świętej pamięci Iżycyn, ale wyciągnął nieprawidłowe wnioski. Zestawiłem te fakty z fragmentami zaginionego listu i byłem już niemal pewien, że „dawny kolega”, któremu Zacharow współczuł i którego nie chciał wydać, to pan. Był pan obecny przy ekshumacji ciał i sporo wiedział o przebiegu śledztwa — to raz. Uczestniczył pan w „eksperymencie śledczym” — to dwa. Miał pan dostęp do grobów i dołów — to trzy. Znał pan Tulipanowa i nawet się z nim zaprzyjaźnił — to cztery. W nakreślonym przez Tulipanowa przed śmiercią spisie uczestników „eksperymentu” znalazłem pańską charakterystykę. Oto ona.
Erast Pietrowicz podszedł do biurka, wziął kartkę i przeczytał:
— „Pachomienko, stróż cmentarny. Nie wiem, jak ma na imię, pozostali robotnicy mówią na niech «Pacho». Wiek nieokreślony: między trzydziestką a pięćdziesiątką. Dość wysoki, mocno zbudowany. Twarz okrągła; nie nosi wąsów ani brody. Ukraiński akcent. Niejednokrotnie rozmawiałem z nim na rozmaite tematy. Słuchałem historii z jego życia (jest pielgrzymem i sporo widział), opowiadałem mu o sobie. Jest mądry, spostrzegawczy, religijny i dobry. Bardzo pomógł mi w śledztwie. Bodaj jedyny, co do którego nie można mieć najmniejszych podejrzeń”.
— Kochany chłopiec — powiedział w zamyśleniu oskarżony.
Twarz radcy kolegialnego wykrzywiła się, a nieporuszony konwojent ostro świsnął coś po japońsku.
Angelina również zadrżała, z przerażeniem wpatrując się w podsądnego.
— Zwierzenia Tulipanowa przydały się panu w piątek, kiedy odnalazł pan jego mieszkanie i popełnił podwójne morderstwo — ciągnął Erast Pietrowicz po chwili milczenia. — Co zaś do mojej… sytuacji rodzinnej, sporo osób ją zna, mógł pana o niej poinformować chociażby Zacharow. Tak więc dzisiaj, czy raczej wczoraj wieczorem, miałem już tylko jednego podejrzanego — pana. Pozostawało, po pierwsze, dowiedzieć się, jak wygląda Socki, po drugie ustalić, czy rzeczywiście zginął, i wreszcie znaleźć świadków, którzy potwierdziliby jego tożsamość. Stienicz opisał mi Sockiego sprzed siedmiu lat. Oczywiście przez siedem lat mógł się pan bardzo zmienić, ale wzrost, kolor oczu czy kształt nosa nie ulegają zmianie, i wszystkie te szczegóły dokładnie się zgadzały. Depesza z wydziału sądownictwa wojskowego, w której przekazano mi wszelkie informacje dotyczące pobytu Sockiego w więzieniu, a także rzekomo nieudanej ucieczki, dowiodła, że więzień wcale nie musiał zginąć. Gorzej poszło mi ze świadkami. Pokładałem wielkie nadzieje w byłym „sadyście”, Filipie Rozenie. W mojej obecności powiedział o Sockim coś, co zapadło mi w pamięć: „Ostatnio ciągle wydaje mi się, że go widzę. Choćby wczoraj…”. Nie skończył, przerwano mu. Ale „wczoraj”, to znaczy czwartego kwietnia, Rożen był razem ze wszystkimi w kostnicy u Zacharowa. A jeśli przypadkiem zobaczył tam stróża Pachomienkę i ten przypomniał mu starego znajomego? Niestety, nie udało mi się odnaleźć Rozena. Znalazłem za to prostytutkę, którą usiłował pan zabić siedem tygodni temu, w tłusty czwartek. Dobrze sobie pana zapamiętała, rozpozna bez trudu. Teraz mogłem już pana aresztować, zdobyłem dowody. I aresztowałbym, gdyby nie przystąpił pan do ataku. Wówczas zrozumiałem, że kogoś takiego jak pan można powstrzymać tylko jednym sposobem…
Socki najwyraźniej nie zrozumiał groźnego sensu tych słów. W każdym razie nie przejawiał żadnych oznak strachu — wręcz przeciwnie, uśmiechnął się blado do jakichś swoich myśli.
