1. „Cud Europy”. Kształtowanie się i elementy stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej.

Istota zmian w epoce industrialnej – stworzenie systemu ciągłego wzrostu gospodarczego i przejście od nędzy do dobrobytu.

W tym min:

• ukształtowanie się i funkcjonowanie mechanizmu bezustannego odkrywania
  i wprowadzania w życie innowacji w sferze wytwórczości, transportu i rynku, przyczyniających się do wzrostu gospodarczego

• ucieczka przed głodem (rewolucja agrarna)

• ucieczka przed chorobami (nowoczesna medycyna)

• ucieczka przed śmiercią (wydłużenie życia)

• ucieczka przed myśleniem magicznym i analfabetyzmem (rozwój nauki i oświaty) – empiryczne poznawanie świata

Na masową skalę społeczeństwa zachodnie żyją w dobrobycie, dzięki systemowi kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Kiedyś 90% ludzi żyła w biedzie, teraz 90% żyje
w godnych warunkach.

CUD EUROPY

A. Zapóźnienie cywilizacyjne Europy (w rozwoju dominowali Chińczycy)

B. Przyczyny zmian:

• kryzys feudalizmu (gospodarka, kościół, państwo) – system się wyczerpał

• rozwój pozarolniczych dziedzin gospodarki – handel, bankowość, wytwórczość pozacechowa – popyt na towary ze wschodu

• przełom umysłowy związany z adaptacją wiedzy zaczerpniętej od Arabów lub za ich pośrednictwem, renesansem i reformacją

• odkrycia geograficzne – skutek rozwoju nowych dziedzin gospodarki i przełomu umysłowego

• poszukiwanie zysku i sukcesu za życia a nie tylko bezpieczeństwa

Wszystko to przyczyniło się do odkryć geograficznych

C. Podłoże zmian:

• własność, przedsiębiorczość, konkurencja, stosunki umowne (zawieranie umów, państwo gwarantowało wywiązanie się drugiej strony z umowy)

• rola miast – „miejskie powietrze czyni wolnym” (w Europie powstawały wolne miasta)

• rola morza (ludzie, statki, techniki nawigacji) w dziejach Europy (miasta leżące nad morzem były bogate, gdyż rozwijał się handel morski)

• klimat i warunki naturalne (łagodny klimat, regularne opady w Europie)

• rozbicie polityczne i związana z tym rywalizacja

• rodzina nuklearna i zasada primogenitury (dziedziczy najstarszy syn, gdy go nie ma to najstarsza córka)

• twórcza adaptacja obcych wynalazków (proch, druk) i rozwój własnych (koło wodne, soczewki, zegar mechaniczny-odegrał duże znaczenie), postępująca otwartość na zmiany

• uniwersytety i narodziny europejskiego racjonalizmu

KAPITALISTYCZNA GOSPODARKA RYNKOWA

System społeczno – gospodarczy oparty na prywatnej własności, wolności osobistej
i swobodzie zawierania umów, w którym procesy gospodarcze są regulowane
w dominującym stopniu przez rynki: dóbr, usług, pracy i kapitałowy.

Najważniejszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społeczno – gospodarczych jest zdolność do ciągłego generowania i upowszechniania zmian – innowacji (system posiada zdolność do samo-modernizacji) we wszystkich sferach życia gospodarczego, społecznego i politycznego.

W epoce industrialnej kapitalizm jest ściśle związany z maszynowym sposobem produkcji
i fabryką jako metodą organizacji produkcji.

Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej:

• czynniki prawno – ustrojowe

  • państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika – odnowa życia
    i własności

Teoria Locka zakłada, że państwo ma bronić życie, własność i wolność obywateli, jeśli tego nie robi, obywatele mogą się zbuntować i obalić władzę

• wolność osobista i wolność gospodarcza

• prawo gospodarcze (np. prawo patentowe)

Świeckie prawo gospodarcze jest elastyczne, można je zmieniać, lepiej służy funkcjonowaniu gospodarki. Kodeks cywilny mówi min. o sprawach rodzinnych
i funkcjonuje do dziś

• czynniki gospodarcze

  • popyt na dobra i usługi wyższego rzędu (w zależności od epoki: żelazo, bawełna, kolej, chemia, samochód, elektronika)

  • stałe zwiększanie podaży energii (woda-XVI w., wiatr-XVI w., kopaliny-XVIII w., ropa naftowa-XVIII w., gaz ziemny-XIX w., energia jądrowa-XX w.)

  • dereglamentacja życia gospodarczego – wolny rynek – konkurencja (system nakładczy, manufaktura rozproszona, manufaktura scentralizowana-XVI w.)

  • nowe formy organizacyjne działalności gospodarczej – najważniejsze było oddzielenie gospodarstwa domowego od firmy (spółki: komenda ® komandytowa i kampania ® S.A-XV w., Z.O.O-XIX w., spółdzielczość (kredytowa, produkcyjna i handlowa)

  • elastyczność, różnorodność i innowacyjność w sferze produkcji i dystrybucji – poszerzenie rynku

    • innowacja handlowa – sprzedaż tego czego na danym rynku nie ma

    • innowacja produkcyjna – nowy produkt którego nikt wcześniej nie produkował

    • innowacyjność technologiczna – zmierza się do przyspieszenia produkcji i obniżenia kosztów produkcji (dystansuje to konkurencję)

  • stały spadek znaczenia rolnictwa na rzecz innych działów produkcji i usług

    • jeżeli można na czymś zarobić rezygnujemy wtedy z rolnictwa. 300 lat temu rolnictwo dominowało. Ma znaczenie strategiczne – chcą mieć żywność z własnego kraju na wypadek np.: wojny lub konfliktu

• czynniki kulturowe

  • indywidualizm i głód sukcesu Europejczyków

  • likwidacja barier religijnych w gospodarce (reformacja)

DAWNIEJ

• ograniczenie dni pracy w święta i niedziele

• Kościół sprzeciwiał się lichwie – potępiał kredyt

• Kwestia bogacenia niemile widziana – urodziłeś się chłopem, musisz nim zostać. Gloryfikacja ubóstwa, umartwiania, żebrania

Protestantyzm (brak kultu maryjnego, zakaz spożywania alkoholu, dopuszczał kredyt na uczciwy procent) zmienił podejście do bogacenia się „Bogaćcie się bo to miłe Bogu”, powodzenie na ziemi to przychylność Boga. Wzywa się do wytężonej pracy, potępia żebractwo i nieróbstwo, wzywa do skromnego życia – ale nie ascezy. Człowiek ubogi jest sam sobie winien.

Tam gdzie w kraju panował protestantyzm region był lepiej rozwinięty.

Likwidacja barier kościoła popchnęła gospodarkę do przodu

• racjonalizm i świecki światopogląd

• oświata, rozwój nauki i techniki (instytucjonalizacja postępu)

• społeczna otwartość na zmiany – przezwyciężenie oporów przed „nowym” (na początku dotyczyła tylko elit)

• czynniki społeczno – demograficzne

  • wzrost liczby ludności

  • migracje i urbanizacja (przejmowanie miejskiego stylu życia)

  • emancypacja niższych warstw społecznych i mobilność społeczna (możliwość awansu społecznego, wzbogacenie się przez wykształcenie, dobre stanowisko)

Wolność – Własność – Przedsiębiorczość – Konkurencja – Zysk

Od XVI do końca XIX w. Ukształtował się i zaczął funkcjonować mechanizm bezustannego odkrywania i wprowadzania w życie innowacji przyczyniających się do wzrostu gospodarki, poprzez stałe poszerzanie rynku i doskonalenie procesów produkcji i dystrybucji towarów i usług.

Elementy kapitalistycznej gospodarki rynkowej:

• własność prywatna, wolność osobista i wolność zawierania umów

• stosunki osobiste (feudalizm) zostają zamienione przez rzeczowe (interesy) oparte
  o zasadę wolności umów

• procesy gospodarcze regulowane są w przeważającej mierze poprzez rynki: dóbr
  i usług, pracy i kapitałowy

• działalność gospodarcza ma charakter ciągły i służy osiągnięciu zysku a nie tylko zaspokajaniu potrzeb

• wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, wszelkie składki kosztów i zysków wyraża się w porównywalnej jednostce miary –
  w pieniądzu

• racjonalizm – gospodarka odrywa się od tradycji – cenę „sprawiedliwą” zastępuje cena rynkowa

• siła robocza staje się towarem, który jest oferowany i kupowany na rynku

• upowszechnia się produkcja towarów na sprzedaż za pieniądze, dla nieznanego z góry odbiorcy

• innowacyjność i zdolność do samo-modernizacji (umiejętność przezwyciężenia tzw. wąskich gardeł)

Paradoksy kapitalizmu:

• kapitalizm zawdzięcza swój sukces dynamizmowi i ekspansywności, ale przez to coraz głębiej ingeruje w nasze życie (niewolnicy czasu i rzeczy)

• odwołanie do etyki i moralności ale równocześnie gloryfikuje role konkurencji i zysku (moralność kontra zysk)

• tworzy nowe produkty, które czynią życie łatwiejszym i przyjemniejszym ale które mogą być również niebezpieczne

Z postępu korzystają wszyscy ale bogacą się tylko wybrani.

2. Kapitalizm handlowy w XVI i XVII wieku.

• przewrót w handlu światowym spowodowały wielkie odkrycia geograficzne – poszerzenie rynków zbytu, nowe surowce

• w XVI wieku wielkie szlaki handlowe przeniosły się z mórz: Bałtyckiego, Północnego i Śródziemnego na Ocean Atlantycki i Indyjski a dominującą rolę w handlu zajęły konkurujące ze sobą państwa wybrzeża atlantyckiego: Hiszpania, Portugalia, Holandia, Francja i Anglia

• zmiany te w mniejszym stopniu wpłynęły na handel na morzach północnych niż na Morzu Śródziemnym

• szlakami północnymi przewożono zboże, drewno, a więc towary pochodzenia miejscowego, na które popyt stale wzrastał

• międzynarodowe znaczenie mórz Północnego i Bałtyckiego zmalało

• wyprawy do odległych krajów przyniosły o wiele większe zyski, ale wiązały się też z dużym ryzykiem – przewóz towarów z niedawno odkrytych krajów szybko wzrastał

• państwa, które podjęły ekspansję zamorską zmierzały do zmonopolizowania stosunków z zagarniętymi terytoriami

  • Portugalczycy w XVI wieku – monopol na handel z Indiami – handel korzeniami, który dawał wysokie zyski (był przywilejem króla) – wyparci przez Holendrów i Anglików

  • Hiszpania – monopol (potwierdzony przez papieża) na handel z Ameryką – złamany przez handel przemytniczy

• oba państwa były zbyt słabe, by przez dłuższy czas utrzymać się na pozycji monopolisty

• kupcy hiszpańscy interesowali się głównie przewozem metali szlachetnych, natomiast obrót innymi towarami pozostawiono Francuzom, Holendrom i Anglikom

• złoto i srebro przywożone do Hiszpanii drogą wymiany na inne towary przechodziło w ręce cudzoziemców – eksploatacja kolonii hiszpańskich przyniosła bogactwo Francji, Anglii, Holandii oraz Niemcom

• 1602r. – w Holandii powstaje Kompania Wschodnioindyjska – stowarzyszenie kupców prowadzących handel z Azją (na specjalnych prawach – monopol handlu od Przylądka Dobrej Nadziei do Przylądka Horn)

• kompania opanowała najważniejsze punkty żeglugi morskiej: wyspy Św. Heleny, wyspy Mauritius, Przylądek Dobrej Nadziei

• ceny płacone azjatyckim dostawcom przez Holendrów były niższe od oferowanych przez innych kupców, aby uchronić się przed konkurencją kompania zniszczyła np.: drzewa muszkatołowe na Molukach z wyjątkiem wysp Banda

• w 1600r. powstała angielska Kompania Wschodnioindyjska – walki między obiema kampaniami – w XVII/XVIII wieku kampania angielska opanowała Indie, a następnie Chiny (opium)

• w końcu XVI wieku angielskie towarzystwo handlowe Merchants Adventures nawiązało stosunki z państwem moskiewskim i wysłało statki na Morze Białe

• 1651 r. brytyjski Akt Nawigacyjny – handel z koloniami angielskimi będzie wyłącznie przywilejem kupców angielskich

• traktat angielsko-portugalski daje duże przywileje kupcom angielskim w handlu Portugalii, także wiele innych przywilejów w umowach z Rosją, Francją i krajami Lewantu

• podstawą angielskiej potęgi handlowej był rozwijający się przemysł (rozbudowane zaplecze)

• stowarzyszenia kupieckie początkowo tworzono w celu prowadzenia handlu z krajami zamorskimi, z czasem stawały się one dużymi organizacjami o rozległych uprawnieniach politycznych

• do Europy przywożono ryż, kawę, tytoń, herbatę, kakao, cukier, chininę, bawełnę

• ceny towarów kolonialnych w porównaniu z cenami innych produktów spadały, co umożliwiło ich szersze rozpowszechnienie

• rewolucja cen – w XVI i XVII wieku do Europy zaczęły napływać metale szlachetne (złoto i srebro), co spowodowało spadek kosztów produkcji i wzrost cen wyrażonych w złocie wszystkich towarów o średnio 100 – 150%

• wobec spadku wartości pieniądza nieopłacalne stało się jego gromadzenie i przechowywanie, opłacało się natomiast handel i wytwarzanie nowych towarów

• zmniejszyła się też realna wartość wszelkich opłat pieniężnych – czynsze, podatki itp.

• Proces stopniowego podwyższania czynszów, podatków i płac spowodował spadek dochodów szlachty, państwa i robotników, ale przyniósł korzyści przedsiębiorstwom prowadzącym operacje handlowe, przemysłowe i bankowe

• Rewolucja cen przyspieszyła rozwój kapitalizmu, prowadziła do nagromadzenia kapitałów

• Wśród wielkich firm handlowych następowała specjalizacja branżowa, wyodrębniły się tez przedsiębiorstwa spedycyjne

• W XVI wieku na giełdach w Anglii i Holandii zaczęto zawierać, obok pieniężnych, transakcje towarowe – następnie giełdy towarowe oddzieliły się od pieniężnych

• Giełdy sprzyjały spekulacji, kupiec mógł rozeznać się w popycie i podaży, zawierano transakcje terminowe z odroczonym terminem dostawy

3. Procesy demograficzne w latach 1750 – 2000 w kontekście funkcjonowania gospodarki światowej. Teoria faz przejścia demograficznego C.P. Blackera. Współczesne problemy demograficzne

Fazy Przejścia demograficznego Blackera – eksplozja demograficzna.

WR

WU I II III IV

R

eksplozja demograficzna

U

przyrost naturalny

1750 1860-1914 1990 T

EF EI EI EP

Model dotyczy państw wysoko rozwiniętych

I – epoka przedindustrialna do rewolucji przemysłowej (epoka feudalna)

II i III – epoka indusstrialna

IV – epoka postindustrialna

R – rodność WR – współczynnik rodności

U – umieralność WU – współczynnik umieralności

I faza przedindustrialna

Wysoki poziom rodności i umieralności i mały przyrost naturalny (głód, wojny, choroby – głównie zakaźne)

• Musiało rodzić się dużo dzieci gdyż była duża umieralność (co 3 dziecko nie dożywało 1 roku życia, co 2 dziecko dożywało 5 roku życia)

• Dziecko przynosiło dochód – było siłą roboczą. Dziecko było zabezpieczeniem na starość

• Czynniki kulturowe – kościół zachęcał aby było dużo dzieci gdyż to gwarantowało dochód dla kościoła (wszystkie sakramenty wiązały się z opłatami)

• Rodzina liczna była bogatsza i cieszyła się szacunkiem i uznaniem

II faza industrialna

Gwałtowny spadek umieralności na skutek rewolucji:

• przemysłowej

  • pojawiły się w masowej sprzedaży tanie: mydło, pościel, bielizna ® podniesienie poziomu higieny (dawniej nie było toalety i nie myli się)

  • pojawiły się żeliwne rury wodociągowe i kanalizacyjne

  • początkowo dzieci zatrudniane są w fabrykach później tego zakazano

• agrarnej

  • więcej żywności

  • ludzie żyją coraz dłużej (więcej dzieci przeżywa)

• naukowo oświatowej

  • dowiedziano się jak człowiek się odżywia, jak krąży krew itd., uważano, że człowiek jest jak mechanizm i można go naprawić

  • w XIX wieku pojawiają się w medycynie leki znieczulające i gazy znieczulające, rozweselające pochodzenia roślinnego, później także pochodzenia syntetycznego

  • w 1874 rok pojawia się oparta na kwasie salicynowym aspiryna, później sólfamidyny, antybiotyki (penicylina), witaminy itd.

  • Nauczono się walczyć z epidemiami – pod koniec XVII wieku z czarną ospą (Edward Jener wynalazł nieświadomie szczepionkę), w XIX wieku świadomie szczepionkę stworzył Paster, odkrył także bakterie – odkrycie te były przełomem w medycynie

  • Pojawiają się zdjęcia rendgenowskie, tomografy, wszystko się doskonali, odkryto grupy krwi

  • W połowie XIX wieku stwierdzono, że lekarze przed i po zabiegu powinni myć ręce. Pojawiają się środki odkażające – karbon i lizon

Rodność jeszcze długo jest niezmienna potem zaczyna wolno spadać na skutek zakazu zatrudniania dzieci w fabrykach – dziecko przestało być siło roboczą

III faza industrialna

Eksplozja demograficzna (różnica między rodnością a umieralnością jest największa) – w drugiej połowie XIX wieku nadwyżki demograficzne z Europy do Ameryki Północnej (najwięcej Irlandczyków, Niemców i Polaków)

• umieralność maleje lecz znacznie wolniej niż w poprzedniej fazie

• spada dość wyraźnie rodność lecz stopniowo – ludzie doszli do wniosku, że im więcej dzieci tym większe koszty, znaczenie dziecka jako siły roboczej spada gdyż nie mogą pracować ® dzieci są coraz dłużej na utrzymaniu rodziców ® rosną koszty

• liczne migracje z wsi do miast ® urbanizacja (przejęcie miejskiego stylu życia)

• w drugiej połowie XIX wieku pojawiają się środki antykoncepcyjne masowo dokonywano aborcji a pod koniec III fazy upowszechnia się model rodziny 2 + 2 (w latach 80-tych i 90-tych model rodziny to 2 + 1 lub 2 + 0)

IV faza poindustrialna

Ujemny przyrost naturalny, zapotrzebowanie na bardzo wykształconą siłę roboczą.

Ogólny spadek popytu prowadzi do masowej nadprodukcji ® liczne bankructwa ® spadek produkcji i szybki wzrost bezrobocia ® problemy sektora produkcyjnego powodują problemy sektora usług (złe długi, brak zamówień) ® pozostałe w ruchu moce produkcyjne są wykorzystywane częściowo ® pieniądz jest oszczędzany a nie reinwestowany ® ponieważ bezrobocie jest wysokie a płace niskie nie pojawiają się znaczniejsze impulsy popytowe (powszechne ograniczanie konsumpcji) ® kryzys się pogłębia ® w tej sytuacji pojawiają się nowe innowacje bazowe prowadzące do poszerzania rynku i ożywienia gospodarki ( innowacje pojawiają się bo: potrzeba jest matką wynalazków, spada ryzyko niepowodzenia w związku z ogólnym spadkiem kosztów, przedsiębiorcy kapitalistyczni byli skłonni do ryzyka i drastycznego ograniczania bieżącej konsumpcji w imię przyszłych zysków)

4. Doktryny ekonomiczno-polityczne a praktyka gospodarcza (merkantylizm, liberalizm, faszyzm, komunizm, neoliberalizm).

MERKANTYLIZM – teoria i praktyka.

Dążenie nowożytnych państw europejskich do zbudowania potęgi ekonomicznej znalazło podbudowę w myśli ekonomicznej merkantylizmu. Kierunek ten, rozwijający się przede wszystkim w XVII w.

Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o potędze kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię nie zdał egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz „wyciekły” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za środki osiągania tego celu uznano:

1. projekcjonizm celny (stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów

2. popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.)

3. dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uzależnienie się od importu zboża)

4. popieranie polityki kolonialnej – wg merkantylistów kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy niewolników ale są też wizytówką potęgi państwa

5. popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna – zwiększenie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej (walka z „ludźmi luźnymi”, zatrudnianie w manufakturach żebraków, włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców

6. aktywna kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnianie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wziąć ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby wełniane)

W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych komór celnych, prowadzenie jednolitych miar i wag (ich różnorodność była udręką średniowiecznych kupców), ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano system dróg lądowych i kanałów żeglownych, organizowano łączność i komunikację pocztową.

Najpełniejsze działania praktyczne merkantylizmu wystąpiły we Francji (tzw. merkantylizm przemysłowy), w Anglii i Holandii (merkantylizm handlowy). W XVIII wieku realizowano w krajach środkowowschodniej Europy odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem.

Merkantylizm handlowy.

Anglia konsekwentnie dążyła do wyeliminowania konkurentów w handlu zagranicznym. W 1598r. został zamknięty kantor Hanzy niemiecki w Londynie co skutecznie podcięło jej znaczenie. W 1651r. został wydany akt nawigacyjny, w którym postanowiono, że towary pozaeuropejskie można było przywozić do Anglii tylko na statkach z załogą angielską, towary europejskie zaś mogły być dostarczane do Anglii bądź na statkach angielskich, bądź na statkach krajów, które towary te wyprodukowały. Koloniom angielskim zabroniono handlu z cudzoziemcami. W ten sposób merkantylistyczna polityka Anglii skutecznie uderzyła w pośrednictwo Holandii i stworzyła z Londynu wielki port rozdzielczy dla produktów kolonialnych, z powodzeniem konkurujący z Amsterdamem.