— Ach, tak, jeszcze list, który wysłał pan do Burylina — przypomniał sobie Fandorin. — Niezbyt oryginalne posunięcie. W rzeczywistości adresował go pan do mnie, prawda? Chciał mnie pan przekonać, że Zacharow żyje i gdzieś się ukrywa. Próbował pan nawet podrobić charakter pisma Zacharowa, ale to mnie jedynie upewniło, że podejrzany nie jest bynajmniej niepiśmiennym stróżem, lecz człowiekiem wykształconym, że dobrze zna Zacharowa i że miewał kontakty z Burylinem. A zatem Socki. Nie dałem się również nabrać na rzekomy telefon od Zacharowa. Sam niekiedy wykorzystywałem niedoskonałość naszej telefonii. Domyśliłem się pańskich intencji. Zawsze działa pan, opierając się na pewnej szczególnej logice: jeżeli ktoś pana interesuje, zabija pan wszystkich, którzy są mu drodzy. Dlatego zginęła siostra Tulipanowa. Dlatego chciał pan zabić córkę prostytutki, która z jakichś powodów pobudziła pańską chorą ciekawość. Dlatego tak uporczywie wspominał pan o służącym Japończyku; wyraźnie chciał pan, żeby przyszedł ze mną. Po co? Oczywiście po to, żeby Angelina Samsonowna została w domu sama. Wolę sobie nie wyobrażać, jaki los zamierzał jej pan zgotować. Mógłbym stracić panowanie nad sobą, a wówczas…
Fandorin przerwał i gwałtownie obrócił się do Angeliny.
— Jak brzmi twój wyrok? Winny czy niewinny? Ta, blada i drżąca, powiedziała cicho, ale pewnie:
— Teraz on. Niech wytłumaczy się, jeśli potrafi.
Socki milczał i nadal blado się uśmiechał. Minęła minuta, potem druga i kiedy zdawało się już, że nie będzie żadnej mowy obrończej, wargi oskarżonego się poruszyły. Popłynęła opowieść — spokojna, głośna, pełna godności, jakby mówił nie przebieraniec o twarzy wiejskiej baby, lecz jakaś siła wyższa, świadoma prawa i prawdy.
— Nie muszę się tłumaczyć. Nie mam z czego i nie mam komu. Osądzi mnie jeden tylko sędzia — Ojciec Niebieski, który zna wszystkie moje myśli i uczucia. Już w dzieciństwie wiedziałem, że zostałem wybrany, że jestem inny niż wszyscy. Zjadała mnie nieokiełznana ciekawość, pragnąłem zrozumieć zadziwiającą konstrukcję świata, wszystkiego doświadczyć, wszystkiego spróbować. Zawsze kochałem ludzi, a ludzie czuli to i garnęli się do mnie. Mógłbym zostać wielkim uzdrowicielem, mam bowiem wrodzony talent: wiem, skąd biorą się ból i cierpienie, a wiedza oznacza ratunek, potwierdzi to każdy lekarz. Nie znosiłem tylko jednego — braku piękna; widziałem w nim obrazę boskiego zamysłu; wszelkie kalectwo przywodziło mnie do szaleństwa. Pewnego razu podczas takiego ataku nie zdołałem się w porę powstrzymać. Ohydna stara dziwka, która — tak wówczas sądziłem — samym swoim wyglądem obrażała Boga, zmarła pod ciosami mojej laski. Wpadłem w szał nie pod wpływem sadystycznej rozkoszy, jak uważali później moi sędziowie — nie, to był święty gniew duszy przesyconej ideą Piękna. Z punktu widzenia społeczeństwa wydarzył się zwykły nieszczęśliwy wypadek, złota młodzież zawsze wyprawiała takie i jeszcze gorsze rzeczy. Ale ja nie byłem paniczykiem, więc władze ukarały mnie dla przykładu, na postrach pozostałym. Tylko mnie jednego! Teraz rozumiem, że to Bóg wybrał mnie wówczas, zawsze przecież byłem wyjątkowy, zawsze inny niż wszyscy. Ale kiedy ma się dwadzieścia cztery lata, trudno pogodzić się z czymś takim. Nie byłem gotowy. Nie sposób opisać, jakim koszmarem dla wykształconego, subtelnego człowieka jest więzienie — nie, nie zwykłe więzienie, tylko kara po stokroć gorsza: „obostrzony rygor”. Byłem najpodlejszym z więźniów, okrutnie poniżanym, pozbawionym wszelkich