Aktywność handlowa Anglii przejawiała się w powoływaniu do życia wielu kompani handlowych: Moskiewskiej (1554r.) – do handlu z Rosją, Wschodniej (1579r.) – do handlu z Polską, Skandynawią i Inflantami, Lewantyńskiej (1581r.) – do handlu z Turcją, Kanadyjskiej (1628r.) – do handlu z Kanadą.

Szczególne znaczenie dla Anglii miał monopol na handel czarnymi niewolnikami uzyskany w 1713r. Powszechne zatrudnianie Murzynów najpierw w kopalniach kruszców, następnie na plantacjach trzciny cukrowej (na Antylach i w Brazylii) czyniły z tego handlu zyskowny proceder. W ciągu XVIII wieku przewieziono do Ameryki prawdopodobnie ok. 6 mln niewolników. Kwitł tzw. handel po trójkącie, którego wierzchołkami były: port Liverpool w Anglii, Zatoka Gwinejska (tzw. Wybrzeże Niewolnicze) i Antyle (ważnym ośrodkiem handlu niewolnikami była Hawana na Kubie. Niewolnik pracował na plantacji średnio 7 lat, ale jego zakup zwracał się już po 1 roku.

Narastająca akumulacja kapitałów prowadziła do nowej organizacji kredytu i bankowości. W 1694r. został założony Bank of England – S.A. z poważnym udziałem państwa. Był to pierwszy nowoczesny bank przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami. Kwity tego banku (banknoty) stały się powszechnym uznawanym środkiem płatniczym.

Merkantylizm francuski.

Umocnienie absolutyzmu królewskiego za panowania Ludwika XIV wiązało się z gwałtownym poszukiwaniem środków na finansowanie zarówno licznych wojen, jak i utrzymania olbrzymiego dworu. Najpełniejszy wyraz merkantylizm francuski znalazł w działalności ministra finansów Jeana Colberta; kierunek ten zwany jest kolbertyzmem.

W przeciwieństwie do handlowego merkantylizmu angielskiego czy holenderskiego kolbertyzm skupił uwagę przede wszystkim na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi (jedwabnictwo w dolinie Rodanu z ośrodkiem w Lyonie, produkcja luksusowa – koronki, zwierciadła, tkaniny ozdobne). Przyciągano do Francji rzemieślników – specjalistów z zagranicy, wykradano tajemnice produkcyjne (np.: luster weneckich). Zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału państwowego, które inwestowały w rozwój manufaktur.

Wiele uwagi poświęcano rozwojowi gospodarki pozaprzemysłowej: w rolnictwie winnicom oraz hodowli koni rasowych, w komunikacji – budowie dróg bitych (szos) i kanałów. Polityka ludnościowa Colberta popierała przyrost naturalny (zasiłki dla rodzin wielodzietnych), zakazywała emigracji, przymuszała ludzi luźnych do pracy. Wielki wysiłek Colberta był jednak trwoniony w ciągłych wojnach Ludwika XIV o supremację w Europie oraz na utrzymanie próżniaczego dworu.

Potrzeby finansowe francuskich władców powodowały wielkie zadłużenie zarówno za granicą, jak i u rodzimych bankierów. W 1716r. królewski dzierżawca mennic i generalny poborca podatków Szkot John Law założył bank emisyjny w Paryżu, który wypuszczał pieniądz papierowy (banknoty). Jedynie część z nich miała pokrycie w kruszcu zdeponowanym w banku, w związku z czym w 1720r. doszło do krachu: spadł kurs akcji kompanii amerykańskiej, które wykupywano za banknoty, nastąpiło załamanie obiegu banknotów oraz bankructwa banku i kompanii.

LIBERALIZM

Podstawowym prawem jednostki jest wolność, stąd kierunek uznający wolność za najważniejsze prawo człowieka nazwano liberalizmem.

Podstawy liberalizmu stworzył angielski filozof John Locke twórca doktryny „umowy społecznej”. Wg niego, ludziom od początku przysługiwało naturalne prawo wolności i własności. Własność powstająca z pracy wymagała, aby korzystający z niej ludzie łączyli się w społeczeństwa i wyłaniali spośród siebie rządzących. W wyniku tego nie pozbywali się jednak naturalnych praw i wolności, rządzący zaś sprawuje władzę na podstawie umowy społecznej – z przyzwolenia rządzonych. W sytuacji przekroczenia przez rządzącego granic legalności, społeczeństwo może zerwać umowę społeczną. Opierając się na doktrynie Locke’a, w 1688r. zdetronizowano Stuartów w Anglii; w podobny sposób została ona wykorzystana w 80 lat później, w koloniach brytyjskich w Ameryce Północnej.

Liberalizm gospodarczy

Liberalizm polityczny głoszony w okresie Oświecenia znalazł odzwierciedlenie w postaci teorii liberalizmu gospodarczego. Wyrastał on z filozoficznego podłoża „praw natury”, które powinny działać również w gospodarce. Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna uzyskiwała w ten sposób podbudowę teoretyczną, która nosiła nazwę ekonomii społecznej.

Źródeł liberalizmu gospodarczego należy szukać w:

• poglądach fizjokratów francuskich z połowy XVIII w.;

• angielskiej klasycznej ekonomii politycznej z tego samego okresu

Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania w trzech sferach życia społecznego pełni wolności:

1. wolności jednostki, co oznaczało walkę przeciwko poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów (tam, gdzie na początku XIX w. ono istniało) oraz przeciwko nowożytnemu niewolnictwu; w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły roboczej;

2. wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej; stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji (np.: przez monopole królewskie);

3. wolności handlowej, czyli swobodnego przepływu towaru wewnątrz danego państwa (likwidacja wewnętrznych ceł), między państwami (likwidacja ceł protekcyjnych) oraz na morzach i oceanach (wolność żeglugi).

Rzeczniczką walki o wszystkie te wolności była burżuazja, która występowała przeciwko zwolennikom starego porządku gospodarczego (monarchiom, warstwom feudalnym) w imię rozwijającego się nowego kapitalistycznego ładu gospodarczego.

Zwycięstwo liberalizmu gospodarczego w Anglii

Prawo zbożowe.

Anglia z okresu wojen napoleońskich wyszła jako zwycięzca. Nie załamała się blokada kontynentalna. Dokonująca się rewolucja przemysłowa pozwoliła na szybką produkcję towarów, które po 1815r. zalały Europę. Zrujnowana Europa nie była jednak najlepszym rynkiem zbytu, dlatego Anglia szukała nowych możliwości handlowych w nowych państwach Ameryki Łacińskiej oraz w USA. Powstała sytuacja kryzysowa: możliwości produkcyjne przemysłu angielskiego nie szły w parze z możliwościami zbytu na rynkach wewnętrznym i zewnętrznym. Dodatkowo sprawę skomplikował napływ zboża z Rosji i Ameryki, który doprowadził do znacznego spadku cen żywności i działał na niekorzyść arystokracji ziemskiej (producentów zboża). Ta, broniąc swój dochód, przeforsowała uchwalenie tzw. praw zbożowych, które powstrzymywały import zboża na Wyspy. Burżuazja przemysłowa traciła podwójnie: rosły ceny surowców krajowych i sprowadzanych z kolonii oraz minimalne płace robotnicze musiały być dość wysokie przy drogiej żywności, co obniżało zyski fabrykantów. W tej sytuacji – po 1815r. – producenci przemysłowi rozpoczęli walkę o poszerzenie rynków zbytu dwiema metodami:

• zmniejszali koszty produkcji (mechanizacja, eksploatacja tańszej siły roboczej kobiet i dzieci)

• atakowali zasady aktów nawigacyjnych z XVII w. I praw zbożowych

W 1839r. została założona potężna organizacja Liga Przeciw Ustawom Zbożowym z siedzibą w Manchesterze kierowana przez angielskich rzeczników liberalizmu gospodarczego Richarda Cobdena i Johna Brighta. Szeroka akcja propagandowa Ligi, popierana przez polityczny ruch czartystów oraz masy robotnicze żyjące w skrajnej nędzy, doprowadziła do zniesienia w 1846r. ceł zbożowych. Przyczyniła się do tego klęska głodu w Irlandii w latach 1845-1847 (nieurodzaj zboża i tzw. zaraza ziemniaczana), która spowodowała śmierć ok. 1 mln Irlandczyków i gwałtowną emigrację do Ameryki.

Zasada wolnego handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849r., kiedy zniesiono zasady Aktu Nawigacyjnego z 1651r. i Anglia stała się pierwszym w świecie krajem stosującym liberalną politykę gospodarczą.

Zniesienie ceł zbożowych oznaczało zwycięstwo burżuazji przemysłowej w starciu z właścicielami ziemskimi. Było to zwycięstwo zarówno polityczna, jak i gospodarcze. Burżuazja umocniła swą pozycję w parlamencie i zdobyła wpływ na władzę. Niższe ceny żywności poprawiły położenie proletariatu, zmniejszały się też koszty produkcji fabrycznej (tańsze surowce) i wzrosły zyski przemysłowców. Jednocześnie rozwijało się korzystne dla klasy robotniczej ustawodawstwo pracy.

FASZYZM

Umocnienie faszyzmu włoskiego.

Od października 1922r. rządy sprawowała partie faszystowska kierowana przez Benito Mussoliniego. Ideologia faszyzmu stanowiła sprzeciw zarówno wobec demokracji parlamentarnych i pluralizmu politycznego, jak i wobec socjalizmu, zakładającego wyższość kolektywnych form życia społecznego. Był to ruch skrajnie antykomunistyczny i nacjonalistyczny, zakładał ekspansję terytorialną w imię korzyści własnego państwa. Włoskie ambicje kierowały się w stronę Afryki. Faszyzm przedkładał interesy państwa , jako dobra najwyższego, nad interesy grup społecznych i jednostek. W imię interesu państwa organizowano wielkie akcje, takie jak bezpłatna praca (soboty faszystowskie), kampanie zbioru plonów, zbiórki darów, np.: kosztowności, dla ojczyzny. Całością życia społecznego kierowała partia faszystowska, która obsadzała i kontrolowała wszelkie instytucje państwowe, kult wodza zaś był powszechny, a jego wola wszechwładna.

Zwycięstwo faszyzmu w Niemczech.

W 1920r. powstała Narodowa socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP), kierowana od 1921r. przez Adolfa Hitlera. Narodowy socjalizm (nazizm) powstał jako forma protestu przeciwko trudnościom gospodarczym i postanowieniom traktatu wersalskiego uderzającym w Niemcy. Głosił rasistowską teorię wyższości rasy aryjskiej, z Niemcami jako rasą panów („nadludzi”), którym przysługuje prawo do przestrzeni życiowej, zdobywanej dzięki ekspansji terytorialnej i podbojom. Głównym wrogiem rasy panów byli Żydzi, stąd wynikał obsesyjny antysemityzm hitlerowców i dążenie do ostatecznej likwidacji rasy żydowskiej, postrzeganej jako rywal w dziedzinie gospodarczej. W okresie wielkiego kryzysu demagogiczne hasła nazistów, będące mieszaniną haseł nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych (krytyka kapitalizmu), znalazły wielu zwolenników. W wyborach 1932r. odnieśli oni wielki sukces , zdobywając większość mandatów. Kanclerzem Rzeszy 30 stycznia 1933r. został Adolf Hitler. Niebawem zakazano działania innych partii politycznych, zlikwidowano opozycję i związki zawodowe.

Ruchy faszystowskie w innych krajach

W Austrii kanclerz Engelbert Dollfuss wprowadził rządy dyktatorskie, rozbił robotnicze partie lewicowe, wprowadził konstytucję opartą na wzorach faszystowskich ale wnet zginął z rąk austriackich hitlerowców, gdyż przeciwstawiał się włączeniu Austrii do Niemiec. Rządy totalitarne zwyciężyły też w Rumunii i Bułgarii.

KOMUNIZM

W 1903r. powstała frakcja – bolszewicy kierowani przez Włodzimierza I Ulianowa. Był on zwolennikiem stworzenia partii rewolucyjnej „nowego typu”, opartej na silnej centralizacji i wielkiej wewnętrznej dyscyplinie. Partia ta zwana komunistyczną miała stać się awangardą klasy robotniczej, zdobyć w jej imieniu władzę i ustanowić dyktaturę proletariatu.

Koncepcja bolszewików:

• organizacja zbrojnego powstania

• przejęcia władzy siłą

• ustanowienie dyktatury proletariatu

• siłowe rozprawienie się z przeciwnikami politycznymi

W czasie wojny Ulianow przybrał rewolucyjny pseudonim Lenin. Przebywał na emigracji w Zurychu, gdzie rozwinął teorię tzn. najsłabszego ogniwa. Wg niej socjalizm może zwyciężyć nie w kraju o najsilniej rozwiniętym kapitalizmie (Niemcy), ale w najsłabszym i zacofanym (Carska Rosja). W kwietniu Lenin powrócił do Piotrogrodu i ogłaszając tzw. tezy kwietniowe, wezwał do przekazania całości władzy w ręce rad i zawarcia pokoju z Niemcami bez aneksji i kontrybucji. Hasła te zjednały dla bolszewików sporo zwolenników, szerzył się ruch pacyfistyczny w armii, bolszewicy opanowali sowiety w lipcu 1917r. na czele Rządu Tymczasowego stanął mienszewik Aleksander Kierenski, który otrzymał nieograniczone pełnomocnictwa i zalecenie zlikwidowania anarchii w kraju.

Komunizm wojenny

We wrześniu 1918 rząd bolszewicki ogłosił stan wojenny, w dziedzinie zaś polityki społeczno gospodarczej tzw. komunizm wojenny. Był on odmianą gospodarki wojennej realizowany w okresie I wojny światowej w Niemczech skąd prawdopodobnie wzorce brał Lenin. Radziecka gospodarka oparta była jednak na pełnej centralizacji gospodarki oraz na zastosowaniu rewolucyjnego terroru. Najważniejszymi potrzebami młodej republiki była żywność i broń. Dlatego komunizm wojenny oznaczał konieczność rozwinięcia produkcji zbrojeniowej i rozdzielnictwo szczupłych zapasów żywności pochodzących z terenów pozostających pod władzą radziecką. Ograniczono gospodarkę towarowo pieniężną i wprowadzono reglamentowany rozdział żywności dla pracujących (zasada „kto nie pracuje ten nie je”), zlikwidowano handel prywatny a całość obrotu zbożem przejął monopol państwowy . chłopi zostali zobowiązani do oddawania wszystkich nadwyżek zboża (dyktatura żywnościowa), które były ściśle rozdzielane. Specjalne ekipy wzmocnione przez czekistów bezwzględnie likwidowały wszelkie zapasy zboża u chłopów, a jego właścicieli karano jako spekulantów. Wprowadzono rygorystyczne centralne planowanie produkcji przemysłowej, zakłady pracy były zmilitaryzowane. Stosowana rozmyślnie polityka dewaluacji rubla wyeliminowała wolny rynek i wprowadziła naturalizację wymiany towar za towar. Komunizm wojenny uratował najprawdopodobniej władzę bolszewików i z tego punktu widzenia spełnił swój cel ale doprowadził do głębokiej ruiny gospodarkę, przede wszystkim rolnictwo. Komunizmowi wojennemu towarzyszyło rozpętanie terroru. Armia Czerwona tłumiła powstania chłopskie. Rozstrzelano cara Mikołaja II i jego rodzinę. Wydano 50 tys. wyroków śmierci do końca 1920r. po objęciu w styczniu 1921r. przydziałów chleba w Piotrogrodzie wybuchły strajki i demonstracje. W pobliskiej twierdzy Kronsztad wybuchło w lutym antybolszewickie powstanie marynarzy, które stłumiono dopiero po 2 tyg. Walkach. W obliczu tych wszystkich groźnych dla nowej władzy wydarzeń i wobec normowania się sytuacji politycznej Lenin przedstawił w marcu 1921r. odejście od polityki komunizmu wojennego i zastąpienie jej inną bardziej umiarkowaną polityką gospodarczą.

KEYNSIZM

W 1936 r Keynes wydał pracę „Ogólna teoria zatrudnienia, procesu i pieniądza”. Określała ona zasady tzw. regulowanego kapitalizmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kryzysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu.

Za główną przyczynę kryzysu Keynes uznał słaby popyt na dobra konsumpcyjne i dlatego zalecał świadome działania państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym „ nakręcania koniunktury”

Środki nakręcania koniunktury:

1. pośrednie

• kontrolowane zwiększanie ilości pieniądza w obiegu (kontrolowana inflacja)

• progresywne opodatkowanie wysokich dochodów

• zwiększenie świadczeń socjalnych (m. in. na bezrobotnych)

• obniżenie stopy procentowej od oszczędności

wszystkie wymienione działania miały prowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji
i wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczałyby natomiast tendencje do oszczędzania
i lokowania pieniędzy w papierach wartościowych.

2. bezpośrednie

• ograniczenie robót publicznych czyli prowadzenie różnego rodzaju prac użytecznych finansowanych ze skarbu państwa, w celu zatrudniania bezrobotnych. Roboty te nie powinny jednak prowadzić do zwiększenia podaży tych dóbr i usług, których ilość jest już wystarczająca, powinny natomiast, przez wzrost zatrudnienia i napływ „nowych” pieniędzy na rynek, uruchamiać popyt.

• Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i tworzyły swój sektor własności. W różnych krajach działania te miały różnorodny charakter, uzależniony od stopnia recesji, ogólnej siły państwa, ustroju i celów politycznych warstw rządzących.

5. Proces zmian w gospodarce światowej w XIX i XX wieku. Cykle koniunkturalno - strukturalne Kondratiewa – Schumpetera.

CYKLE KONIUNKTURALNE KONDRATIEWA

I II III IV

1970

1922

1870

R

P 1815 D

W

1790 1850 1896 1940(1945) 1990

- maszyna - łączność - chemia - samochód

parowa - kolej - elektryczność - informatyka

- stal - oderwanie - elektronika

informacji

od człowieka

I cykl: 1790 – 1815 – 1850

II cykl: 1850 – 1870 – 1896

III cykl: 1896 – 1922 – 1940(1945)

IV cykl: 1945 – 1970

CHARAKTERYSTYKA CYKLI:

• w każdym występują innowacje bazowe, które pojawiają się na początku cyklu

• każdy kolejny cykl rozpoczyna się z wyższego poziomu niż poprzedni – dziedziczy dorobek materialny i technologiczny

• w kolejnych cyklach amplituda wzrostów i spadków maleje (cykl ulega spłaszczeniu – działalność państwowa), okresy wzrostu i prosperity wydłużają się a recesji i depresji ulegają skróceniu

1. faza wzrostu

- innowacje bazowe stanowią podstawę rozwoju nowych gałęzi gospodarki i zmieniają funkcjonowanie już istniejących – umożliwia to kreowanie i zaspokajanie popytu na nowe dobra oraz popytu na stare dobra produkowane w nowy sposób

2. faza prosperita

- dostępne moce produkcyjne są w pełni wykorzystywane co ( przy rosnącym popycie) skłania do ich rozbudowy ® dalej powoduje ton rozbudowę przemysłu dóbr inwestycyjnych

- inwestycje pierwszego i drugiego rodzaju są możliwe dzięki mobilizacji prywatnego kapitału i innych czynników produkcji (ludzie, surowce, transport) ® produkcja rośnie i poszerza się rynek ® wzrasta zatrudnienie (bezrobocie maleje lub całkiem zanika) ® rosną płace ® wzrasta konsumpcja (popyt) indywidualna ® gospodarka osiąga wzrost prosperity

3. faza recesji

- boom inwestycyjny prowadzi do nadmiernej rozbudowy mocy produkcyjnych (problem spóźnionych inwestycji – przegrzanie gospodarki) ® wielkie inwestycje produkcyjne wymagają dużego kapitału ® dostępność kredytu pogarsza się i staje się on coraz droższy ® zmniejsza się obieg pieniądza ® dalszy wzrost mocy produkcyjnych prowadzi do braku rąk do pracy, surowców i koniecznych usług (transport, budownictwo) ® płace oraz ceny surowców i usług rosną ® opłacalność inwestycji zaczyna maleć ® dążenie do poprawy opłacalności prowadzi do wzrostu cen wyrobów gotowych, które rosną szybciej niż płace ® konsumpcja prywatna zaczyna maleć, a produkcja w wyniku uruchamiania kolejnych zakładów cały czas rośnie ® moce produkcyjne występują w nadmiarze ® pojawia się nadprodukcja ® trudności ze spłatą kredytów ® rozpoczyna się redukowanie mocy produkcyjnych i zmniejszanie inwestycji (szczególnie uderza to w przemysł dóbr inwestycyjnych i budownictwo) ® maleje popyt inwestycyjny ® zmienia się nastawienie przedsiębiorców i inwestorów do gospodarki ® w związku z brakiem dziedzin rokujących zyski w miejsce inwestowania pojawia się oszczędzanie („ciężkie czasy” ® spada produkcja, rośnie bezrobocie, maleją płace i popyt konsumpcyjny ® rozpoczyna się depresja

4. faza depresji

- ogólny spadek popytu prowadzi do masowej nadprodukcji ® liczne bankructwa ®spadek produkcji szybki wzrost bezrobocia ® problemy sektora produkcyjnego powodują problemy sektora usług (złe długi, brak zamówień) ® pozostałe w ruchu moce produkcyjne są wykorzystywane częściowo ® pieniądz jest oszczędzany a nie reinwestowany ® ponieważ bezrobocie jest wysokie a płace niskie nie pojawiają się znaczniejsze impulsy popytowe (powszechne ograniczenie konsumpcji) ® kryzys się pogłębia ® w tej sytuacji pojawiają się nowe innowacje bazowe prowadzące do poszerzenia rynku i ożywienia gospodarki (innowacje pojawiają się bo: potrzeba jest matką wynalazków, spada ryzyko niepowodzenia w związku z ogólnym spadkiem kosztów, przedsiębiorcy kapitalistyczni byli skłonni do ryzyka i drastycznego ograniczania bieżącej konsumpcji w imię przyszłych zysków)

I cykl Kondratiewa – Schoupetera (1790 – 1850)

Geneza rewolucji przemysłowej w Wielkiej Brytanii

I. Geneza

• czynniki polityczno – prawne

  • monarchia konstytucyjna (rząd burżuazji wolność osobista i gospodarcza)

  • prawo gospodarcze (cywilne i patentowe) oraz sprawny aparat państwowy egzekwujący w/w prawo

• czynniki gospodarcze

  • rozwój rolnictwa (popyt ze strony wsi) rozwój handlu zagranicznego (popyt ze strony rynków zagranicznych); bodziec popytowy – najpierw popyt konsumpcyjny a później inwestycyjny

  • kumulacja kapitałów w rolnictwie i handlu oraz w wyniku spekulacji papierami wartościowymi i dzięki rozwojowi instytucji kredytowych i ubezpieczeniowych

  • nieefektywność dotychczasowych sposobów produkcji i nie konkurencyjność towarów brytyjskich na rynku europejskim (produkty słabej jakości)

• czynniki kulturowe

  • oświeceniowy racjonalizm, zinstytucjonalizowanie badań naukowych, wynalazczość

  • brak hamulców religijnych, protestantyzm

  • mentalność kupiecka (praca i dorabianie się nie jest hańbą), otwartość na zmiany

• czynniki społeczno – demograficzne

  • wzrost liczby ludności, ludzie luźni

  • migracje ze wsi do miast

  • możliwość awansu społecznego w oparciu o majątek

INNOWACJE BAZOWE

a) nowe metody wyrobu żelaza

b) maszyna parowa – nowe źródło energii

• maszyny atmosferyczne:

  • 1698 – Tomasz Savery

  • 1705 – Tomasz Newcomen

pierwsze zastosowanie w 1711

• maszyna parowa:

  • 1769 – James Watt (pierwsze zastosowanie w 1775r.) – wspólnicy: John Roebuck i następnie Matthew Boulton

  • J. Watt opracował także układ zamieniający ruch posuwisto – zwrotny na ruch obrotowy (zastosowanie w kopalniach, hutnictwie, włókiennictwie i przemyśle spożywczym)

c) maszyny włókiennicze i maszynowy sposób produkcji

Przemysł włókienniczy

• rola wełny i bawełny u progu rewolucji przemysłowej – „handel eksportowy pobudza przemysły już istniejące a import powołuje do życia nowe”

• wynalazki w przemyśle włókienniczym

  • 1733 – John Kay – latające czółenko

  • 1764 – James Hargreares – przędzarka „Jenny”

  • 1769 – Richard Arkwright – przędzarka „rama wodna” – zastępowała 8 ludzi (bezrobocie technologiczne – maszyna zastępuje ludzi)

  • 1779 – Samuel Crompton – przędzarka „Mul” (zastępowała 200 ludzi)

  • 1787 – Edmund Cartwright – mechaniczne krosno – udoskonalone przez Johna Harrocksa w 1810r.

Od 1811r. ludzie, którzy stracili pracę zaczęli niszczyć maszyny – krwawo to stłumiono.

d) przemysły wschodzące – kolejowy i stalowy

WYTWÓRCZOŚĆ – PRZEMYSŁY WIODĄCE I-GO CYKLU

1. Przewrót w przemyśle żelaznym

• brak węgla drzewnego w związku z wytrzebieniem lasów – tradycyjne ośrodki wytwórczości żelaznej – Birminghtam, Sheffield

• wytop żelaza – próby zastosowania węgla kamiennego (koks)

  • 1612 – Simon Sturterant

  • 1619 – Dud Dadley

  • 1735 – Abraham Darby II

- świeżenie żelaza – fryszerki – pudlingowanie i walcowanie

• 1784 – Henry Cort

- produkcja stali – stal tyglowa

• 1770 – Beniamin Huntsman

- najwięksi producenci żelaza

• rodzina Darby

• Richard Reynolds – (Coalbrookdale) – John Wilkinson – (Wolverhampton)

Rodzaje żelaza:

- żelazo czarne (kowalne) – 0-0,5% żelaza – miękkie, łatwo się odkształca

• stal – 0,5-1,75% węgla – twarda, elastyczna, sprężysta, do broni

• żelazo – 2-5% węgla – tylko do odlewów, nie obrabia się w kuźni, ciężkie, twarde i kruche

2. Transport

• modernizacja systemu transportowego

  • transport przybrzeżny i rzeczny

  • budowa dróg i kanałów (od lat 60-tych XVIII) – A. Smith

„Podział pracy zależy od rozległości rynku”

• początki kolei żelaznej – tor, pociąg, lokomotywa

3. Rynek

a) rynek wewnętrzny

• rozwój transportu prowadzi do połączenia rynków lokalnych w jeden rynek ogólnonarodowy ® przestrzenne poszerzanie rynku ® bodziec popytowy, wzrost produkcji i asortymentowe poszerzanie rynku

• państwo sukcesyjnie wycofuje się z regulowania życia gospodarczego (poza zamówieniami publicznymi)

• dominacja przedsiębiorstw indywidualnych małych firm, rozwój wolnej konkurencji i rządów „niewidzialnej ręki rynku”

• nowe formy handlu – komiwojażer, sklepy, katalogi

• produkcja masowa prowadzi do masowej konsumpcji – ogólny spadek cen wyrobów przemysłowych

• poziom wzrostu gospodarczego do 1850r. średnio ok. 2,5% rocznie

b) rynek zewnętrzny

• „widzialna ręka rynku” – koncepcje merkantylno protekcjonistyczne, zakaz eksporty maszyn i technologii, ustawy zbożowe 1815-1849

c) siła robocza

• faza początkowa – brak (zatrudnianie kobiet, dzieci i wszystkich, którzy nie mogli się sprzeciwić)

• nadmiar po 1815r. – wchłonięty przez dalszy rozwój przemysłu

• ustawy ograniczające zatrudnienie kobiet i dzieci:

1833

• 9-13 latkowie – 8h/dzień

• 13-18 latkowie 12h/dzień

1844

• kobiety – 10h/dzień

d) kryzys nowego typu

• kryzys kapitalistyczny – kryzysy

  • 1819-1821

  • 1825-1828

  • 1842-1843

- szybkie zmiany koniunktury, nadprodukcja, spadek cen, ograniczenia kredytowe, bezrobocie (bez alternatywy – w systemie chałupniczym rodzina mogła przetrwać w oparciu o gospodarstwo rolne)

- w wypadku kryzysu największe straty ponosili produkujący drogo i w małych ilościach chałupnicy, co sprzyjało ich eliminacji z rynku i koncentracji produkcji w fabrykach

4. Rezultaty społeczno – gospodarcze Rewolucji Przemysłowej

- przejście do maszynowego sposobu produkcji, powstanie fabryk

- szybki wzrost produkcji – podział pracy – masowa produkcja dla masowego odbiorcy – rozwój powiązań produkcyjnych – okręgi przemysłowe

- wzrost PKB/głowę mieszkańca – początek likwidacji masowej biedy

- zmiana proporcji i znaczenia pomiędzy sektorami gospodarki

- długoterminowa kalkulacja kosztów i zysków – amortyzacja

- wzrost liczby ludności – urbanizacja

- nowe grupy społeczne – robotnicy i przedsiębiorcy fabryczni i nowe społeczności klasowe

- erozja dotychczasowego systemu wartości i stosunków społecznych – spada znaczenie urodzenia, rośnie rola pieniądza (nie ważne stawało się urodzenie w klasie szlacheckiej, wszystkim zaczął rządzić pieniądz)

W I cyklu nastąpił kryzys kapitalistyczny. Produkcja ręczna została zastąpiona produkcją maszynową ® powstają fabryki

II cykl Kondratiewa 1850-1896

1. Geneza wzrostu w II cyklu

a) czynniki polityczne

- przejście od świata jednobiegowego do świata wielobiegowego – konkurencja polityczna i militarna „modernizacja od góry”

- stare mocarstwa – Wielka Brytania, Francja

- nowe mocarstwa – Rzesza Niemiecka, USA, Japonia (wykorzystywała najlepsze osiągnięcia różnych krajów) ® podstawa: rozwój gospodarczy (powstanie mocarstw na skutek rozwoju gospodarki)

b) czynniki demograficzno-społeczne

- wzrost liczby ludności, urbanizacja – ludność miast zaspokaja swoje potrzeby na rynku ® popyt konsumpcyjny

- ustawodawstwo socjalne ® niedostatek wykwalifikowanej siły roboczej ® wzrost płac ® wzrost kosztów ® konieczność wdrażania nowych technologii

c) czynniki gospodarcze

- wzrasta zamożność społeczeństw przemysłowych ® wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe ® gwałtowny rozwój przemysłu

- popyt inwestycyjny ® budowa kolei ® rozwój przemysłu ® zyski ® inwestycje w kolej i przemysł ® proces samoczynnego wzrostu gospodarczego (przemysł sam mógł się utrzymać

- zaostrzająca się konkurencja zmusza do bezustannej modernizacji zakładów (zużycie moralne maszyn – maszyny nadal są sprawne ale są już stare i nieefektywne) ® wzrastające tempo doskonalenia techniki (początki instytucjonalizacji) ® standaryzacja produkcji i części zamienne (precyzyjne pomiary, tworzono części, które mogą być wykorzystywane do wielu maszyn – można je wymieniać)

- rozwój transportu ® postępujący proces podziału pracy ® powstanie gospodarki światowej

d) innowacje bazowe

- kolej, stal, telegraf

2. Wytwórczość – przemysły wiodące II cyklu

a) przemysł kolejowy – wszelka wytwórczość na potrzeby kolei

- 1804 – Richard Trevithick – pierwsza lokomotywa

- 1814 – George Stephenson

- lokomotywa “Blücher” i 1829 “Rakieta”

- 1878 – hamulce pneumatyczne Westinghausa, wagony towarowe i osobowe

- węgiel, drewno, żelazo, usługi budowlane, łączność ® popyt wtórny

W 1830 powstała pierwsza linia kolejowa

b) masowa produkcja stali

- 1856 – Henry Bessemer (gruszka Bessemera)

- 1864-1867 – Emil i Piotr Martin (otrzymywali dużo stali) oraz F. i W. Simens

- 1874 – Sidney Thomas – ulepszenie metody Bessemera

- 1899 – Paul Hérault – elektryczny piec do wytopu stali

- stale stopowe, hutnictwo metali nieżelaznych – aluminium i miedź

- nowoczesne konstrukcje stalowe, transport, wieżowce – 1889 wieża Eifla

Na początku największym producentem stali była Wielka Brytania, potem USA – A. Karnegin, J.P. Morgan i Niemcy – A. Krupp. Wielka Brytania została daleko z tyłu.

c) przemysły wschodzące – chemiczny i elektryczny

3. Transport

- pierwsza rewolucja prędkości: z 5-16 km/h do 45-100 km/h

• ekspansja kolei

  • 1825 – pierwsza torowa linia kolejowa – Stockton – Darlington

  • 1830 – pierwsza pasażersko-towarowa linia kolejowa Manchester-Liverpool

  • 1869 – kolej transamerykańska

  • 1901 – kolej transsyberyjska

- drogi z twardą nawierzchnią (bruki)

- tunele – 1871 – Mont Cenis (dynamit 1962)

- mosty żelbetonowe i stalowe (także wiszące)

• żegluga parowa, kanały:

  • 1869 – Sueski

  • 1894 – Koloński

  • 1914 – Panamski

- łączności – informacja jest szybsza od człowieka

4. Rynek

a) rynek wewnętrzny

- rynek ogólnonarodowy – państwo praktycznie poza gospodarką (państwo nie ingeruje w gospodarkę

- szczytowy okres rozwoju małych firm (ostra konkurencja miedzy nimi)

- wolna konkurencja ® liczne bankructwa ® postępująca koncentracja (jest coraz

mniejsze firm ale są coraz większe)

- spółki akcyjne i spółki zoo (ludzie chcieli zabezpieczyć swój majątek w razie

bankructwa, które były częste

b) rynek zewnętrzny

- w I fazie cyklu państwo wycofuje się z gospodarki a w II fazie cyklu (po 1873r) do niej powraca – neoprotekcjonizm

- gospodarka światowa ® wyścig po surowce i po rynki zbytu ® kolonie

- kryzysy 1857/1866-67 największy 1873/1882/1890

c) siła robocza i prace

- dostatek prostej siły roboczej/popyt na coraz lepiej wykształconą siłę roboczą ® wyższe zarobki (Wielka Brytania 1850-1900 o 66%)

- ustawodawstwo socjalne/od 1883 r. ubezpieczenia od choroby nieszczęśliwych

wypadków (NW), inwalidztwa oraz świadczenia emerytalne. Każdy zatrudniony

musiał być ubezpieczony, składki w połowie opłacał pracownik a w połowie

pracodawca

- skracanie dnia pracy (12-10h) – robotnik pracujący krócej pracuje wydajniej

- wydajność rośnie szybciej niż prace

5. Podsumowanie

- wysoka dynamika wzrostu i płodność technologiczna – ideologia postępu

- powstanie gospodarki światowej

- powstanie społeczeństw przemysłowych (dominuje przemysł, ludność głównie

zatrudniona jest w przemyśle) – początki kultury masowej (rozpowszechnia się prasa,

która informuje, kształtuje styl życia, także jest źródłem propagandy)

- wolno konkurencyjna kapitalistyczna gospodarka rynkowa była twórcza, dynamiczna

i ekspansywna ale także niesprawna ® homo oeconomicus nie zawsze zachowuje się

racjonalnie – żywiołowość, spekulacja, hurraoptymizm i panika, bankructwa

i koncentracja (często człowiek kieruje się emocjami a nie postępuje racjonalnie)

III Cykl Kondratiewa 1896 – 1940

1. Geneza wzrostu

a) czynniki polityczne

- rywalizacja polityczna, kolonializm, zbrojenia wojny (państwa, na terenie których nie

toczyły się walki mogły dobrze zarobić na wojnie np.: USA

b) czynniki gospodarcze

- rozszerzania się rynków (nowe produkty)

- wzrost zamożności społecznej ® klasa średnia ® popyt na dobra trwałego użytku

- koncentracja produkcji i kapitały sprzyjająca wprowadzaniu nowych (zazwyczaj kapitałochłonnych) technologii

- niskooprocentowane, długoterminowe kredyty inwestycyjne

- kapitał finansowy

- rola S.A i ZOO w gromadzeniu kapitału i podejmowaniu produkcji w nowych przemysłach

- rewolucja menadżerska (pojawienie się zawodowych menadżerów, którzy zarządzają firmą, mają: wiedzę, praktykę i wrodzony talent)

- pojawienie się wielkoseryjnej produkcji wykonywanej w systemie potokowym (taśma produkcyjna, pierwsza w przemyśle mięsnym, potem samochodowym)

c) czynniki naukowo-techniczne

- przełom naukowo-techniczny

- nauka w służbie gospodarki

- nowe: źródła energii, środki napędu i wytwarzane sztuczne substancje

d) innowacje bazowe

• chemia, elektryczność, nowe silniki

2. Wytwórczość – przemysły wiodące III cyklu

a) przemysł chemiczny

- 1827 – G. Wöhler – synteza amoniaku

- 1838 – L. Daguerre – substancje i materiały światłoczułe

- 1840 – Ch. Gooduear – wulkanizacja kauczuku (guma)

- 1863 – E. Solvay – soda amoniakalna (mydło i środki piorące)

- chemia organiczna ® destylacja węgla i smoły pogazowej (benzen, naftalina, anilina, alizaryna, i in.) ® barwniki i leki

• nawozy sztuczne:

  • 1845 – potasowe

  • 1875 – fosforowe

  • ok. 1900 i po 1912 (azot z powietrza) – azotowe

• włókna sztuczne

  • 1870 – celuloid (kule bilardowe, taśmy filmowe)

  • 1889 – w. Wiskozowe

  • 1909 – bakelit

• wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej

  • 1853 – J. Łukasiewicz

  • 1855 – B. Silliman – destylacja ropy ® nafta i smary

  • 1908-1912 – kraking, wiele frakcji

b) przemysł elektryczny

• produkcja i przesyłanie prądu

  • 1831 – M. Faraday – prądnica i silnik elektryczny

  • 1875-1880 – T.A. Edison – generator prądu, sieć elektryczna, żarówka i in.

  • E.W. Simens’ – silniki elektryczne i napęd elektryczny

  • 1887 – N. Tesla – transformatowanie wielofazowe prądu

  • 1889 – S. Ferranti – generatory wysokiego napięcia

• wykorzystywanie prądu

  • w łączności

    • 1838 – telegraf Morse’a

    • 1876 – A. Bell – telefon

    • 1879 – E.W. Simens – tramwaj

    • 1888 – H. Hertz – fale elektromagnetyczne

    • 1896 – G. Marconi – radio (telegraf bez drutu)

    • 1904 – J. Fleming – lampa katodowa

    • 1920 – radiow

    • 1925 – J. Baird – telewizja

  • w przemyśle

    • do oświetlania, napędu maszyn, transportu

    • 1886 – elektroliza tlenku glinu (dzięki niej otrzymuje się aluminium)

    • elektrolityczna dysocjacja cieczy

    • otrzymywanie chloru, magnezu, miedzi i cynku

c) przemysł nowych silników

• silnik elektryczny: M. Faraday, E.W. Simens, M. Dolino-Dobrowolski

• silnik spalinowy

  • 1860 – Etienne Lenoir – gazowy dwusuwowy

  • 1876 – Nikolas Otto – gazowy czterosuwowy

  • 1885 – Carl Benz – czterosuwowy benzynowy

  • 1893 – Rudolf Diesel – silnik wysokoprężny (upowszechnił się dzięki stworzeniu łodzi podwodnych – tam mógł być zastosowany) – płyn wybuchowy Benza = benzyna ® zapłon elektryczny – Werner Siemens

  • Gottlieb Diemler – system smarowania i uszczelniania

• turbina parowa

  • 1880-1890 – Carl De Lavel, Charles Curtis, Charles Parson

• zastosowanie:

  • przemysł

  • żegluga

  • samochód

    • 1 885-1886 – G. Diemler

    • 1885 – C. Benz razam od 1926r

    • 1892 – H. Ford

® Emil Jellinek 1901 (przyczynił się do powstania Mercedesa ® narodziny przemysłu we Francji

• samolot

  • 1903 – O. i W. Wright

  • 1909 – Fr. Bleriot

3. Transport

• dominacja transportu zbiorowego ® kolej (nasycenie sieci) i żegluga morska (parowce i motorowce – rozwój)

• rozwój mechanicznego transportu indywidualnego ® samochód (powszechny w USA) ® transport „od drzwi do drzwi” ® budowa dróg przystosowanych do ruchu samochodowego ® pierwsze autostrady (Włochy, USA, Niemcy) ® rozwój przedmieść i przeniesienie fabryki poza centrum

• początki transportu lotniczego (sterowce, samoloty ® poczta i ludzie)

• upowszechnianie łączności indywidualnej (telefon) i zbiorowej (radio)

4. Rynek

a) rynek wewnętrzny

• stan ograniczonej konkurencji

  • do 1914 oligopol nieustabilizowany

  • po 1918 oligopol ustabilizowany

• w miejsce konkurencji cenowej pojawia się konkurencja poza cenowa

• zmienny stopień ingerencji państwa w gospodarkę

  • niski – 1896-1914 i 1920-1930

  • wysoki – 1914-1918 i 1930-1939

• kolonializm i interwencjonizm (keynsizm)

• pojawiają się firmy dużych i gigantycznych rozmiarów w przemyśle i finansach ® porozumienia monopolistyczne:

  • monopol

  • kartel

  • syndykat

  • koncern – trast

  • holding

Np.: Standard Oil Co, Krupp A.G, AEG, GM, GE, Mitsui

• wysoki poziom konsumpcji w 1914r., porównywalny osiągnięto w 1939r.

b) rynek zewnętrzny

• dalszy wzrost obrotów w handlu międzynarodowym – gospodarka światowa

• do 1914r. – ostra, wspierana przez państwo konkurencja gospodarcza, kolonializm, damping, bariery celne ® przyczyna wojny

• międzynarodowe porozumienia monopolistyczne:

  • 1903 – transport morski

  • 1904 – szyny kolejowe

  • 1911 – stal

  • 1926 – miedź i stal

  • 1928 – ropa naftowa

  • 1929 – koncern zapalczy I. Kreugera

• 1918-1929 – pozorny liberalizm, izolacja USA

• po 1929 – dezintegracja międzynarodowa podziału pracy, autorkia

c)siła robocza i płace

• w fazie koncentracji produkcji nadmiar siły roboczej, następnie względna równowaga z wyjątkiem wojny (niedobór) i kryzysów (nadmiar)

• płace robotników rosną nieznacznie lub maleją

• wydajność pracy rośnie szybciej niż płace

d) ceny

• w związku z ograniczeniem konkurencji utrzymuja się na niezmiennym poziomie lub rosną – zyski monopolistyczne

e) kryzysy

• 1890-1891

• 1900-1901

• 1907-1908

• 1914

• 1920-1921

• 1929-1933 – najgorszy, skutkiem była min nadprodukcja i izolacja USA

• 1937

5. Podsumowanie

• koncentracja w warunkach oligopolu nieustabilizowanego sprzyjała wprowadzaniu nowoczesnych technologii i większej sprawności rynku

• mechanizm rynkowy się usztywnia ale nie znika, jest mniej firm ale konkurencja istnieje

• przejście od oligopolu nieustabilizowanego do oligopolu ustabilizowanego zakończyło proces modernizacji ® przegrzanie gospodarki ® Wielki Kryzys Gospodarczy

• obniżki płac i wzrost cen – zmniejszanie popytu konsumpcyjnego

• wzrost znaczenia państwa (szczególnie w czasie wojny i po 1930r.): ustawodawstwo socjalne, wzrost podatków pośrednich i dochodowych ® interwencjonizm gospodarczy ® narastanie tendencji autorkicznych w gospodarce.