praw. Dręczono mnie fizycznie i psychicznie, kazano mi chodzić w kobiecej spódnicy. Ale czułem, jak z dnia na dzień dojrzewa we mnie jakaś moc — moc, którą nosiłem w sobie od zawsze, a która teraz wykiełkowała i jak wiosenny pęd wyciąga się ku słońcu. W końcu poczułem, że jestem gotowy. Strach mnie opuścił i nigdy już nie powrócił. Zabiłem swego głównego dręczyciela, zabiłem go na oczach wszystkich: podszedłem, chwyciłem oburącz za uszy i rozbiłem do połowy ostrzyżoną głowę o ścianę. Zakuto mnie w kajdany i wsadzono na siedem miesięcy do ciemnego karceru. Ale nie rozchorowałem się, nie złapałem gruźlicy. Stawałem się coraz silniejszy, coraz pewniejszy siebie, moje oczy zaczynały widzieć w ciemności. Wszyscy się mnie bali — strażnicy, władze, współwięźniowie. Nawet szczury uciekły z mojej celi. Dzień w dzień wytężałem umysł, czując, że coś ważnego puka do mojej duszy i nijak nie może znaleźć wejścia. Wszystko, co mnie otaczało, było plugawe i odrażające. Kochałem tylko Piękno, ale w moim świecie nie zostało już po nim śladu. Żeby nie oszaleć, przypominałem sobie wykłady z anatomii i kreśliłem na udeptanej ziemi szczegóły budowy ludzkiego organizmu. Wszystko w nim było rozumne, harmonijne, piękne. Mieszkało w nim Piękno, mieszkał Bóg. Z czasem zaczął ze mną rozmawiać i zrozumiałem, że to On obdarza mnie tajemniczą mocą. Uciekłem. Dysponowałem bezgraniczną siłą i wytrzymałością. Nie dogoniły mnie wilczarze, specjalnie przyuczane do polowania na ludzi, nie trafiły kule. Najpierw płynąłem rzeką, później wiele godzin szedłem wybrzeżem, aż w końcu znaleźli mnie tureccy przemytnicy. Włóczyłem się po Bałkanach i Europie. Kilka razy trafiłem do więzienia, ale po ucieczce z Chersonia nie było już żadnych murów zdolnych mnie powstrzymać. W końcu znalazłem dobrą pracę. W londyńskiej Whitechapel, w rzeźni. Rozbierałem tusze. Znajomość anatomii bardzo mi się wtedy przydała. Ceniono mnie, sporo zarabiałem, odkładałem pieniądze. Ale coś znowu we mnie narastało, kiedy patrzyłem na pięknie oddzielone od siebie trawieńce, wątrobę, wypłukane kiszki przygotowane do produkcji kiełbas, nerki, płuca. Wszystkie te podroby pakowano do czystych, porządnych worków i rozwożono po sklepach mięsnych, a tam układano w piękne kompozycje na ladach. Dlaczego człowiek tak się poniża? — myślałem. Czy ordynarne krowie wnętrzności, przystosowane do trawienia byle trawy, zasługują na większy szacunek niż nasz własny mechanizm, stworzony na obraz i podobieństwo boże? Rok temu, trzeciego kwietnia, doznałem oświecenia. Wracałem z wieczornej zmiany. W bezludnej, nieoświetlonej latarniami uliczce podeszła do mnie brudna dziwka i zaproponowała, żebyśmy poszli do bramy. Kiedy uprzejmie odmówiłem, przysunęła się jeszcze bliżej i zionąc na mnie smrodliwym oddechem, zaczęła wykrzykiwać jakieś wulgarne, ohydne przekleństwa. Co za szyderstwo z obrazu i podobieństwa bożego! — pomyślałem. Po co jej wewnętrzny mechanizm trudzi się dzień i noc, po co niezmordowane serce tłoczy drogocenną krew, po co rodzą się, umierają i znowu rodzą miliardy komórek jej organizmu? I nagle zapragnąłem zmienić ten koszmar w Piękno, ujrzeć prawdziwą istotę tego stworzenia, tak na zewnątrz podłego. Za pasem miałem nóż rzeźnicki. Później kupiłem cały zestaw doskonałych skalpeli, ale wtedy, za pierwszym razem, wystarczył zwykły rzeźnicki tasak. Rezultat przeszedł wszelkie moje oczekiwania. Wstrętna baba przemieniła się! Na moich oczach stała się piękna! Zamarłem z zachwytu nad tak oczywistym dowodem Cudu!