IV Cykl Kondratiewa 1940(45) – 1990

1. Geneza wzrostu

a) czynniki polityczne

• powstanie systemu dwubiegowego

• zimna wojna

• wyścig zbrojeń ® wysokie nakłady na zbrojenia i sektor BiR

b) czynniki gospodarcze

• rozbudowa bazy produkcyjnej i naukowo badawczej podczas wojny ® wysokie tempo wdrażania postępu naukowo – technicznego

• upowszechnianie osiągnięć amerykańskich w Europie (USA pomagało państwom podczas wojen)

• popyt odłożony na dobra trwałego użytku

• rekonwersja w USA i odbudowa w Europie ® rywalizacja gospodarcza wschód – zachód (np.: co do produkcji)

c) czynniki społeczne

• powstanie państwa opiekuńczego i społeczeństwa dobrobytu – przeciwdziałanie wpływom komunistycznym

2. Wytwórczość

a) przemysły dominujące

• samochodowy (samochód – dobro powszechnego użytku) ® popyt wtórny (innowacje bazowe)

• lotniczy (innowacje bazowe)

  • 1949 – De Havilland „Comet”

  • 1969 – Boeing 747 i Conkord

• rakietowy i kosmiczny

  • 1957 – sputnik

  • 1969 – lądowanie na księżycu

• elektroniczny i informatyczny (innowacje bazowe)

  • 1948 – tranzystor

  • 1958 – układy scalone

  • 1971 – mikroprocesor Intel 4004

• telekomunikacyjny – analogowa

  • 1962 – satelita telekomunikacyjny

• przemysł tworzyw sztucznych (innowacje bazowe)

  • PCV

  • telefon

  • materiały kompozytowe

  • półprzewodniki

  • światłowody

b) przemysły wchodzące

• przemysł informatyczny

  • opto i bioprocesory

  • inżynieria materiałowa (materiały inteligentne)

  • genetyka

  • telekomunikacja (cyfrowa, bezprzewodowa, globalna, przekaz dźwięku i obrazu)

  • odnawialne źródła energii (słońce, wiatr, wodór, kontrolowana synteza termojądrowa)

• rozwój trzeciego sektora ® dominacja usług

3. Transport

• druga rewolucja prędkości z 45-100 km/h do 100-1000 km/h

• dominacja transportu indywidualnego na lądzie (samochód) ® suburbia (przedmieścia) i zbiorowego w powietrzu ® kurczenie się sieci kolejowej i jednoczesny rozwój szybkiej kolei TGV i metra

• przewozy morskie (maszynę parową wypierają : turbina i silnik wysokoprężny), wzrost produkcji z 550 mln t w 1950 do 3313 mln t w 1974

• logistyka i integracja międzygałęziowa w transporcie ® palety, kontenery, ładunki całopojazdowe ® promy (statki ro-ro) ® transport łączony: statek, pociąg, samochód ® globalizacja

• łączność (automatyczna, międzykontynentalna, satelitarna, bezprzewodowa)

• telefon, telefax, fax, Internet, komórki ® telewizja ® kultura masowa

• poszukiwanie rozwiązań i konstrukcji energooszczędnych (wycofanie Concorde) ® optymalizacja transportu ® stosowanie samochodu, kolei lub samochodu w zależności od okoliczności (koszt, czas, bezpieczeństwo)

4. Rynek

a) rynki wewnętrzne

• 1945-1974 „złote lata” – doktryna J.M. Keynsa

  • gospodarka kierowana ® planowanie indywidualne na zachodzie, gospodarka nakazowo-rozdzielcza na wschodzie

  • pobudzania konsumpcji i inwestycji przez państwo ® deficyt budżetowy

  • duże nakłady budżetowe na BiR – rezultaty udostępniane gospodarce

• „trójporozumienie” – rząd, pracobiorcy ® idea solidaryzmu społecznego, łączenie konkurencji i interwencjonizmu

• państwo opiekuńcze – opieka socjalna, polityka pełnego zatrudnienia

• 1975-1990/2000 – doktryna M. Friedmana

  • neoliberalizm – od 1980 realizowany przez R. Reagana i M. Thatcher

  • reprywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki

  • niekonsekwencje: deficyt budżetowy w USA i podatek pogłówny w Wielkiej Brytanii

  • państwo ingeruje w gospodarkę poprzez narzędzia fiskalne i administracyjne

• po 1974r. przechodzenie od technologii energo i pracochłonnych do energo i pracooszczędnych

• modernizacja technologiczna (informatyzacja) i strukturalna (zmierzch gospodarek opartych o przemysł wydobywczy i ciężki)

  • jednak gospodarka rozwija się wolniej, na nielicznych obszarach konwulsyjnie, kryzysy 1976 /1979-1982 / 1987 / 1989

  • BiR finansowane przez państwo ale badanie stosowane przez sektor prywatny na zasadach komercyjnych

• koniec „trójporozumienia” – silne rozwarstwienie społeczne

b) rynki zewnętrzne

• skutki gospodarcze II wojny światowej ® świat dwubiegunowy, rywalizacja gospodarcza wschód-zachód

  • dominacja gospodarcza USA

  • Europejski Plan Odbudowy (Plan Marschala)

  • ustabilizowane stosunki walutowe do 1971r

• włączanie się do gospodarki międzynarodowej kolejnych państw: Włochy, Skandynawia, Japonia oraz dalekowschodnie „Tygrysy”

  • fenomen państw eksporterów ropy naftowej ® stopniowa utrata pozycji dominującej przez USA

• dążenie do pogłębienia międzynarodowego podziału pracy i konkurencji globalnej poprzez liberalizację handlu międzynarodowego (GATT – Generalny Układ w Sprawie Ceł i Handlu, WTO – Światowa Organizacja Handlu)

  • zanikanie tendencji do hamowania wdrożeń nowoczesnej techniki

• powstanie multinarodowych koncernów i konglomeratów – duża władza, niewielka odpowiedzialność ® przesuwanie przemysłów tradycyjnych (pracochłonnych) do Trzeciego Świata (dualizm struktury gospodarczej w tych państwach

• centrum gospodarcze świata nad Pacyfikiem

• nowoczesne metody transportu towarów i informacji ® gospodarka globalna

• konwergencja – ujednolicenie pewnych stylów masowej konsumpcji na całym świecie (na całym świecie występują te same rzeczy, bez względu na to czy są produkowane w danym kraju czy nie)

c) płace i siła robocza

• do 1974r.

  • monopolistyczna pozycja związków zawodowych

  • niewielkie bezrobocie koniunkturalne a nawet brak rąk do pracy np.: RFN

  • stały wzrost płac we wszystkich sektorach

  • po 1967r. szybszy wzrost wydajności ® inflacja

• po 1974r.

  • słabnąca pozycja związków zawodowych

  • bezrobocie strukturalne jako rezultat wprowadzania technologii energo i pracooszczędnych i zmian strukturalnych w gospodarce (np.: spadek znaczenia przemysłu ciężkiego)

  • płace wolno rosną ale występuje silne zróżnicowanie międzygałęziowe i hierarchiczne (kominy płacowe menadżerów)

d) ceny

• konkurencja oligopolistyczna wymusza obniżkę cen, konkurencja poza cenowa (marka, nowy produkt) pozwala przez pewien czas życia produktu utrzymywać wysoką cenę

5. Podsumowanie IV cyklu Kondratiewa

• szybki wzrost dobrobytu – do 1970 zjawisko powszechne („złote lata”), po 1970 w wybranych rejonach świata

• zmienna rola państw (zmienny stosunek gospodarki do państwa)

  • państwo niweluje koszty społeczne wdrażania postępu technicznego, odgrywa decydującą rolę w sferze ochrony środowiska i planowania racjonalnego

• do 1974 wysokie nakłady kosztowe na BiR – gospodarka prywatna korzysta z rezultatów ale nie ponosi ryzyka handlowego

• dominacja konkurencji poza cenowej ® wprowadzanie w nowych lub ulepszonych produktów ® konkurencja oligopoli o podział rynku i zmianę jego struktury

  • dywersyfikacja produkcji metodą na zwiększenie bezpieczeństwa rynkowego

  • ekonomia podaży

• ekspansja kapitałowa koncernów multinarodowych, wzrost znaczenia rynków kapitałowych (giełdy i banki)

• po 1975 usługi zdobywają dominacją pozycję w gospodarce

6. Funkcjonowanie rynku w dobie kapitalizmu: wolnokonkurencyjnego, monopolistycznego, kierowanego przez państwo.

System kapitalistyczny ukształtował się w zachodniej Europie i w Stanach Zjednoczonych w wyniku rewolucyjnych przemian społecznych na przełomie XVIII i XIX w. Jego podstawą były:

• prywatna własność środków produkcji (ziemi, bogactw mineralnych, zakładów produkcyjnych, banków)

• wolność osobista i równość ludzi wobec prawa

• wolność działań gospodarczych i wolna konkurencja między jednostkami gospodarczymi.

Polityczne podstawy starego feudalnego porządku zburzyła rewolucja francuska, a podstawy prawne nowego systemu stworzył Napoleon I. Na początku system ów rozprzestrzeniał się w Europie (wraz z armią Napoleona), a następnie objął również kontynent amerykański.

Najważniejszym aktem prawnym był Kodeks Cywilny z 1804r.:

• traktował on własność jako niepodważalne dobro i prawo

• sankcjonował wolność zawierania umów i nadawał im moc prawną

• uznawał weksle i inne papiery wartościowe

• sankcjonował pożyczanie pieniędzy na procent

• uporządkował formy organizacji przedsiębiorstw w postaci spółek akcyjnych, wyróżniono w nim 3 rodzaje takich spółek:

  • jawną – uczestnicy jej indywidualnie i zbiorowo ponoszą odpowiedzialność za długi przedsiębiorstwa

  • komandytową – składa się ona z 2 grup członków: jedna odpowiada osobiście, nieograniczenie i solidarnie za jej zobowiązania, druga zaś tylko do wysokości wniesionego wkładu (sumy komandytowej)

  • z ograniczoną odpowiedzialnością – wspólnicy wnoszą do niej określony majątek (kapitał zakładowy) i za zobowiązania spółki odpowiadają tylko do wysokości swego wkładu.

Forma spółek upowszechniła się w Stanach Zjednoczonych od lat 40-tych XIX wieku. Inne kraje były dość niechętne wobec spółek. Na kontynencie była powszechna spółka komandytowa, która nie wymagała rządowej licencji. Dopiero w 1867 r. We Francji pozwolono na swobodne rejestrowanie spółek. Za Francją poszły i inne kraje oprócz Rosji i Turcji.

Spółki akcyjne stały się prawną formą organizacji wytwórczości opartą na kapitale zakładowym składającym się z akcji. (początkowo imiennych potem nabrały charakter papierów wartościowych i stały się przedmiotem obrotu na rynkach pieniężnych). Działalność spółek akcyjnych znajdowała odzwierciedlenie na giełdach, które notowały kursy akcji i innych papierów wartościowych. Akcjonariusze stawali się współwłaścicielami przedsiębiorstwa za co przysługiwał im udział w zyskach (dywidendy). Kurs akcji ustalano w zależności od wysokości dywidendy w stosunku do bankowej stopy procentowej. Przewagę uzyskiwały przedsiębiorstwa dające wyższe zyski.

Kapitalizm monopolistyczny.

Kryzys gospodarczy 1873 r. Rozpoczął procesy łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Odbywało się to przez tworzenie spółek akcyjnych bądź przez wchłanianie przedsiębiorstw mniejszych i słabszych przez większe i silniejsze. Skutkiem tych procesów było zastępowanie wolnej konkurencji wielu podmiotów gospodarczych przez monopole, czyli zrzeszenia przedsiębiorstw. Celem ich było osiągnięcie większych zysków lub obrona przed ich spadkiem, przez ustalanie cen monopolowych, które nie musiały się kształtować zgodnie z wymogami praw rynkowych. Wyeliminowanie kosztownej konkurencji między zrzeszeniami osiągano przez porozumienia miedzy nimi. Mogły to być porozumienia nieformalne lub sformalizowane w postaci utworzenia określonej postaci korporacji. Wyróżnia się kilka rodzajów takich porozumień: kartel, syndykat, koncern i holding.

Kartelizacja rozwijała się szybko w Niemczech; w USA i Wielkiej Brytanii popularne były trusty. Największe monopole rozwinęły się w USA m.in.: Standard Oil Company, General Electric Company, United Steel Corporation, American Tabacco Company, a w Niemczech: Badische Anilin und Soda Fabrik (BASF), Allgemeine Elekrizitätswerke (AEG), koncern zbrojeniowy Kruppa.

Monopole zapewniały sobie wysokie zyski przez politykę cen, co ujemnie odbijało się na nabywcach towarów i niszczyło drobnych wytwórców. Pozytywnymi stronami monopolizacji była racjonalizacja produkcji i obrotu towarowego (produkcja masowa i normalizacja). Monopole nie wyeliminowały całkiem konkurencji. Porozumienia między największymi koncernami dzieliły świat na rynki zbytu. Formy i zakres działania porozumień międzynarodowych były identyczne jak krajowych (ceny, rynki zbytu, rozmiary produkcji).

Kapitalizm kierowany.

Ostrość i przewlekłość kryzysu zniweczyły przekonanie o automatycznej regulacji procesów gospodarczych w kapitalizmie. Wzrastające siły lewicy zagrażały stabilności społecznej wielu państw. W Związku Radzieckim, w latach kryzysu gospodarki kapitalistycznej, prowadzono przyspieszoną industrializację, a jej sukcesy zdawały się potwierdzać przewagę centralnego planowania nad wolną konkurencją w kapitalizmie. Powstawało przekonanie, że państwo powinno porzucić przypisaną mu przez liberałów rolę „nocnego stróża” i ingerować w sprawy gospodarcze.

Teoria Keynesa. Wydana w 2936 r. Praca Keynesa „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” określała zasady tzw. Regulowanego kapitalizmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kryzysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu. Za główną przyczynę kryzysu Keynes uznał słaby popyt na dobra konsumpcyjne i dlatego zalecał świadome działanie państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym „nakręcania koniunktury”.

Środki „nakręcania koniunktury”. W warunkach gospodarki kapitalistycznej objętej kryzysem proponowano dwa rodzaje takich środków:

1. pośrednie

2. bezpośrednie

Środki pośrednie obejmowały:

• kontrolowanie zwiększania ilości pieniądza w obiegu (kontrolowaną inflację)

• progresywne opodatkowanie wysokich dochodów

• zwiększenie świadczeń socjalnych (m.in. na bezrobotnych)

• obniżenie stopy procentowej od oszczędności

Wszystkie wymienione działania miały prowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji i wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczyłyby natomiast tendencje do oszczędzania i lokowania pieniędzy w papierach wartościowych.

Środki bezpośrednie polegać miały na organizowaniu robót publicznych. Roboty te nie powinny jednak prowadzić do zwiększania podaży tych dóbr i usług, których ilość jest już wystarczająca, powinny natomiast, przez wzrost zatrudnienia i napływ „nowych” pieniędzy na rynek, uruchamiać popyt. Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i tworzyły swój sektor własności (tzw. Etatyzm). W różnych krajach działania te miały różnorodny charakter, uzależniony od stopnia recesji, ogólnej siły państwa, ustroju i celów politycznych warstw rządzących.

7. Centra gospodarcze świata.

Wielka Brytania w XIX w. – dokładnie omówione na wykładzie

Niemcy 1870 – 1918

Czynniki wzrostu gospodarczego.

Rezultatem zwycięstwa Prus nad Francją w 1870 r. było zjednoczenie Niemiec i utworzenie w 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego pod władzą Hohenzollernów. Konstruktorem zjednoczenia oraz budowy potęgi politycznej II Rzeszy w latach 1862 – 1890 był kanclerz Otto von Bismarck. Oprócz zjednoczenia do innych czynników rozwoju gospodarczego Niemiec należy zaliczyć:

1. przyłączenie do Niemiec Alzacji i Lotaryngii (węgiel, rudy żelaza)

2. ściągnięcie z Francji kontrybucji 5 mld franków w złocie, która została wykorzystana jako kapitał inwestycyjny.

Niemcy po zjednoczeniu opanował ruch zakładania nowych przedsiębiorstw, spółek itp. Duże znaczenie miał wzrost liczby ludności: w okresie 1871-1914 wzrosła ona z 41 mln do 67 mln. Rząd prowadził aktywną politykę rozwoju przemysły przez protekcjonizm celny, a od końca XIX w. przez wielkie zamówienia towarowe. Ekspansja kolonialna pod koniec XIX w. otworzyła dla towarów niemieckich rynki pozaeuropejskie.

Druga rewolucja przemysłowa dokonała się przy znacznym udziale badaczy i wynalazców niemieckich. Industrializacja nastąpiła w Niemczech w okresie późniejszym niż w Anglii czy we Francji, dlatego była ona oparta na najnowszej technice.

Po kryzysie 1873 r. Gospodarka niemiecka weszła w stadium dynamicznego rozwoju. Rosło wydobycie węgla i produkcja hutnicza, umacniały się nowoczesne gałęzie przemysłu: elektrotechniczny i chemiczny. Dobrze prosperował przemysł rolno-spożywczy i lekki. Miała miejsce silna monopolizacja. W 1913 r. Niemcy wyprzedziły Wielka Brytanię w wielkości produkcji przemysłowej, stały się drugą po USA potęgą przemysłową.

USA 1880-1970

Czynniki rozwoju gospodarczego.

Zakończenie wojny secesyjnej i zniesienie niewolnictwa stworzyło podstawy społeczne do przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Czynnikami tego rozwoju były: wielkie bogactwa naturalne (węgiel, ropa, rudy metali), ogromne przestrzenie ziemi użytkowanej rolniczo, lasy, szlaki wodne, rozległe wybrzeża oceaniczne. W 1912 r. Zaludnienie kraju przekroczyło 100 mln mieszkańców.

W latach 1860 – 1913 produkcja przemysłowa wzrosła osiemnastokrotnie. Szybko rozwijały się wszystkie gałęzie przemysłu. Względny niedostatek siły roboczej rekompensował postęp techniczny i zastosowanie naukowej organizacji pracy. Coraz silniejsze stawały się monopole w przemyśle. Wydane w 1890 r. Prawo antytrustowe, tzw. Sherman Act, było omijane przez tworzenie holdingów.

Wszechstronny rozwój gospodarczy spowodował, że na progu pierwszej wojny światowej było to największe mocarstwo gospodarcze świata.

Przystąpienie do wojny w 1917 r. Było okupione niewielkimi stratami ludnościowymi, natomiast korzyści były olbrzymie. USA nie otrzymały żadnych kolonii, ale stały się potęgą gospodarczą. W czasie wojny produkcja przemysłowa wzrosła o 25%. Znakomicie rozwijał się handel zagraniczny (dodatni bilans Handlowy). Po wojnie USA przejęły kierownictwo nad gospodarką światową.

Do II wojny światowej USA przystąpiły w grudniu 1941 r. Wielki potencjał ekonomiczny USA zaczął być przestawiany na tory wojenne. W latach 1940-1944 produkcja przemysłowa USA podwoiła się, ale produkcja zbrojeniowa wzrosła aż trzynastokrotnie. Pomyślną koniunkturę przeżywało rolnictwo amerykańskie, które ostatecznie wyszło z kryzysu.

Po wojnie USA chciały poszerzyć rynki zbytu i objąć Europę swoim importem. U podstaw planu Marshalla leżały interesy gospodarcze, pomoc zaś dla zrujnowanych państw Europy pochodziła z nadwyżek produkcyjnych i finansowych USA. W odpowiednim czasie wykorzystały one swą siłę ekonomiczną do przejęcia przywództwa w świecie i wyeliminowania z tej roli Wielkiej Brytanii. Po wojnie USA weszły w okres wysokiego przyrostu naturalnego (baby-boom), co zrównoważyło straty wojenne. W zakresie polityki gospodarczej utrzymał się interwencjonizm gospodarczy. Wzrost gospodarczy napędzały również zbrojenia związane z wojną koreańską oraz zamówienia rządowe związane ze zbrojeniami nuklearnymi. W połowie lat pięćdziesiątych do Nowego Jorku przeniosło się centrum światowego rynku kapitałowego i finansowego.