Oskarżony się rozpłakał. Chciał kontynuować, ale tylko machnął ręką i nic już więcej nie powiedział. Jego pierś unosił szybki oddech, oczy w natchnieniu spoglądały gdzieś w górę.
— Wystarczy ci? — zapytał Fandorin. — Uznajesz go za winnego?
— Tak — wyszeptała Angelina i przeżegnała się. — Jest winien wszystkich tych zbrodni.
— Sama widzisz, nie wolno zostawić go przy życiu. Niesie śmierć i nieszczęście. Trzeba go zniszczyć.
Angelina zadrżała.
— Nie, Eraście Pietrowiczu. On jest szalony. Trzeba go leczyć. Nie wiem, czy się uda, ale trzeba spróbować.
— Nie, nie jest szalony — powiedział z głębokim przekonaniem Erast Pietrowicz. — Jest sprytny, wyrachowany, dysponuje żelazną wolą i godną pozazdroszczenia przedsiębiorczością. Stoi przed tobą nie szaleniec, lecz potwór. Niektórzy rodzą się garbaci albo z zajęczą wargą. Ale niekiedy wrodzone kalectwo trudno dostrzec gołym okiem. I takie kalectwo jest najgorsze. On jedynie z wyglądu przypomina człowieka, podczas gdy naprawdę nie ma w nim nic ludzkiego. Brak w jego duszy tej niewidzialnej struny, która istnieje i dźwięczy nawet w najgorszym złoczyńcy. Choćby słabo, choćby ledwie słyszalnie, ale brzmi, odzywa się, i dzięki niej człowiek w głębi serca zawsze wie, że postąpił dobrze albo źle. Zawsze wie, nawet jeśli nigdy w życiu nie poszedł za jej głosem. Znasz czyny Sockiego, słyszałaś jego słowa, widzisz, jaki jest. Nie domyśla się nawet istnienia tej struny, słucha zupełnie innego głosu. Kiedyś powiedziano by, że jest sługą diabła. Ja ujmę to prościej: to nie jest człowiek. Niczego nie żałuje. Zwykłe metody go nie powstrzymają. Nie trafi na szafot, a mury domu wariatów nie zdołają go powstrzymać. Wszystko zacznie się od nowa.
— Eraście Pietrowiczu, przecież mówił pan, że Anglicy zażądają deportacji! — zawołała żałośnie Angelina, chwytając się choć cienia szansy. — Niech oni go zabiją, byle nie ty! Byle nie ty!
Fandorin pokręcił głową.
— Procedury deportacyjne będą się ciągnęły. A on ucieknie — z więzienia, z transportu, z pociągu, ze statku. Nie mogę ryzykować.
— Nie ufasz Bogu — powiedziała zrezygnowana. — Bóg wie, jak i kiedy ukrócić zbrodnię.
— Wie albo nie wie. A ja nie mogę pozostać biernym obserwatorem. Nie znam cięższego grzechu. To koniec, Angelino, to już koniec.
Erast Pietrowicz zwrócił się po japońsku do Masy:
— Wyprowadź go na podwórze.
— Nigdy jeszcze nie zabił pan bezbronnego — powiedział w tymże języku wyraźnie zaniepokojony sługa. — Potem będzie pan sobie robił wyrzuty. I pani się rozgniewa. Sam się tym zajmę.
— To nic nie zmieni. Co z tego, że nie ma broni. Pojedynek byłby w tej sytuacji pozerstwem. Niezależnie od tego, czy będzie uzbrojony, czy też nie, zabiję go z łatwością. Dajmy sobie spokój z tanimi efektami.
Kiedy Masa i Fandorin ujęli skazańca pod ramiona i powlekli do wyjścia, Angelina krzyknęła:
— Erast, pomyśl o mnie, pomyśl o nas!
Ramiona radcy kolegialnego drgnęły, ale on sam się nie odwrócił.
Obejrzał się natomiast Dekorator i z uśmiechem powiedział:
— Jest pani wcieleniem Piękna. Ale zapewniam panią, że na stole, w otoczeniu porcelanowych talerzy, byłaby pani jeszcze piękniejsza.
Angelina zacisnęła powieki i zakryła dłońmi uszy, lecz i tak usłyszała wystrzał na podwórzu — suchy, krótki, ginący w huku rakiet i fajerwerków wzlatujących w rozgwieżdżone niebo.
Erast Pietrowicz wrócił sam. Stanął w progu, otarł spocone czoło. Szczękając zębami, powiedział:
— Wiesz, co wyszeptał? „Boże, jaki jestem szczęśliwy!”.
Długo milczeli. Angelina siedziała z zamkniętymi oczami, spod rzęs spływały jej łzy; Fandorin stał, bojąc się do niej zbliżyć.
W końcu podniosła się z krzesła. Podeszła, objęła go, kilka razy namiętnie pocałowała — w czoło, w oczy, w usta.
— Odchodzę, Eraście Pietrowiczu. Wybacz.
— Angelino… — Twarz radcy kolegialnego, i tak już pobladła, zrobiła się całkiem szara. — A więc przez tego potwora, przez tę bestię…
— Przeszkadzam panu, niepotrzebnie zabieram czas — przerwała, nie słuchając. — Siostry już od dawna zapraszają mnie do klasztoru świętych Borysa i Gleba. Powinnam była pójść do nich zaraz po śmierci taty. Ale spotkałam pana i zachciało mi się szczęścia, święta w życiu. To już koniec. Żadne święto nie trwa długo. Będę się tam za pana modliła. Niech pan robi, jak panu każe sumienie, a jeżeli coś wyjdzie nie tak, to nie szkodzi, ja odpokutuję wszystkie pańskie błędy.
— Nie możesz iść do k–klasztoru — powiedział szybko, nerwowo Fandorin. — Nie jesteś taka jak one, jesteś inna, żywa, g–gorąca. Nie wytrzymasz. I ja nie wytrzymam bez ciebie.
— Wytrzyma pan, pan jest silny. A ze mną są same kłopoty. Będzie panu lżej… Tak, jestem żywa i gorąca, ale siostry są właśnie takie. Bóg nie potrzebuje zimnych. Odchodzę. Dawno już wiedziałam… nie powinniśmy.
Przybity Erast Pietrowicz milczał, czując, że nic już nie zmieni jej decyzji. Angelina również milczała. Delikatnie głaskała go po policzku i po siwej skroni.
Z głębi nocy, z ciemnych ulic, doniosło się tak niestosowne w tej chwili uroczyste, świąteczne bicie cerkiewnych dzwonów.
— To nic, Eraście Pietrowiczu — powiedziała Angelina. — To nic. Słyszy pan? Chrystus zmartwychwstał.
* Jak doskonałym tworem jest człowiek! Jak wielkim przez rozum! Jak niewyczerpanym w swoich zdolnościach! Jak szlachetnym postawą i w poruszeniach! Czynami podobnym do anioła, pojętnością zbliżony do bóstwa! Ozdobą on i zaszczytem świata! Arcytypem wszech jestestw! A przecież czymże jest dla mnie ta kwintesencja prochu? (William Szekspir, Hamlet, akt II, sc. 2; przeł. Józef Paszkowski).
* Sekta prawosławna powstała w 1772 roku, uważająca surową ascezę i kastrację lub całkowitą wstrzemięźliwość płciową za warunek zbawienia (przyp. tłum.).
* Chowam się i szukam (ang.).
* Wyczyn (franc).
* Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił? (Mt 27, 46; Mk 15, 34).