W latach 1960-1980 kontrakcja Europy Zachodniej i Japonii była skuteczna. Od początku lat 60-tych wydajność pracy w USA była niższa niż w Europie Zachodniej i Japonii, co spowodowało, że spadł ich udział w światowej produkcji przemysłowej z 50% w 1945 r. Do 28% w 1977 r.

Japonia 1950-2000

W 1953 r. Japonia zakończyła okres powojennej odbudowy i wkroczyła w okres dwudziestoletniego wzrostu gospodarczego. Średnie tempo wzrostu jej produkcji przemysłowej w latach 1950-1960 przekroczyło 16%, produktu krajowego brutto zaś – 15%.

Przyczyny osiągnięcia tak dużej stopy wzrostu gospodarczego:

1. Japonia nie uczestniczyła w światowym wyścigu zbrojeń i nie ponosiła znaczniejszych wydatków militarnych, co pozwalało rozszerzać i ulepszać cywilny sektor gospodarki narodowej

2. Poważnym bodźcem wzrostu produkcji był popyt wywołany dwiema wojnami: koreańską i wietnamską

3. Przez długi czas utrzymywano w gospodarce japońskiej bardzo wysoką stopę inwestycji

4. Dzięki ograniczeniu zatrudnienia w sektorze rolniczym Japonia dysponowała dużymi zasobami siły roboczej, przy relatywnie niskim poziomie płac realnych

5. W polityce edukacyjnej potrafiono rozwiązać sprzężenie organizacji szkolnictwa na wszystkich szczeblach z potrzebami przemysłu, zapewnił to dopływ wysoko kwalifikowanej siły roboczej i kadr kierowniczych do przemysłu

6. Sprawna organizacja i wynikająca z tradycji historycznych wysoka dyscyplina społeczna powodowały szybki wzrost wydajności pracy; zdecydowanie dłuższy był w porównaniu z innymi krajami uprzemysłowionymi czas pracy oraz skromniejszy zakres urlopów i świadczeń socjalnych

7. Intensywny import nowej techniki i „imitacja” postępu technicznego – licencje, które kupowano, były w Japonii przetwarzane i udoskonalane (tzw. Aktywna polityka postlicencyjna)

8. Umiejętne połączenie japońskich tradycji z nowoczesnością, odwoływanie się do nawyków i zachowań ludzkich w celu wykorzystania ich w nowoczesnej organizacji produkcji

9. Wykorzystywanie polityki interwencjonizmu państwowego do kreowania aktywnej polityki rozwoju przemysłu: rozwijając niewiele dziedzin przemysłu, doprowadzono je do najwyższego poziomu jakościowego, często nieosiągalnego przez konkurentów

10. Utrzymywanie narodowego charakteru własnej gospodarki; Japonia ograniczała zagraniczne inwestycje bezpośrednie i nie dopuszczała do przejmowania przez korporacje zagraniczne krajowego przemysłu

11. Stabilizacja polityczna Japonii sprzyjała prowadzeniu konsekwentnej polityki gospodarczej; od 1955 r. Rządy sprawowała bez przerwy i samodzielnie partia liberalno - demokratyczna.

Niekiedy wskazuje się, że podstawą japońskiego cudu gospodarczego był przemysł motoryzacyjny. Zdecydowaną przewagę osiągnęła też Japonia w dziedzinie produkcji zegarków, aparatów fotograficznych, sprzętu radiowego i telewizyjnego, wyposażenia biur. W ramach specjalizacji produkcji uzyskała przewagę jakościową w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, samolotów odrzutowych, technice jądrowej i rakietowej. Poziom inwestycji był w 1980 r. Dwa razy wyższy niż w USA. Swą pozycje na rynkach międzynarodowych zawdzięcza Japonia ekspansji wysoko wyspecjalizowanych gałęzi przemysłu i nasyceniu wyrobów kosztowną elektroniką.

8. Rewolucja Agrarna i jej skutki społeczno – gospodarcze.

- rewolucja agrarna => przemiany społeczno-gosparcze w Europie Środkowej i Wschodniej w XIX –XX w. polegające na likwidacji poddaństwa i pańszczyzny, uwłaszczeniu chłopów, a także wywłaszczeniu i parcelacji wielkiej własności ziemskiej; zapewniła chłopom wyzwolenie z zależności feudalnej i uzyskanie ziemi na własność.

- aspekt techniczny: przekształcenia samej produkcji rolnej pod wpływem zmian w agrotechnice i mechanizacji prac rolnych

- aspekt społeczny: usamodzielnienie rolnika, który został uwolniony z zależności feudalnych – odtąd praca na własny rachunek i ryzyko

- znaczne zwiększenie produkcji w skutek wzrostu powierzchni upraw (wzrost przeciętnej wielkości gospodarstwa) oraz wydajności produkcji roślinnej i hodowlanej

- zwiększenie produkcji przy zmniejszonym nakładzie pracy (stosowanie narzędzi i maszyn)

- rolnictwo zmieniło charakter z naturalnego na towarowe

- najwcześniej wystąpiła w Europie zachodniej pod wpływem stosunków wczesnokapitalistycznych

- rolnictwo musiało dostosować się do nowej rzeczywistości – wzrost liczby ludności, rozwój przemysłu, zmniejszenie liczby ludzi pracujących w rolnictwie

- przechodzenie na płodozmian, zmiana metod uprawy ziemi i wzrost hodowli (hodowla teraz odrębną gałęzią rolnictwa)

- mechanizacja prac rolnych – podniesienie wydajności pracy rolnika

- melioracja-osuszanie bagien, likwidacja ugorów, wprowadzenie do uprawy nowych roślin: kukurydza, ziemniaki, rośliny przemysłowe-buraki cukrowe, rośliny pastewne (łubin) nawożenie ziemi i jej zabiegi pielęgnacyjne (głęboka orka, pielenie)

- najszybciej i najpełniej rewolucja dokonała się w W. Brytanii

- płodozmian: ozimina, rośliny okopowe, zboża jare, koniczyna

- zaczęto stosować obornik i inne nawozy organiczne

- poszerzanie terenów uprawnych spowodowało zmniejszenie ilości pastwisk co wpłynęło na ograniczenie ekstensywnego rozwoju hodowli

- hodowla systemem oborowym – pasze treściwe

- powstają nowe rasy bydła i trzody chlewnej – krzyżowanie i selekcja

- w Europie zachodniej kapitalistyczne rolnictwo o gospodarce intensywnej typu mieszanego roślinno – hodowlane

- wzrost towarowości rolnictwa oznaczał uzależnienie go od koniunktury rynkowej

9. Rola i społeczno – gospodarcze skutki rozwoju nowych środków transportu od XVIII do XX wieku (drogi, kanały, kolej, żegluga parowa, samochód, samolot).

- drogi – w XVII wiecznej Europie ułatwiły transport, a przede wszystkim komunikację. Dawniej drogi były uczęszczane tylko sezonowo gdyż w porach deszczowych ich nawierzchnia nie nadawała się do jazdy np. ciężkim wozem. Gdy zaczęto budować drogi z utwardzoną nawierzchnią (pas drogi z utwardzoną nawierzchnią, pas drogi sezonowej z ziemi oraz pas drzew przy drodze żeby zwierzęta się nie męczyły w słońcu) przewóz licznych płodów rolnych do miast stał się łatwiejszy. Drogami przewożono też węgiel, ale było to bardzo kosztowne, dlatego zagłębia węglowe były też często miejscami gdzie wytapiano żelazo. Poprzez rozwinięcie sieci dróg zwiększyła się migracja pomiędzy miastami, podróżowanie było ułatwione (większa mobilność społeczeństwa).

- kanały – boom kanałowy w Anglii, wcześniej pływano z towarami wokół wyspy a teraz pływa się kanałami, znaczne obniżenie kosztów transportu (nawet o 30% mniej), pierwszy kanał zbudował Bridgewater, łączył on jego kopalnie z Manchesterem. Przewóz węgla kanałami był szybszy i tańszy, przez co bardziej konkurencyjny w stosunku do węgla wożonego drogami. Następne kanały budowano między Manchesterem a Liverpoolem. Budowa licznych dróg wodnych powodowała bankructwo maruderów, którzy zajmowali się przewozem towarów drogą lądową. Przy budowie kanałów wykorzystywano wiele nowych technologii, np. mosty nad rzekami, po których płynęły barki z węglem.

- kolej – dzięki opracowaniu nowych i szybkich technologii produkcji stali staje się ona tania i ogólnodostępna, co w znacznym stopniu przyczynia się do budowy pierwszych linii kolejowych. W 1804 r. Richard Trevithich skonstruował lokomotywę. Rozpoczęto budowę licznych torowisk, mostów tuneli i wiaduktów. Z początku kolej miała wielu przeciwników, gdyż twierdzono, że mocno zatruwa środowisko. Pierwszych kolei używano do przewozu surowców potrzebnych do wytopu stali, pierwsza towarowa linia kolejowa w 1825 r. między Stockton a Darlington. W 1829 r. zbudowano kolej dla użytku publicznego. Fakt ten miał o tyle duże znaczenie, że teraz można było przemieszczać się w dużo szybszym tempie, a przede wszystkim kolej mogła przewieść za jednym razem znacznie więcej osób niż wóz. Kolej miała większy zasięg niż kanały, dlatego używano jej do przewozu węgla na większe odległości. W 1830 r. powstała pierwsza pasażersko-towarowa linia kolejowa między Manchesterem a Liverpoolem. 1869 r. kolej transamerykańska, 1901 r. kolej transsyberyjska.

- żegluga parowa –Pierwszy statek parowy zbudował w 1802 r. Robert Fulton. Statki parowe miały większą ładowność niż żaglowce i mogły przewozić towary o krótkim terminie przydatności do użycia. W 1807 r. powstał pierwszy parowiec pasażerski „Clermont”, który umożliwił podróże ludności między kontynentami. Gwałtowny rozwój żeglugi parowej nastąpił w 1869 r. po otwarciu kanału Sueskiego (1894 r. kanał Koloński, 1914 r. kanał Panamski). Statki parowe były bardziej sterowne niż żaglowce, dlatego z łatwością pływały po wąskich kanałach, przez co miały znacznie krótszą drogę do przebycia (nie musiały pływać wokół Afryki). W rozwoju żeglugi parowej duże znaczenie odegrał wynalazek śruby okrętowej (1827 r.). Statki parowe ułatwiły wymianę handlową pomiędzy kontynentami, przez co rozwinął się handel zagraniczny.

- samochód – stworzenie samochodu osobowego ułatwiły dwa wynalazki: 1860 r. silnik spalinowy oraz płyn wybuchowy Benza (benzyna). Jako pierwszy wyprodukował i wprowadził na rynek samochód Carl Benz. Opracował on swój trójkołowiec w roku 1885, a sprzedawać zaczął w roku 1888. Inny niemiecki inżynier Gottieb Daimler zbudował nadającą się do użytku czterokołową mechaniczną bryczkę w roku 1886. Pojazd napędzany był jednocylindrowym silnikiem o mocy 1.1 KM i mógł rozwijać prędkość 16 km/h. Samochód z początku miał wielu przeciwników, wytykano mu przede wszystkim niebezpieczeństwo zarówno dla pieszych jak i dla kierowców. W 1896 r. mechanik z Michigan skonstruował czterokołowy pojazd napędzany dwucylindrowym silnikiem mocy 4KM, samochód nosił nazwisko swojego wynalazcy – Henry’ego Ford’a. Ford T był pierwszym samochodem produkowanym w systemie potokowym. W 1900 r. na drogach Europy pojawia się nowy samochód opracowany przez Daimlera, Ottona Maybacha i częściowo (po śmierci Daimlera) przez Franka Jellinka nazwany imieniem córki tego ostatniego Mercedes. W ciągu pierwszych 100 lat historii przemysłu samochodowego w sumie pojawiło się ponad 10 000 marek samochodów. Około roku 1914 samochód w zasadzie zastąpił konia na drogach. Pierwsza wojna światowa wykazała, że samochód jest praktycznie bezkonkurencyjnym środkiem transportu.

- samolot – samolot skonstruowali jako pierwsi bracia Wilbur i Orville Wright w 1903 r. Pierwszy lot trwał 12 sekund, na odległość 120 stóp. W 1909 r. Louis Bleriot samolotem własnej konstrukcji przelatuje nad kanałem La Manche. W 1914 r. Pierwsze przeloty pasażerskie na trasie Tampa - St. Petersburg na Florydzie. Pierwsza wojna światowa pokazuje, jak wielką siłę niszczycielską mogą nieść ze sobą samoloty. Rozwiązania techniczne wykorzystywane przy budowie bombowców posłużyły potem do budowy pierwszych samolotów pasażerskich. W 1918 r. Austriacy zakładają pierwszą samolotową linię pocztową na trasie Wiedeń - Kraków - Lwów - Kijów - Odessa. W 1927 r. Amerykański generał brygady Charles Lindbergh jako pierwszy przelatuje samotnie nad Atlantykiem, pokonując trasę z Nowego Jorku do Paryża. Na początku II wojny światowej Powstaje pierwszy samolot odrzutowy - Heinkel He-178. Samolot w swej historii używany był nie tylko do celów transportowych, ale także wojennych. O wynalazku tym mówi się, iż uczynił świat mniejszym. Dzięki samolotom możemy podróżować w bardzo szybkim tempie i do każdego miejsc na świece. Wynalazek ten jest w dalszym ciągu ulepszany, jak dotychczas nie wymyślono lepszego środka transportu.

10. Specyfika gospodarki wojennej na przykładzie I i II wojny światowej.

I wojna światowa

- do 1915 r. wzrost znaczenia przemysłu zbrojeniowego, od 1915 r. jego udział w produkcji zbrojeniowej malał na rzecz przemysłu cywilnego (w Niemczech 7500 fabryk cywilnych przestawiono na produkcję wojenną)

- wybudowano wiele nowych zakładów, poważny rozwój produkcji zbrojeniowej

- mobilizacja przemysłu metalurgicznego, maszynowego, samochodowego, optycznego i chemicznego – na rzecz wojny

- przystosowanie zakładów przemysłowych do produkcji zbrojeniowej – odbywało się szybko gdyż kapitaliści chcieli większych zysków, wstrzymywano dostawy surowców dla celów niezwiązanych z wojną. Przystosowanie opóźniał brak wykwalifikowanych kadr robotniczych, mała ilość specjalnych narzędzi

- przesunięcia robotników w poszczególnych gałęziach przemysłu, jak również w nakładach inwestycyjnych i wydajności pracy

- zwiększa się liczba zatrudnionych przy produkcji zbrojeniowej (przede wszystkim robotnicy wykwalifikowani i specjaliści)

- spadek wydobycia rud żelaza, ograniczenie wytopu żelaza, zwiększenie produkcji stali, rozwój hutnictwa aluminium

- metale deficytowe zastępowano innymi ich rodzajami

- zmniejszyło się wydobycie węgla, w Anglii zabroniono eksportu węgla a zapasy rozdzielało państwo, spadek nakładów na kopalnie

- wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłu włókienniczego ale brak surowców – ograniczono produkcję w gałęziach zależnych od importu surowców (brak bawełny), zwiększył się import gotowych towarów a zmniejszył ich eksport

- w przemyśle krajów walczących następowała zmiana proporcji w rozwoju poszczególnych gałęzi wynikająca z przestawienia produkcji na potrzeby frontu

- rozwiną się i umocnił przemysł zbrojeniowy

- upadek rolnictwa - brak siły roboczej i zmniejszenie pogłowia koni

- przemysł ciężki produkował na potrzeby frontu a nie produkował środków trwałych dla przemysłu, rolnictwa i transportu, co spowodowało zmiany w procesie reprodukcji (starych maszyn nie zastępowano nowymi)

- przemysł lekki nie produkował artykułów pierwszej potrzeby, przez co zostały naruszone naturalne więzi między miastem a wsią (między przemysłem a rolnictwem)

- przyspieszenie koncentracji kapitału i monopolizacji przemysłu (monopole powiązane z państwem), militaryzacja gospodarki narodowej

- źródłem pokrycia wydatków wojennych był przede wszystkim dochód narodowy, a także specjalne podatki, pożyczki wewnętrzne i zewnętrzne oraz dochód z emisji pieniądza papierowego

- w czasie wojny w państwach walczących znacznie zmniejszył się przyrost naturalny a zwiększyła śmiertelność

- zmalały zapasy złota i walut obcych

II wojna światowa

- w Niemczech ustawa o produkcji wojennej, która podporządkowywała całą gospodarkę wojenną kierownictwu państwowemu (kontrola dewizowa, racjonowanie zapasów)

- Niemcy do 1940 r. musiały importować liczne surowce później system bezwzględnego wyzysku na ziemiach okupowanych pozwolił na zdobycie środków niezbędnych dla Rzeszy

- wzrost produkcji zbrojeniowej

- wzrastają straty związane z działaniami wojennymi

- w Niemczech zaczęło brakować siły roboczej, na potrzeby Rzeszy pracowali liczni pracownicy w krajach okupowanych (budowano obozy koncentracyjne, obozy pracy dla jeńców wojennych)

- Niemcy były wyniszczane przez tzw. wojnę materiałową

- ograniczono produkcję towarów zaspokajających potrzeby ludności cywilnej, zmalało budownictwo mieszkaniowe

- powstawały duże koncerny, które uzależniały bądź wchłaniały małe przedsiębiorstwa

- pod koniec 1944 r. załamała się produkcja wojenna Rzeszy z powodu braku surowców, dezorganizacji systemu gospodarczego i transportu

- dosyć dobra sytuacja żywieniowa Niemiec – zdobycie ogromnych terenów rolnych, rozwijanie upraw potrzebnych dla gospodarki wojennej (warzywa, rośliny oleiste na konserwy dla wojska)

- w krajach zależnych (Węgry, Rumunia, Słowacja) na początku wojny odnotowano wzrost gospodarczy (do 1942 r.) – rynek zbytu na swoje towary w Niemczech, wzrastało zatrudnienie, brakowało rąk do pracy w związku z mobilizacją wojenną, na wzór niemiecki budowano tu obozy pracy

- polityka podbojów przyniosła Rzeszy duże korzyści gospodarcze i zwiększyła jej potencjał gospodarczy

- konfiskata mienia, własności prywatnej, przedsiębiorstw przemysłowych i rolniczych na terenach okupowanych

- po 1943 r. w większości krajów okupowanych można zaobserwować spadek ogólnego wskaźnika produkcji przemysłowej, ale wzrost wydobycia surowców strategicznych i wytwórczości zbrojeniowej

- kraje koalicji antyfaszystowskiej w 1939 r. nie były przygotowane do rozpoczęcia wojny, dopiero wtedy rozpoczęto przestawianie gospodarki na tory wojenne

- w Anglii w 1940 r. rozpoczęto zmianę profilu wytwórczości z cywilnego na wojenny, zaczęto dbać o zapewnienie dostaw do fabryk, co było trudne gdyż gospodarka brytyjska opierała się na imporcie

- wobec deficytu artykułów spożywczych należało zwiększyć produkcję rolną na wyspach przy jednoczesnym wprowadzeniu kartek na żywność

- sukcesywnie zwiększano produkcję wojenną, w krajach pozaeuropejskich wzrost ten odbywał się poprzez budowę nowych przedsiębiorstw

- Wlk. Brytania poniosła ogromne straty spowodowane nalotami, ujemnie na gospodarkę wpłynęła też konieczność dokonywania zakupów za granicą bez możliwości eksportu własnych wyrobów

- USA wyszły z wojny wzmocnione gospodarczo, rozwinęły przemysł i zdobyły przewodnictwo w świecie kapitalistycznym, nie poniosły żadnych strat

- rozwój gospodarki krajów nieuczestniczących w wojnie – realizacja zamówień krajów walczących.

11. Systemy pieniężne świata w XIX i XX wieku.

- 1803 r. Francja usankcjonowała prawnie system bimetalistyczny: złoto i srebro pełniły równoległe funkcje pieniądza (stosunek wartości 1:15,5)

- 1816 r. analogiczny system wprowadza Holandia

- 1816 r. Anglia wprowadza wyłącznie złoty pieniądz

- monety srebrne znajdowały się w obiegu, ale spełniały rolę jedynie pieniądza zdawkowego, zdawkowego transakcjach międzynarodowych posługiwano się monetą złotą

- złoto spełniało wszystkie podstawowe funkcje pieniądza

- I poł. XIX wieku dwa typy systemów monetarnych:

- angielski => oparty na pieniądzu złotym

- francuski => na pieniądzu złotym i srebrnym

- 1839 – 43 r. reforma pieniężna, bimetalizm chciano wprowadzić w Rosji, wprowadzono w Szwajcarii (1850) i Belgii (1852)

- 1835 r. w Indiach wprowadzono pieniądz srebrny, co zapoczątkowało eksport srebra do Indii – podniosło to czasowo wartość srebra w stosunku do złota

- powodem trzymania się systemu bimetalistycznego był szybki rozwój gospodarczy i duże zapotrzebowanie na środki pieniężne (kruszców było mało, ale srebra wydobywano więcej niż złota)

- w połowie XIX wieku wzrasta wydobycie metali szlachetnych – odkryto złoża złota w Kalifornii (1848) i Australii (1851)

- 1865 Unia Monetarna – Francja, Belgia, Włochy i Szwajcaria – ujednolicenie systemu bimetalistycznego (złoto do srebra jak 1:15,5 we wszystkich krajach unii)

- 1865 – 75 r. podwaja się wydobycie srebra (teraz złoto do srebra jak 1:40), złotą walutę wycofano z obiegu i zaczęto gromadzić poza obrotem gospodarczym (nie wpłacano do instytucji kredytowych – „tezauryzowano”), kraje o systemie bimetalistycznym zostały pozbawione złota.

- lata 70-te XIX wieku – w większości państw wprowadzono walutę złotą

- 1871 – 73 r. w Niemczech proklamowano walutę złotą, w 1872 – 75 złoty monometalizm wprowadza Dania, Szwecja i Norwegia – Skandynawska Unia Monetarna, 1874 – 75 złoty pieniądz wprowadza Francja, Włochy i Holandia, 1879 r. Austria.

- najpóźniej złota waluta wprowadzona w Stanach Zjednoczonych w 1900 r.

- wprowadzenie złotej monety dało przewagę gospodarczą państwom, w których zapas tego kruszcu był największy (np. Anglia)

- w XIX wieku niezbędna była duża ilość pieniędzy na pokrycie wszelkich transakcji, kruszców szlachetnych nie wystarczało a ciągłe używanie złotych monet niszczyło je. Coraz większej popularności nabierały banknoty (Anglia już w XVII wieku) – były to pokwitowania, wydawane przez bankierów, na zdeponowaną u nich ilość kruszcu lub pieniądza kruszcowego. Banknotami kupcy mogli regulować swoje należności.

- banknoty stały się prawnym środkiem płatniczym, zastąpiły w obiegu pieniądz kruszcowy

- do emisji banknotów niezbędne było pokrycie w złocie

- na skutek dużych wydatków w czasie wojen powiększono rozmiary emisji bez zabezpieczenia w złocie co w wielu państwach w XX wieku doprowadziło do zawieszenia wymienialności banknotów na kruszec i przekształciło je w pieniądz papierowy

12. Rozwój bankowości w XIX i XX wieku

- I poł. XIX wieku działalność banków ograniczała się do dokonywania rozliczeń pieniężnych, emisji banknotów opartej na posiadanych zapasach kruszców i państwowym przywileju emisyjnym; kredytowanie przemysłu i handlu było działalnością uboczną

- kupcy i inni posiadacze gotówki przechowywali ją tradycyjnie w domu, nie wierzyli bankom

- banki były zlokalizowane w stolicach i większych ośrodkach miejskich, przez co miały mały zasięg

- kupcom kredytów udzielali bankierzy i domy bankowe – dom bankowy Rotschildów => finansowali w latach 40-stych XIX w. budowę linii kolejowej w Austrii i Francji

- 1833 r. parlament angielski wydaje ustawę zgodnie, z którą Bank Angielski stał się monopolistą w emisji banknotów

- 1844 r. Anglia – ustawa bankowa dzieli Bank Angielski na departament emisyjny (kontrola i regulacja emisji banknotów) i bankowy (pozostałe operacje). Ustawa ta przyczyniła się do powstania dużej liczby banków, szczególnie banków depozytowych.

- w połowie XIX w. Bank Angielski wpływał na kształtowanie stopy procentowej banków w innych krajach

- na kontynencie w związku ze słabym tempem przemian kapitalistycznych rozwój banków był wolniejszy, w 1800 r. powstał Bank Francuski – spółka akcyjna, w 1816 r. Bank Narodowy w Austrii, w 1846 r. Bank Pruski – banki te zajmowały się głównie emisją banknotów i udzielaniem kredytów rządowi

- w I poł. XIX w. Amerykański system bankowy charakteryzował się niedorozwojem i decentralizacją, w 1791 r. powstał pierwszy bank centralny, zlikwidowany po 20 latach, w 1850 r. w USA istniało ponad 800 banków stanowych, które dezorganizowały obrót pieniężny w kraju.

- w II poł. XIX w. szybki rozwój bankowości i kredytu kapitalistycznego – rozwój przemysłu i wielkich przedsiębiorstw kapitalistycznych potrzebował dużych kapitałów

- pod koniec XIX w. koncentracja banków i kapitału bankowego, proces łączenia kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy

- po 1850 r. w Niemczech zaczęły powstawać duże banki akcyjne, gdyż domy bankowe nie mogły nadążyć z obsługą kredytową

- II poł. XIX w. rozwój bankowości w Rosji – 1860 r. Bank Państwowy – nie posiadał prawa do samodzielnej emisji banknotów

- 1864 r. pierwszy bank akcyjny w Rosji, który miał finansować przedsiębiorstwa handlowe

- 1864 r. ustawa bankowa w USA – wzrastają wpływy rządu centralnego w bankowości – emisję obciążono 10% podatkiem, co spowodowało zmniejszenie liczby banków stanowych

- lata 90-te XIX w. rozwój bankowości w krajach Dalekiego Wschodu ( Japonia 1880 r. bank Jokohama – obrót walutą zagraniczną)

- banki od 1914 r.

1. Operacje bankowe

- gwałtowny rozwój działalności kredytowej (przemysł, transport, handel, rolnictwo)

- bezpośrednia działalność inwestycyjna banków (kapitał finansowy)

- narastanie operacji bezgotówkowych – przelewy, rozliczenia, czeki

2. Rodzaje banków

- upowszechnia się spółka akcyjna jako dominująca forma własnościowo – organizacyjna (Credit Mobilier – 1852)

- specjalistyczne banki inwestycyjne

- instytucje oszczędnościowo – kredytowe

a) państwowe – pocztowe kasy oszczędnościowe

b) spółdzielczość kredytowa – F. Raiffeisen, F.M Schulze-Delitsch

- zjawiska w bankowości

a) specjalizacja banków – banki depozytowe, inwestycyjne, dyskontowe, przemysłowe, handlowe, hipoteczne, eksportowe, morskie itd.

b) koncentracja banków – W.Brytania – Barclays Bank, Loyds Bank, Midland Bank, Westminster Bank; Francja – Credit Lyonnais, Societe Generale, Comptair d’Escompte; Niemcy – Deutsche Bank, Dresdener Bank; USA – First National (Morgan), National City Bank (Rockefeller)

- banki po 1914 r.

1. Operacje Bankowe

- kredytowanie konsumpcji (kredytowanie sprzedaży ratalnej)

- narastanie operacji bezgotówkowych (czeki, następnie karty płatnicze i karty kredytowe)

- globalizacja operacji bankowych (dzięki nowoczesnym systemom łączności rozliczenia oraz handel walutami i innymi produktami bankowymi i giełdowymi nabrał charakteru światowego)

2. Rodzaje banków – (obok wymienionych pojawiły się)

- banki państwowe (szczególnie w dobie kryzysu 1929 – 1933)

- międzynarodowe instytucje finansowe, m.in.

a) Bank Rozrachunków Międzynarodowych – 1930

b) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju – 1946

c) Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju – 1990

- zjawiska w bankowości

a) załamanie banków w dobie Wielkiego Kryzysu ( bankructwo Kredit – Anstalt, Niemcy – 1931, USA – 1933)

13.Postęp techniczny i jego typy w XIX i XX wieku.

Postęp wydajności – zastępowanie pracy ludzkiej przez maszyny, postęp wydajności jest kapitałochłonny, powoduje bezrobocie technologiczne (potrzeba coraz mniej ludzkich rąk do pracy).

Postęp nowości – wytwarzanie nowych produktów zaspokajających lub stwarzających i zaspokajających nowe potrzeby społeczne (poszerzanie rynku), postęp nowości jest kapitałochłonny, wiedzochłonny i pracochłonny aż do lat 70-tych XX wieku, spowodował zmiany w strukturze zawodowej ludności.

Postęp techniczno-organizacyjny – doskonalenie narzędzi i sposobów wytwarzania, normalizacja, standaryzacja, produkcja potokowa (taśmowa) i gniazdowa, powstanie globalnej łączności – ułatwienia w obiegu informacji (także technologia), obrocie kapitałem i towarami, narastanie międzynarodowego podziału pracy, powstanie przemysłu, Badania i Rozwój – BiR, postęp techniczno-organizacyjny prowadzi do zmniejszenia udziału pracy fizycznej na rzecz pracy umysłowej i przesuwanie siły roboczej z produkcji dóbr do usług.

XIX wiek

- postęp techniczny rozpoczyna się od rewolucji przemysłowej w Anglii, rozwija się przemysł żelazny, który w znacznym stopniu przyczynił się do zmechanizowania pracy, przez co zwiększyła się jej wydajność

- wprowadzenie maszyn z początku wprowadzenie maszyn spowodowało wzrost zatrudnienia w warsztatach tradycyjnych, gdyż te nie wytrzymywały konkurencji; w późniejszych latach maszyny spowodowały bezrobocie technologiczne

- postęp techniczny i urbanizacja spowodowały migrację ludności wiejskiej do miast i zmianę ich sposobu myślenia, czego efektem był spadek liczby ludności

- pojawiły się nowe warstwy społeczne – burżuazja przemysłowa i proletariat

koniec XIX wieku

- pojawia się zapotrzebowanie na wykwalifikowaną siłę roboczą, gdyż zwykły robotnik nie umie obsłużyć skomplikowanej maszyny

- pojawiają się nowe technologie, wzrasta produkcja stali – surowiec lepszy niż żelazo, gdyż bardziej plastyczny – stal staje się tania i ogólnodostępna

- powstają nowe wynalazki – napęd parowy – rozwija się kolej a razem z nią transport surowców, a następnie ludności

- rozwój kolei spowodował zapotrzebowanie na mosty, tunele, torowiska

- rozwój przemysłu chemicznego – produkcja barwników, lekarstw, nawozów chemicznych, włókien sztucznych

- pojawia się silnik spalinowy na benzynę, który z czasem stworzył nowe możliwości transportowe

I poł XX w.

- wzrost znaczenia przemysłu chemicznego – wulkanizacja kauczuku – guma, mydło i środki piorące, sztuczny jedwab, bakelit

- rozwija się przemysł elektryczny – produkcja i przesyłanie prądu – prądnica i silnik elektryczny, sieć elektryczna i żarówka – przedsiębiorstwa mogą teraz pracować na trzy zmiany gdyż oświetlenie elektryczne jest bezpieczniejsze od lamp gazowych

- dzięki przesyłowi prądu powstają takie urządzenia jak telegraf Morsea, telefon, tramwaj, radio, telewizja

- przemysł nowych silników – silnik elektryczny, silnik spalinowy turbina parowa – zaspokaja popyt na nowe źródła napędu => płyn wybuchowy Benza (benzyna); silniki te znajdują zastosowanie m.in. w przemyśle, żegludze i do napędu samochodów

- rozwija się przemysł samochodowy, a także powoli lotniczy – nowe środki transportu

II poł. XX w.

- rozwój przemysłów: informatycznego, jądrowego, biotechnologicznego (genetyka)

- nowoczesne technologie, dynamiczny rozwój

- dzięki rozwojowi lotnictwa szybki transport między kontynentami (ważne dla transportu żywności itp.)

- dzięki rozwojowi systemów informatycznych szybki przesył informacji co usprawniło w znacznym stopniu pracę takich instytucji jak banki, giełda i instytucje rządowe

- rozwój przemysłu zbrojeniowego, nowe technologie wojenne

- loty kosmiczne.

14. Skutki społeczno-gospodarcze I i II wojny światowej.

Skutki I wojny światowej

Wojna spowodowała poważne zmiany w układzie sił w gospodarce światowej. Umocnieniu uległa przede wszystkim pozycja ekonomiczna Stanów Zjednoczonych. Największe sukcesy zanotowali Amerykanie w dziedzinie handlu zagranicznego. Byli oni głównymi dostawcami towarów do krajów Ententy.

W zupełnie odwrotnej sytuacji znalazły się Niemcy, gdyż utraciły swą dawną potęgę. W podpisanym traktacie pokojowym (28 VI 1919r. pałac wersalski, pod Paryżem) ogłoszono powstanie zjednoczonych cesarskich Niemiec. Niemcy miały być zdemilitaryzowane, zlikwidowano ich przemysł zbrojeniowy, zakazano powszechnej służby wojskowej, armia miała liczyć 100tys. żołnierzy i oficerów. Niemcy oddały znaczne tereny swym sąsiadom i nie tylko – posiadłości niemieckie na Dalekim Wschodzie zagarnęła Japonia. Oprócz strat terytorialnych Niemcy, uznane za winne wojny, miały zapłacić ogromne sumy reperacji, czyli odszkodowań (ponad 100mld marek w złocie).

W Wielkiej Wojnie (tak ówcześnie nazywano I wojnę światową) brało udział 28 państw (24 państwa ententy i 4 państwa centralne). Łączna ilość wojsk biorących udział w tym konflikcie zbrojnym wynosiła 65 milionów. Ponad 10 milionów bojowników zginęło, 22 miliony zostało rannych i aż 8 milionów stało się kalekami. Ponadto głód i choroby psychiczne spowodowały znaczne osłabienie organizmów ludzi, którzy ocaleli. Czynniki te spowodowały błyskawiczny rozwój licznych chorób, jedną z nich była tzw. hiszpanka - ostra grypa, której epidemia ogarnęła znaczną część Europy w pierwszych latach po wojnie. Choroba ta uśmierciła około 20 milionów ofiar. Można zatem przyjąć, że żołnierze i ofiary chorób to ponad 30 milionów ludzi. Trzeba jeszcze jednak doliczyć ludność cywilną, której znaczna ilość poległa w czasie działań.

W następstwach I wojny światowej można także wyodrębnić pozytywne skutki. Należą do nich znaczne zmiany terytorialne. Francja doprowadziła do demilitaryzacji Nadrenii oraz ponownie weszła w posiadanie Alzacji i Lotaryngii. Także Wielka Brytania odniosła sukcesy, zrealizowała swój plan zniszczenia niemieckiej floty oraz rozszerzyła posiadłości kolonialne. W wyniku podziału Austro-Węgier oraz imperium osmańskiego powstały nowe państwa: Austria, Węgry, Czechosłowacja, Królestwo SHS (Serbów, Słoweńców oraz Chorwatów, które zostało jednak w 1929r. przemianowane na Jugosławię) i Albania. Oraz najważniejsze dla nas jako Polaków wydarzenie, czyli odrodzenie się Polski. 10 listopada 1918 r. Piłsudski przybył do Warszawy, gdzie ustanowiona przez Niemców Rada Regencyjna przekazała mu władzę. Datę te - zarazem dzień kapitulacji Niemiec - uznano za metrykę odrodzonej (II) Rzeczypospolitej. Do wydarzenia tego walnie przyczynił się, przedstawiony 8 stycznia 1918r., czternastopunktowy plan pokojowy Wilson'a, którego trzynasty punkt głosił: "Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkałe przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym".

Pierwsza wojna światowa była także bodźcem do rozwoju wielu dziedzin nauki. Pierwszą z nich była medycyna. Jej postęp sprawił, że większość ludzi umierało z powodu ran, a nie infekcji i chorób, jak to było we wcześniejszych wojnach. Jedynym problemem były duże bitwy, które znacznie przerastały możliwości ówczesnych służb sanitarnych i medycznych. Typowy brytyjski oddział piechoty liczył od 600 do 800 żołnierzy, z czego 32 ludzi było noszowymi. Taka ilość pozwalała na przeniesienie jednorazowo tylko 16 rannych. Było to o wiele za mało, biorąc pod uwagę, że pierwszego dnia bitwy pod Sommą przeciętny oddział miał 40% strat. Można zatem założyć, że spośród 19 tysięcy żołnierzy brytyjskich poległych 1 lipca 1916 r., można by uratować około jedną trzecią, gdyby udało się ewakuować i opatrzyć rannych.

Drugą dziedziną, która rozwinęła się pod wpływem Wielkiej Wojny był przemysł zbrojeniowy. Już w 1911 roku, Niemcy wyprzedzając wojnę, zaczynają budować potężne działa. Do rozwoju niemieckiej artylerii przyczynia się szczególnie firma Krupp z Essen budując działa o zasiągu 100 km i więcej. Nowocześnie sterowane działa pozwalały zniszczyć cel nawet na tak dużą odległość. W fabryce tej powstaje także "Gruba Berta", powszechnie znany moździerz kalibru 42 cm, dysponująca nigdy dotąd niespotykaną siłą przebicia. Natomiast w 1914 roku Krupp wprowadza do wojsk niemieckich doprowadzoną od perfekcji automatyczną broń palną, powszechnie nazywaną karabinami maszynowymi. W tymże roku wojska niemieckie miały do dyspozycji 12500 sztuk takich karabinów, podczas gdy Wielka Brytania miała ich tylko 110 sztuk. Rozwój nastąpił także w dziedzinie marynarki wojennej. 1905 rok był rokiem wprowadzenia przez Wielka Brytanię okrętu "Dreadnought", który mógł rozwinąć prędkość nawet do 21, 5 węzła, a zbudowany był z blachy o grubości 279 mm!!! Był to ówcześnie najszybszy i najmocniejszy okręt na świecie. Jednak taki stan rzeczy nie trwał długo. W 1907 roku Niemcy odpowiedzieli klasą okrętów Nassau, a w 1909 roku Amerykanie zwodowali okręt klasy Delaware. Także Francja nie stała w tyle, w 1910 roku stocznie francuskie opuścił okręt typu Jean Bart. Rywalizację na wodzie kończy wypuszczenie dwóch okrętów: w 1914 przez USA okrętu Newada oraz wyposażonego przez Niemieckie stocznie w ciężką artylerię, rozwijającego prędkość 26, 5 węzła potężnego krążownika.

I wojna światowa spowodowała także rozwój lotnictwa. W styczniu 1915 po raz pierwszy zeppeliny bombardują z powietrza Anglię. Ale już 5 października 1916 r. dochodzi do pierwszego starcia dwóch samolotów: francuskiego i niemieckiego. Lata 1914- 1918 zaowocowały również wynalezieniem gazów bojowych: chloru gazowego oraz gazu musztardowego, inaczej zwanego iperytem (gaz ten nie tylko podrażnia drogi oddechowe, ale powoduje poparzenie skóry i utratę wzroku).

Fala zniszczeń objęła olbrzymi obszar Europy, szczególnie ucierpiała Belgia, północna Francja oraz tereny objęte frontem wschodnim. Obliczono, że łączne straty wywołane I wojną światową wyniosły około 270 miliardów dolarów!!! Kwota ta obejmuje również straty jakie poniosło rolnictwo oraz przemysł cywilny z powodu przestawienia się na przemysł wojenny.

Jednym z najważniejszych skutków społecznych było powstanie nowej organizacji – Liga Narodów (cel à stać na straży pokoju). Liga nie posiadała żadnych sił zbrojnych. Siedzibą jej była Genewa w neutralnej Szwajcarii. O ile działalność polityczna Ligi zakończyła się w rezultacie fiaskiem, o tyle ogromną rolę odegrały prowadzone przez nią akcje humanitarne oraz działalność utworzonych z jej inicjatywy instytucji niepolitycznych. Liga zapoczątkowała akcję opieki nad uchodźcami, międzynarodową pomoc ofiarom epidemii, opiekę nad matką i dzieckiem. Przy Lidze Narodów powstały: Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), zajmująca się ustawodawstwem pracy. Obie te instytucje, po pewnych przekształceniach działają do dziś. Liga powołała Międzynarodowy Instytut Współpracy Kulturalnej, poprzednika obecnego UNESCO. Niezależnie od bezsilności w sferze politycznej i faktu, iż w praktyce Liga stanowiła forum rywalizacji angielsko-francuskiej, zostały stworzone pewne struktury i obyczaje współpracy międzynarodowej. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) kontynuuje wiele z nich.

Skutki II wojny światowej

Druga Wojna światowa to zdecydowanie największy i najkrwawszy konflikt zbrojny w historii, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945. Stronami konfliktu był blok państw utworzony wokół III Rzeszy Niemieckiej, Włoch i Japonii. Skutkami tego tragicznego wydarzenia były głównie straty w ludziach, jednak nastąpiły również zmiany w światowej gospodarce i polityce. Po 1945 r. narodził się nowy świat.

Życie utraciło 50 milionów osób, z tej liczby 20 milionów było ofiarami terroru i ludobójstwa. Ginęli głównie Żydzi ,ulegli oni prawie całkowitej zagładzie.
Ok. 80% spośród tych, którzy zginęli zamieszkiwało Europę. 35 milionów zostało inwalidami wojennymi, niewielu z nich po wojnie znalazło schronienie. Znanym na całym świecie „ośrodkiem”, gdzie mogli zamieszkać inwalidzi wojenni jest Hotel des Invalides, znajdujący się w Paryżu.3,3 milionów Rosjan, którzy byli wzięci do niewoli niemieckiej zostało zamordowanych. Największe straty ludności poniosła Polska, bo aż 6 milionów.
Koszty wojny trudno oszacować. Wydatki bezpośrednio na prowadzenie wojny sięgały około 155 milionów dolarów, a zniszczeń i strat do końca dotąd nie określono, przyjmuje się szacunkowo, że mogła to być kwota około 300 miliardów.

Niewątpliwie zrujnowana została gospodarka światowa. Załamał się światowy system monetarny, podskoczyła inflacja. W 1945 r. przed rządami wielu krajów stanęła kwestia wyżywienia ludności. Problem ten musieli rozwiązać alianci, szczególnie Amerykanie. Ludzie oswobodzeni z obozów koncentracyjnych a także oswobodzeni z katorżniczej niewolniczej pracy na rzecz Trzeciej Rzeszy znaleźli się na obszarach, nad którymi sprawowali kontrolę alianci. Alianci musieli wyżywić w sumie ok. 14 milionów ludzi, ponadto dostarczyć odzież i lekarstwa.

W wyniku II wojny światowej, a zwłaszcza porozumienia wielkiej trójki w Jałcie (Roosvelta, Churchilla i Stalina) Europa została podzielona na dwie strefy wpływów:

1. amerykańską

2. B) radziecką

Stany Zjednoczone wzbogaciły się ogromnie na dostawach wojennych. Nietknięte zniszczeniami wojennymi, z nowoczesną gospodarką, społeczeństwem i kulturą, , z bombą jądrową – zaczęły uważać się za strażnika demokracji na świecie. W opinii wielu polityków zadaniem USA stało się powstrzymanie rozprzestrzeniania się tyranii komunistycznej, czyli dominacji Rosji Radzieckiej.

Związek Radziecki pod wodzą Stalina zaczął przekształcać zajęte przez Armię Czerwoną kraje europejskie w swoich satelitów. Towarzyszyły temu zmiany wewnętrzne w tych państwach, nazywane sowietyzacją, czy jak kto woli – komunizacją lub też stalinizacją, polegające na likwidacji demokracji, wolności, elementarnego prawa własności, oraz coraz większe ograniczanie suwerenności tych krajów. Stalin ufny w potęgę militarną ZSRR i swoją przebiegłość polityczną, zmierzał najwidoczniej do podporządkowania, a prawdopodobnie i włączenia Europy Wschodniej i Środkowej (z Niemcami) do komunistycznej wspólnoty, w której Rosja odgrywałaby decydującą rolę.

System pojałtański rozpadł się dopiero na przełomie lat 80 i 90-tych.

Osłabił się również kościół katolicki. Chodzenie do kościoła przestało być zwyczajem i społecznym przymusem. Opustoszałe kościoły świeciły pustkami zarówno w katolickiej Francji jaki w protestanckiej Anglii. Oczywiście Kościół nie pozostawał bierny - radykalne reformy pod przewodnictwem Jana XXIII, a później jego kontunuatorów: Pawła VI i Jana Pawła II przywróciły tą instytucję do świetności.

Wojna wywarła też istotny wpływ na procesy emancypacji ludów Azji i Afryki dążących do zrzucenia rządów europejskich mocarstw kolonialnych. Ostatecznie prysł mit białego człowieka. Europejskie potęgi okazały się słabsze niż sądzono, często skłócone, a przede wszystkim możliwe do pokonania, co radykalnie przyspieszyło proces dekolonizacji.

Wojna zrewolucjonizowała technikę wojskową, a samą wojnę uczyniła gigantycznym gospodarczym wysiłkiem, rywalizacją potencjałów, możliwości technicznych i surowcowych. Pojawiły się nowe rodzaje broni. Natomiast problemem był personel wojskowy. Zachodnie mocarstwa miały problem nawet z zaopatrzeniem własnych wojsk. Dla przykładu wojsko Generała Andersa liczyło kilkaset tysięcy żołnierzy i ich rodzin, pozbawionych przez sowietów domów. Wszystkich ich trzeba było przetransportować do Wielkiej Brytanii, gdzie stali się częścią Polskiego Korpusu Przysposobienia Obronnego.

Winston Churchill stał się inicjatorem pierwszego europejskiego kongresu, na którym stworzono m. in. Ruch na rzecz Integracji Europy. Później kolejne państwa, z mniejszymi bądź większymi oporami wstąpiły do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Był to traktat podpisany był w 1951 r. przez Francję, RFN, Włochy i kraje Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg). Celem działania EWWiS była koordynacja polityki gospodarczej w dziedzinie surowców i produktów o znaczeniu strategicznym.Wyżej wymienione państwa zapragnęły wejść na inne rynki europejskie, wiedząc z doświadczenia, że przyczynia się to do lepszej wymiany handlowej oraz zwiększa rozwój gospodarczy. Stworzyły, więc
EWG. Postępującej integracji nie dało się już zatrzymać, dotknęła też mniejsze państewka (powstał sojusz krajów Beneluxu, Rada Skandynawska), mało tego - objęła ona wiele dziedzin życia - powstawały np. wspólne komitety badawcze. Pozostałością, a raczej finalnym produktem wzajemnej kooperacji jest dzisiaj Unia Europejska. "Synteza" w dziedzinach militarnych postępowała znacznie szybciej.

Jako naturalna kontynuacja Koalicji Antyhitlerowskiej i przeciwwaga dla Układu Warszawskiego powstało NATO, którego pakt założycielski podpisano już 4 kwietnia 1949. Pierwszą wspólną operacją państw w nim zrzeszonych było stworzenie mostu powietrznego nad Berlinem.

Skutkiem wojny było też uchwalenie 26 czerwca 1945 r. w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych (weszła w życie 24 października 1945 r.) i utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ; United Nations – UN) na miejsce przedwojennej, Ligi Narodów. ONZ miała czuwać nad pokojem światowym z zachowaniem suwerennej równości wszystkich państw członków Organizacji.

15. Powstanie i działalność międzynarodowych instytucji gospodarczych po II wojnie światowej

* Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (MBOiR)

Decyzja o powstaniu obu organizacji (MFW i MBOiR) zapadła w 1944 roku na konferencji w Bretton Woods w Stanach Zjednoczonych Siedzibą obojga jest Waszyngton. Główną rolą było określenie kierunków rozwoju gospodarki światowej po II wojnie światowej.

Cele MBOiR: udzielenie pomocy finansowej krajom zniszczonym przez wojnę oraz słabo rozwiniętym, pomoc w zwalczaniu światowego ubóstwa. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju: Udziela kredytów i pomocy rozwojowej (usługi analityczne i doradcze) dla krajów o średnim dochodzie i innych, gwarantujących wypłacalność.

* Europejska Wspólnota Gospodarcza, EWG, organizacja powstała w wyniku procesów integracyjnych rozpoczętych po II wojnie światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej. Proces ten odbywał się w kilku etapach i polegał na tworzeniu wspólnych instytucji ekonomicznych, politycznych i prawnych.

Powstała w 1957 na mocy Traktatu Rzymskiego.

* Europejska Wspólnota Energii Atomowej, Euratom, organizacja międzynarodowa z siedzibą w Brukseli, utworzona 1 maja 1958 r. na mocy traktatu rzymskiego z 25 marca 1957 r. przez 6 członków założycieli: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Niemcy, Włochy. Obecnie posiada 12 członków, oprócz członków założycieli dodatkowo Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania i Portugalia.

Celem Euratomu jest rozwijanie badań atomowych, wspieranie powstawania i rozwoju przemysłu atomowego poszczególnych państw członkowskich. Organy: Rada Ministrów jako najwyższy organ Euratomu, Komisja jako organ zarządzający (od 1 sierpnia 1967 r. wspólne organy trzech Wspólnot) Parlament Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości również wspólne organy Wspólnot EWWS, EWG i Euratomu od 25 marca 1957 r.

Ponadto Euratom posiada organ wspólny z EWG - Komitet Ekonomiczno-Społeczny, oraz szereg własnych organów pomocniczych - Agencja Zaopatrzenia, Komitet Naukowo-Techniczny, Wspólny Ośrodek Badań Jądrowych, Służba Bezpieczeństwa Kontroli, Komitet Doradczy do Spraw Badań.

* Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) powstał w 1991 roku w celu ułatwienia państwom Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) przejścia do gospodarki rynkowej. Jego udziałowcami jest obecnie 60 państw i dwie organizacje międzyrządowe. Działa w 27 krajach EŚW i środkowej Azji. Polska zadeklarowała 29.05.1990 objęcie akcji w wysokości 256 mln Euro. Członkami rady nadzorczej (Board of Goyemors) są zwykle ministrowie finansów lub ich odpowiednicy. W radzie zarządzającej (Board of Directors) zasiada Krzysztof Bielecki, odpowiedzialny za operacje EBOR w Polsce, Bułgarii i Albanii. Codzienną działalnością banku kieruje Prezes. Wiceprezesem nadzorującym politykę kadrową EBOR jest Hanna Gronkiewicz-Waltz,

Jednym z obszarów działania EBOR jest tzw. „pomoc techniczna”, czyli doradcza. Od początku istnienia EBOR do końca 2000 r. przeznaczono na ten cel 850 mln Euro. Projekty pomocy finansowane są ze specjalnych funduszy tworzonych przez udziałowców i zarządzanych przez EBOR, jak np. fundusz dla MŚP (małych i średnich przedsiębiorstw) utworzony w lipcu 2000 r. przez USA w wysokości 10 mln Euro. EBOR przeznacza też na to własne środki (16 mln Euro w 1999 r.). W 1999 r. EBOR podpisał porozumienie z Komisją Europejską o współpracy w regionie objętym działaniem programu Phare.

* EFTA (European Free Trade Association, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) - EFTA została powołana jako odpowiedź na EWG 4.01.1960 przez państwa: Dania, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania, Austria, Portugalia i Szwajcaria. Żadne z nich nie należało do EWG. Do podstawowych celów jakie założyła sobie EFTA można zaliczyć: stworzenie strefy wolnego handlu, ogólny wzrost gospodarczy w krajach członkowskich i wzrost zatrudnienia, rozwój handlu, likwidowanie różnic w zaopatrywaniu w surowce, zapewnienie konkurencji wobec EWG. Organem decydującym EFTA, składającym się ze stałych przedstawicieli jest Rada. Dwa razy w roku odbywają się spotkania na szczeblu ministrów. EFTA doprowadziła do zniesienia wszelkich barier celnych na produkty przemysłowe między krajami członkowskimi. EFTA została w dużym stopniu „wchłonięta” przez EWG i obecnie ma tylko czterech członków: Norwegię, Islandię, Lichtenstein i Szwajcarię.

16. Problem kryzysów w gospodarce kapitalistycznej. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 i kryzys paliwowy 1973-1975. Przyczyny i skutki.

WIELKI KRYZYS GOSPODARCZY 1929-33

Panująca w drugiej połowie lat dwudziestych korzystna koniunktura w gospodarce światowej, uległa drastycznemu załamaniu jesienią 1929 roku.

W latach 1925 – 1929 kraje europejskie pożyczyły od USA około 2 miliardów 900 milionów dolarów, co przyczyniło się do znacznego ożywienia gospodarczego na starym kontynencie. Jednak pierwsze oznaki pogorszenia koniunktury wystąpiły już w 1928 roku. Wówczas Amerykanie zaczęli wycofywać z Europy krótkoterminowe pożyczki. Nie było to bez znaczenia dla gospodarki krajów europejskich, gdyż część z nich nie było w stanie zwrócić pożyczonych pieniędzy.

Pod koniec lat dwudziestych cena akcji w Stanach Zjednoczonych została wywindowana przez spekulantów ponad ich realną wartość. W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je nagle sprzedawać. Wybuchła panika. Tak zaczął się kryzys ekonomiczny, którego skutki odczuł cały świat.

Pierwszym objawem kryzysu był tak zwany czarny piątek 29 października 1929 roku, gdy nastąpiło załamanie na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych. Z dnia na dzień wielu ludzi utraciło wszystkie oszczędności. Zamknięto banki i wiele instytucji. Bezrobocie zaczęło szybko rosnąć. Sytuację pogorszyła susza w rolniczych okręgach Stanów. Wspaniała gleba na skutek suszy i silnych wiatrów zamieniała się w pył i tysiące rolników wyruszyło szukać pracy.

USA ograniczyły import, co uniemożliwiło ich dłużnikom zdobycie środków finansowych drogą zwiększonego eksportu. Jednocześnie poszczególne kraje zabezpieczyły własne rynki przed obcymi towarami. Prowadziło to do załamania handlu światowego. Wielki kryzys gospodarczy był spowodowany nadprodukcją towarów w stosunku do siły nabywczej ludności. Ograniczono inwestycje, gwałtownie spadała produkcja. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Wszystko to uruchomiło zjawiska kryzysowe, przejawiające się właściwie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Rosła
wielomilionowa armia bezrobotnych.

Jeżeli za 100% przyjąć produkcję przemysłową z 1928 roku, to w 1932 r. – roku dna kryzysowego – spadła ona w Stanach Zjednoczonych do 58%, w Niemczech – do 54%, we Włoszech – do 73%.

W jeszcze gorszej sytuacji znalazły się kraje słabo uprzemysłowione. W Europie Wschodniej kryzys dotknął szczególnie boleśnie rolnictwo. Załamały się ceny na artykuły rolnicze i wystąpiło zjawisko dotąd nieznane w tak ostrej postaci, jak silne rozwarcie „nożyc cen” artykułów przemysłowych i rolniczych.

Koncerny i monopole potrafiły skuteczniej przeciwstawić się nadmiernym obniżkom cen na artykuły przemysłowe niż wieś na artykuły rolne. W sumie to ograniczało możliwości nabywcze rolników. Pewnym środkiem zaradczym był wzrost eksportu, który pozwoliłyby wchłonąć nadwyżki produkcyjne. Państwa, które spłaciły pożyczki, próbowały sprzedawać towary po tak zwanych cenach dumpingowych, czyli nawet niższych od cen wewnętrznych i poniżej kosztów własnych. Generalnie jednak, by chronić własną produkcję, rządy podwyższały taryfy ceł wwozowych. W skali światowej gwałtownie spadły obroty w handlu międzynarodowym.

Najsilniejszy spadek udziału w handlu zagranicznym zanotowały Stany Zjednoczone z 18% w 1929 roku do 14% w 1932 roku. Na dodatek prawie we wszystkich krajach uległ zachwianiu system walutowy. W 1931 roku zarysował się kryzys bankowości, związany z bankructwem jednego z wielkich banków austriackich, co wstrząsnęło podstawami europejskiego systemu bankowego.

W niektórych państwach Wielki Kryzys trwał aż do końca lat trzydziestych. Zachwiał międzynarodowym systemem finansowym i programem pożyczek międzynarodowych. Wprawdzie bezpośrednio dotknął Europę i Amerykę Północną, jednakże ucierpiały również inne części świata, zwłaszcza kolonie, gdyż ich handel i gospodarka zależały od eksportu żywności i surowców do Europy i Ameryki Północnej. Wiele ludzi na całym świecie traciło miejsca pracy co powodowało wzrost niepokojów i rozprzestrzenianie się nastrojów nacjonalistycznych w wielu krajach.

Tak głęboki kryzys ekonomiczny zmusił rządy do aktywnego i bezpośredniego oddziaływania na gospodarkę. Interwencja gospodarcza państw przyjmowała różne formy. Od udzielania pomocy rolnikom, na przykład przez oddłużenie rolnictwa i tanie kredyty, do finansowania przez państwo skupu artykułów rolnych.

W odniesieniu do zadłużonych przedsiębiorstw państwo przejmowało część lub całość ich akcji. Rządy zmierzały ponadto do zapewnienia równowagi między wielkością produkcji a możliwością jej zbytu. Stąd pojawiły się elementy planowania w gospodarce oraz ingerencja w politykę cenową, szczególnie ochrona cen artykułów powszechnego użytku. W dziedzinie socjalnej interwencjonizm państwowy zmierzał do organizowania robót publicznych, a nawet wkroczenia na drogę państwa opiekuńczego (kraje skandynawskie, Wielka Brytania).

W Stanach Zjednoczonych prezydent Franklin Delano Roosevelt ogłosił program tzw. nowego ładu. W jego ramach rząd pośpieszył na ratunek gospodarstwom farmerskim.

PODSUMOWANIE:

Przyczyny kryzysu:
=> pogorszenie się koniunktury w Stanach Zjednoczonych i ścisłe powiązanie rynku amerykańskiego z europejskimi
=> Stany Zjednoczone wstrzymały kredyty i zażądały zwrotu zaciągniętych długów;
=> trudności w światowym rolnictwie, zmniejszenie zapotrzebowania na bawełnę, mięso i zboże – wiązało się to ze zmianami zachodzącymi w przemyśle: wzrost produkcji samochodów, produkcja tkanin z włókien syntetycznych, wzrost spożycia warzyw, owoców i mleka;
=> utrzymywanie wysokich cen przez monopole a dyktowanie niskich cen na surowce, co szczególnie uderzało w państwa słabsze ekonomicznie;
=> spekulacja na giełdach – pojawienie się akcji fikcyjnych spółek, sztuczne zawyżanie ceny akcji; „czarny październik” 1929 – krach na nowojorskiej giełdzie Wall Street ;

Skutki kryzysu:
=> ograniczenie produkcji przez przemysł, wzrost bezrobocia (1932 ok. 48mln bezrobotnych);
=> bankructwa banków, wycofywanie wkładów i lokat z banków, załamanie się sytemu kredytowego, załamanie systemów walutowych większości państw;
=> wstrzymanie inwestycji, bankructwa małych i średnich firm, a wzmacnianie się wielkich monopoli;
=> ”nożyce cen” spadek cen towarów rolnych był szybszy od przemysłowych;
=> załamanie handlu światowego, ochrona rynków wewnętrznych przed importem poprzez wysokie cła,
=> samobójstwa, brak poczucia bezpieczeństwa, nędza, głód; krytykowanie przez społeczeństwa ustroju demokratycznego a poparcie dla systemów totalitarnych;

KRYZYS PALIWOWY 1973-1974

Proporcje sił między NATO i Układem Warszawskim w latach 70. zmieniały się na niekorzyść Zachodu. Amerykański alarm atomowy zapobiegł, co prawda, desantowi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej, wojny Jom Kippur, w październiku 1973r., lecz ZSRR postawił warunki zaniechania akcji: Stany Zjednoczone miały powstrzymać Izrael, który był bliski całkowitemu zniszczeniu arabskich przeciwników. Wojna odbiła się fatalnie na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie sięgnęły po broń ekonomiczną, podwyższając ceny ropy naftowej. Mimo iż kraje wysoko rozwinięte zareagowały na to podniesieniem cen towarów eksportowanych przez siebie, ich ekspansja gospodarcza, trwająca nieprzerwanie od II wojny światowej, uległa zahamowaniu. Proces ten nazwano kryzysem paliwowym, gwałtowny wzrost cen benzyny oraz załamanie koniunktury wywołały szok psychiczny w społeczeństwach zachodnich.

Kluczowym elementem rozwoju gospodarczego lat 1950-1970 były niskie ceny energii. Trend ten uległ odwróceniu w latach siedemdziesiątych. Kraje naftowe skoordynowały politykę cenową, powołując na konferencji bagdadz-kiej (10-24 września 1960 r.) Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Państwa OPEC w 1970 r. dysponowały ok. 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia.

Pierwsze podwyżki cen uchwalono w czerwcu 1970 r. W okresie wojny egipsko-izraelskiej (1973) państwa arabskie użyły broni naftowej. Irak znacjonalizował instalacje wydobywcze zachodnich koncernów (Exxon, Mobil, Royal, Dutch Shell), arabscy członkowie OPEC ogłosili embargo na dostawę ropy do wszystkich krajów popierających Izrael oraz dwukrotnie podnieśli cenę ropy – najpierw o 70%, a następnie w końcu 1973r. – o 128%. W ten sposób w ciągu 1973r. cena ropy wzrosła czterokrotnie, ogólnie zaś w latach 197201979 baryła ropy (159 litrów) zdrożała z 1,9 dolara do 12,7 dolara (6,7 razy). Epoka taniej energii skończyła się definitywnie.

Skutki kryzysu

Bezpośrednim następstwem wzrostu cen ropy była stagnacja gospodarcza w krajach przemysłowych. Spadke produkcji wywołał bezrobocie, nie notowane w USA i Europie Zachodniej od wielkiego kryzysu lat trzydziestych. Powstało zjawisko tzw. stagflacji – występowała jednocześnie i stagnacja, i inflacja (rocznie ceny wzrastały o 10-12%).

Państwa przemysłowe podjęły dość szybkie i zdecydowane kroki zapobiegające skutkom kryzysu naftowego. Przede wszyustkim tworzono strategiczne rezerwy ropy, co miało uzasadnienie militarne. Podjęto wydobycie ropy z własnych zasobów: najlepszym przykładme jest tu Wielka Brytania, która w 1975r. rozpoczęła intensywne wydobycie ropy naftowej z Morza Północnego i po zbudowaniu dużej liczby platform wiertniczych w 1990r. wydobycie wynosiło 87,9 mln ton (w 1970r. tylko 0,1 mln ton). Podobnie uczyniła Norwegia. W Stanach Zjednoczonych uruchomiono w 1977r. naftociąg z Alaski. Popierano wydobycie ropy w Arabii Saudyjskiej związanej ze Stanami Zjednoczonymi (zanotowano tam skok wydobycia ze 188 mln ton w 1970r. do 489 mln ton w 1980r.) Wprowadzono politykę oszczędzania zużycia energii przez wprowadzenie np. energooszczędnych technologii w budownictwie, przemysłowych technologii energooszczędnych oraz zastępczych źródeł energii (np. biogazu, alkoholu, gazu ziemnego, energii słonecznej).

Państwa naftowe uzyskały poważne nadwyżki finansowe (tzw. petrodolary), które były lokowane w bankach państw rozwiniętych przemysłowo, częściowo służyły one dalszym inwestycjom naftowym lub finansowały zbrojenia i prowadzenie wojny (Irak – Iran).

W obliczu udanej zmiany struktury cen światowych, podjętej przez naftowy kartel OPEC, państwa stanęły wobec konieczności zmian w polityce gospodarczej, która pozwoliłaby im skutecznie zwalczać bezrobocie i inflację.

Kraje sprowadzające ropę znalazły się w zróżnicowanej sytuacji:

l. USA same dysponowały źródłami ropy. Wzrastała więc wreszcie rola dolara — głównej waluty, w której rozliczano transakcje handlowe.

2. Mocną pozycję posiadały kraje uprzemysłowione z RFN i Japonią na czele. Dzięki dynamice swoich zdolności produkcyjnych oraz posiadanym nadwyżkom handlowym i rezerwom dolarowym były one w stanie sfinansować wzrost cen surowca.

3. W gorszym położeniu znalazły się państwa takie, jak Wielka Brytania czy Włochy, borykające się z trudnościami płatniczymi i zmuszone do pokrywania zwiększonych kosztów importu kredytami.

4. Najciężej szok naftowy dotknął kraje najuboższe i nie wydobywające ropy, gdyż ich zdolność przystosowania się i dostęp do rynków kredytowych były niewielkie.

Ważną rolę w opanowaniu skutków szoku naftowego odegrały eurobanki. Rynek eurowalutowy powstał po II wojnie światowej, jednak większego znaczenia nabrał z końcem lat sześćdziesiątych. Światowe jego centrum mieściło się w Londynie, a do ważnych ośrodków zaliczały się Wyspy Bahama, Wyspy Kajmany, Bahrajn, Panama, Kanada, Japonia, Hongkong i Singapur. Tworzyła go sieć banków, które oprócz prowadzenia normalnych transakcji przyjmowały wkłady i udzielały kredytów w walutach innych niż waluta narodowa. Rynek ten nie podlegał żadnej kontroli. Operował wielkimi kwotami należącymi do krajów-eksporterów ropy naftowej i stał się ważnym ogniwem dalszego obiegu petrodolarów. Miliardy ich, poprzez konta eksporterów, wracały na rynki walutowe. Dzięki eurobankom zdołano rozwiązać problem deficytów płatniczych, złagodzić tendencje protekcjo-nistyczne zaznaczające się w latach siedemdziesiątych i sfinansować handel światowy na linii Północ—Południe oraz Wschód—Zachód. Pomimo przezwyciężenia najcięższych następstw pierwszego szoku naftowego w latach 1974-1975 gospodarka światowa wykazywała objawy kryzysu. Nastąpił niski bądź nawet ujemny przyrost GNP. Nasiliła się inflacja, której towarzyszył wzrost bezrobocia (osiągnęło w maju 1975 r. 15 min w krajach OECD). Obniżyła się stopa wzrostu handlu światowego (z 9% w latach 1962-1972 do 5,5% w 1974 r. i -5% w 1975 r.). Zjawiska te, które do tej pory nie występowały jednocześnie, określono mianem stagflacji (stagnacja + inflacja) bądź nawet slumpflacji (recesja + inflacja). Po wygaśnięciu tendencji recesyjnych nastąpił krótki okres słabego ożywienia (1976-1978). jednakże od 1978 r. stopa wzrostu zaczęła ponownie spadać przy utrzymującej się dużej inflacji (1979-1982) Japonia: 2,8%, ale Włochy już: 21%, Wielka Brytania: 19%, Francja: 12%) i wysokim bezrobociu. Wskutek szybkiego tempa inflacji i stabilizacji cen ropy po pierwszym szoku, malała stopniowo realna wartość nadwyżek zgromadzonych przez kraje OPEC. Spadała również realna cena ropy. W tej sytuacji kraje OPEC zdecydowały się na kolejną serię podwyżek w latach 1979-1980, określaną jako drugi szok naftowy. Podwyżkom tym sprzyjała niepewna sytuacja polityczna na Środkowym Wschodzie — rewolucja islamska w Iranie i wybuch wojny iracko-irańskiej. Oba te kryzysy naftowe przyniosły głębokie przemiany w gospodarce światowej. Podwyżki uderzyły w przemysł stoczniowy, powodując kryzys flot wielkich tankowców. Malała produkcja rafinerii w krajach zachodnich, gdyż państwa OPEC dążyły do zbudowania własnego przemysłu petrochemicznego. Ucierpiał przemysł samochodowy: z 780 tysięcy robotników tej branży zatrudnionych w USA przed kryzysem — do 1980 r. zwolniono około jednej trzeciej. W 1980 r. Stany Zjednoczone po raz pierwszy utraciły prymat produkcji samochodów na rzecz Japonii, wytwarzającej modele zużywające mniej paliwa. Oszczędzanie stało się naczelnym hasłem gospodarki. Rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł energii (energia słoneczna, wiatru, destylacja paliwa z trzciny cukrowej). Wzrosło zainteresowanie surowcami wtórnymi. Górnictwo, hutnictwo i przemysł stoczniowy znalazły się w głębokim kryzysie, a centra produkcyjne tych gałęzi przemysłu zaczęły przemieszczać się do obszarów uznawanych dotychczas za peryferyjne.

17. Interwencjonizm państwowy w czasach wielkiego kryzysu: USA, Niemcy, Polska.

Do czasu wielkiego kryzysu dominującą formę życia gospodarczego stanowił kapitalizm, który można określić jako liberalny lub wolnokonkurencyjny. Zarówno w okresie przedmonopolistycznym, jak i monopolistycznym udział państwa w życiu gospodarczym istniał, ale w ograniczonym wymiarze. Ingerencja państwa była najbardziej widoczna w Rosji carskiej, częściowo w Niemczech, ale np. w Stanach Zjednoczonych występowała w wymiarze minimalnym. Okresem, w którym, ze zrozumiałych względów, rola państwa wzrósł, był czas I wojny światowej, ale po jej zakończeniu wszystko wróciło do normy. Dopiero wielkie kryzys i walka z nim rzeczywiście rozpoczęły fazę interwencjonalizmu państwowego w gospodarce kapitalistycznej. Autorem najbardziej rozbudowanej teorii interwencjonalizmu był ekonomista brytyjski John Maynard Keynes.

Polityka celna i pieniężna (zakres deflacji i inflacji, określenie parytetu walut), polityka kredytowa, czyli zasady udzielania kredytów, polityka podatkowa, polityka socjalna (np. zasiłki dla bezrobotnych), polityka inwestycyjna (inwestycje państwowe i roboty publiczne, szczególnie w sferze infrastruktury) stanowiły narzędzia w ręku państwa umożliwiając ingerencję w życie gospodarcze. Państwo mogło także stawać się nabywcą części produkcji. Wreszcie mogło działać metodami administracyjnych nakazów i zarządzeń, choć w warunkach demokracji jedynie na ograniczoną skalę. W szerszym zakresie forma ta występowała we Włoszech i Niemczech, gdzie podjęto pewne formy planowania.

STANY ZJEDNOCZONE

W sytuacji kryzysu interwencjonalizm państwowy zaczęto stosować we wszystkich państwach. Kryzys dotknął najbardziej Stany Zjednoczone i Niemcy. Formy interwencjonalizmu w każdym z tych państw były inne. W Stanach Zjednoczonych realizatorem programu walki z kryzysem stał się Roosevelt, kandydat Partii Demokratycznej, wybrany na prezydenta w 1932r., który zaczął sprawować swą funkcję w marcu 1933r. Wraz ze swoim „trustem mózgów”, jak nazywano grono jego uczonych doradców, opracował program reform, zwany polityką Nowego Ładu (New Deal). Roosevelt obdarzony specjalnymi pełnomocnictwami przez Kongres, zaczął realizować swą politykę już w 1933r. Podstawowym założeniem tej polityki było osiągnięcie wzrostu popytu konsumpcyjnego i zwiększenie siły nabywczej ludności przez poprawę jej położenia. Progresja podatkowa zapewniała napływ pieniądza do kasy państwowej, zdecydowano się także na deficyt budżetowy. Wprowadzono ograniczoną dewaluację dolara, powodująca, że ludzie wyzbywali się pieniądza przez zakup towarów.

Roosevelt doprowadził też do ogromnego rozszerzenia uprawnień zawodowych, które walcząc o wyższe zarobki pracowników zwiększały tym samym popyt, zarządził także zniesienie prohibicji, obowiązującej w Stanach Zjednoczonych od 1919r. Państwo wykupywało od farmerów część produktów oraz nakazywało im ograniczenie produkcji, płacąc za to odszkodowania. Rozszerzone zostały ubezpieczenia społeczne oraz uruchomione roboty publiczne przy budowie dróg, mostów i regulacji rzek. Jednak plany ograniczenia bezrobocia do poziomu niższego niż 10% nie powiodły się. W najcięższym dla Amerykanów roku 1932 nie pracowała co czwarta osoba w wieku produkcyjnym. Dążenie do ograniczenia produkcji żywności charakteryzowało politykę wielu państw. Produkty rolne, wykupywane przez państwom, były często niszczone (sławne topienie kawy w Brazylii), co w zestawienie ze strefami głodu na świecie budziło ogromne oburzenie. Dla ratowania rolnictwa przez eksport stosowano dumping, czyli sztuczne obniżanie cen eksportowanych produktów, a traty kompensowano albo dotacjami państwowymi, albo zawyżeniem cen na rynku krajowym.

Jednym ze sposobów wychodzenia z kryzysu było nakręcanie koniunktury gospodarczej przez państwo drogą rządowych zamówień. Następstwem zaś nakręcanie koniunktury przez zbrojenia stało się uformowanie kompleksu przemysłu zbrojeniowego

NIEMCY

Inaczej wyglądał interwencjonizm w Niemczech. Przede wszystkim dążono tu do podwyższenia popytu inwestycyjnego (produkcyjnego). Osiągnięto to w dużej mierze dzięki zamówieniom rządowym na broń. Wprowadzono planowanie gospodarcze w cyklu 4-letnim. System rządzenia, który rozpoczął się w 1933r. umożliwił też wpływ państwa na gospodarkę metodami administracyjnymi, nakazowymi. Państwo podejmowało własne inwestycje. Taką formę interwencjonizmu, w której państwo bezpośrednio ingeruje w życie gospodarcze i podejmuje działalność produkcyjną na własny rachunek, określa się mianem etatyzmu (l’etat – państwo). Oczywiście stosowano także inne metody interwencjonizmu. We Włoszech państwo znacjonalizowało część przemysłu za pełnym odszkodowaniem. System korporacyjny ułatwiał wywieranie odgórnego wpływu na gospodarkę. Zarówno Niemcy, jak i Włochy, które doświadczyły sankcji gospodarczych zastosowanych wobec nich przez Ligę Narodów po podboju Etiopii, dążyły do autarkii (samowystarczalności), co zresztą znajdowało uzasadnienie w doktrynie faszyzmu i nazizmu.

POLSKA

W Polsce próbą wyjścia z kryzysu był 4-letni plan inwestycyjny opracowany przez jednego z największych reformatorów - Eugeniusza Kwiatkowskiego. Plan Kwiatkowskiego, którego założenia miały być realizowane w latach 1936-1940 przewidywał min. rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego zlokalizowanego w widłach Wisły i Sanu, zwiększenie liczby fabryk, zatarcie różnic między biednymi, a bogatymi częściami Polski. Realizacja tego planu została przerwana przez wybuch II wojny światowej.

W wyniku tych wszystkich posunięć, a także zgodnie z logiką mechanizmu cyklów gospodarczych(dłuższy okres spadku podaży prowadzi w rezultacie do wzrostu popytu) w latach 1936-37 gospodarka światowa osiągnęła poziom sprzed kryzysu. Ale był to już nowy etap, w którym interwencjonizm państwowy stał się trwała cechą gospodarki kapitalistycznej.

18. Gospodarka krajów socjalistycznych po II wojnie światowej. Cechy systemowe

Zdobycie przez ZSRR kontroli nad krajami Europy Wschodniej nad sferą polityki nie mogło pozostać bez wpływu również i na gospodarkę. Przed II wojną światową państwa regionu należały do grupy rolniczych lub rolniczo-przemysłowych krajów kapitalistycznych. Ten rozziew między polityką a gospodarką trzeba było szybko zlikwidować. Nie należy bowiem zapominać o tym, że gospodarka jest używana jako instrument przez polityków, instrument bardzo skutczny w rękach tych, którzy wiedzą, jak go użyć.

W latach 1944-47 znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono reformę rolną. Wprowadzono centralne planowanie. Od początku lat pięćdziesiątych, gdy nowa władza zdążyła okrzepnąć, rozpoczęto proces kolektywizacji rolnictwa. Nie udało się jej jednak przeprowadzić w Polsce. Realizując zamierzenia gospodarcze nie wahano się, w razie potrzeby, używać przymusu. Skala jego stosowania była jednak znacznie mniejsza niż w ZSRR. Zasadą było, że gospodarkę rozwijano według modelu radzieckiego inwestując przede wszystkim w przemysł ciężki. Na drugi plan schodziły te działy wytwórczości, które produkowały środki przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji. Rozwój przemysłu możliwy był dzięki znacznym rezerwom siły roboczej, które znajdowały się na wsi. Postępował w związku z tym proces urbanizacji. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych gospodarki krajów socjalistycznych napotykać zaczęły na bariery rozwoju gospodarczego wynikające, podobnie jak miało to miejsce w ZSRR, z wyczerpywania się możliwych do relatywnie taniego pozyskania źródeł siły roboczej i surowców. Próbowano wyeliminować tę barierę przez zwiększenie stopnia efektywności wykorzystania zasobów, jak dotąd bardzo niskiego. Zwiększenie zaangażowania pracowników w działania na rzecz zreformowania gospodarki starano się osiągnąć poprzez wprowadzenie elementów samorządu robotniczego. Szybko jednak odstąpiono od reform. Spowodowało to znaczne obniżenie tempa rozwoju gospodarczego, które z kolei wymusiło w połowie lat sześćdziesiątych powrót do reform. W Polsce bodźcem do ich podjęcia w ograniczonym zakresie były wydarzenia z 1970 r. Najdalej w reformowaniu gospodarki poszły : Czechosłowacja (gdzie zostały one jednak zatrzymane po wydarzeniach z 1968 r.) i Węgry, gdzie program zwany Nowym Mechanizmem Ekonomicznym polegający na dopuszczeniu w ograniczonym zakresie działania mechanizmów rynkowych w gospodarce przy zachowaniu jednak nad nią całościowej kontroli państwa. Te połowiczne nawet reformy spowodowały znaczny wzrost tempa rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności. Pokazuje to wyraźnie znaczną nieefektywność komunistycznego systemu gospodarowania.

Rozwój gospodarczy w państwach socjalistycznych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych oparty był przede wszystkim na pożyczkach z krajów zachodnich, które starały się w ten sposób wpływać na politykę tych państw. Rządy państw bloku wschodniego zakładały, że uda im się zainwestować środki pochodzące z kredytów w przedsięwzięcia na tyle dochodowe, że możliwa będzie stopniowa spłata kredytów z dochodów z produkcji. Nadzieje te nie sprawdziły się jednak. Dług powiększał się coraz bardziej osiągając w przypadku Polski 23,3 mld$(1980) i 40mld $(1990). Tego niekorzystnego trendu nie udało się już powstrzymać.

Nieco inaczej przebiegał gospodarczy rozwój Jugosławii. Tam szerzej postawiono na samorząd robotniczy, stymulowano rozwój spółdzielczości, dopuszczono w szerszym stopniu istnienie własności prywatnej, otwarto się na wymianę gospodarczą z Zachodem. Stopniowo jednak gospodarkę jugosłowiańską zaczęły trapić te same problemy co gospodarki innych państw socjalistycznych. Doprowadziło to do głębokiej gospodarczej zapaści, a w konsekwencji do rozpadu państwa i wojny domowej.

Wymiana handlowa wewnątrz państw socjalistycznych koncentrowała się głównie na wymianie między ZSRR a innym członkiem bloku. Do wymiany między państwami -satelitami Moskwa miała stosunek podejrzliwy. W celu intensyfikacji wymiany między krajami socjalistycznymi powołano do życia w roku 1949 Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wymiana ze Związkiem Radzieckim była przede wszystkim formą gospodarczej eksploatacji przez to państwo krajów zależnych. Wprowadzono sztuczną walutę, w której dokonywano transakcji - tzw. rubel transferowy, którego kurs ustalono w sposób jaskrawie preferujący ZSRR. Daleko posunięta niedobrowolność i nieekwiwalentność wymiany gospodarczej wewnątrz bloku, szczególnie w kontaktach z ZSRR, powodowała, że RWPG nie stało się nigdy odpowiednikiem Wspólnot Europejskich.

Warto wspomnieć kilka słów o przemianach gospodarczych, które zaszły w interesującym nas okresie w pozaeuropejskich krajach socjalistycznych (innych niż ZSRR). Na szczególną uwagę zasługują tu Chiny. Początkowo po wprowadzeniu na terytorium Chin kontynentalnych socjalizmu (1949) rozwijały one gospodarkę według wzorów radzieckich. Jednakże sytuacja w Chinach była inna niż w krajach europejskich. Zachodziła potrzeba przystosowania ideologii marksistowskiej do realiów Trzeciego Świata, innych stosunków ludnościowych. Próbą owej adaptacji był tzw. wielki skok, program realizowany w latach 1958-62. W celu podniesienia poziomu produkcji przemysłowej i rolnej postanowiono stworzyć komuny, których mieszkańcy obok pracy na roli zajmowaliby się również produkcją przemysłową. Plan ten jednak zakończył się niepowodzeniem, a w trakcie jego realizacji kilkadziesiąt milionów ludzi zmarło z głodu. Kolejnym pomysłem na rozwój gospodarczy i upowszechnienie ideologii socjalistycznej była tzw. rewolucja kulturalna (1965-69). Również i ona nie przyniosła planowanych rezultatów. Pewna poprawa zarysowała się dopiero w latach siedemdziesiątych (reformy premiera Zhou Enlai). Zostały one przyspieszone po roku 1976 (śmierć Mao Dzedonga), a w szczególności po 1980 (zakończenie walk o schedę po nim). Dopuszczano coraz szerzej udział wolnego rynku w gospodarce dbając jednak o zachowanie monopolu partii komunistycznej w sferze polityki. Obecnie Chiny to jeden z najprężniej rozwijających się krajów świata, wyrastający na pierwszą potęgę gospodarczą świata. Bardzo krwawy przebieg miał proces wprowadzania socjalizmu przez Czerwonych Khmerów Kambodży. W latach 1975-79 (okres realizowania planu) śmierć poniosło 30% mieszkańców tego kraju. Obecnie dramatyczna sytuacja gospodarcza panuje w dwóch krajach, które jako jedyne pozostały socjalistyczne (Kuba, KRLD). Wydaje się, że dni systemu gospodarki socjalistycznej są w tych państwach policzone.

19. „Cud gospodarczy” w RFN, Japonii, Korei Płd, Tajwanie i Hongkongu po II wojnie światowej.

REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC

W listopadzie 1949r. państwo zachodnioniemieckie uzyskało prawo do współpracy z międzynarodowymi organizacjami gospodarczymi, co pozwoliło mu na przystąpienie jeszcze w tym samym roku do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej, w 1951r. zaś do Rady Europy. Dopiero jednak układy paryskie z 1954r. zniosły status okupacyjny RFN i pozwoliły jej na realizację suwerennej polityki zagranicznej.

Pierwsze powojenne lata cechował wielki zastój gospodarczy i bardzo niski poziom życia mieszkańców. Kwitła spekulacja i „czarny rynek”; ceny czarnorynkowe były sto razy wyższe od oficjalnych. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania postawiły jednak – podobnie jak po pierwszej wojnie światowej – na odbudowę niemieckiej potęgi gospodarczej i militarnej. Zniszczenia materialne okresu drugiej wojny światowej były bardzo poważne, ale potencjał przemysłowy ocalał w 60%, według danych z 1947r. (chociaż poziom produkcji tego roku wynosił tylko 39% stanu z 1936r.).

Czynnikiem uzdrawiającym gospodarkę stała się reforma walutowa z 18 czerwca 1948r. przeprowadzona przez Ludwika Erharda (1897-1977), kierownika administracji gospodarczej zachodnich stref okupacyjnych Niemiec i ministra gospodarki RFN za rządów kanclerza K.Adenauera. Wymieniono zdewaluowaną walutę na nową (Deutsche Mark) według zasady premiującej kapitał, natomiast dyskryminującej posiadane zasoby gotówki. Zabieg ten dał potężny impuls inwestycyjny i gdy zbiegł się z kredytami w ramach planu Marshalla i z wielkim popytem na dobra przemysłowe wywołanym przez „boom koreański”, wywołał efekt „niemieckiego cudu gospodarczego” (Wirtschaftswunder).

Ludwik Erhard był twórcą „społecznej gospodarki rynkowej”, która głosiła konieczność odejścia od zasad interwencjonizmu państwowego, planowania i ograniczeń produkcyjnych w stronę pełnej wolności ekonomicznej (neoliberalizm). W tej sytuacji rząd nie pozostaje całkiem bierny, dysponuje takimi narzędziami, jak kredyt, kontrola inwestycji, polityka fiskalna. Pozwala to państwu wpływać na kierunki produkcji przez kredyty dla najlepszych, ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw ograniczających wysokość dywidendy na rzecz inwestycji i dla podnoszących płace itp.

Wszystkie powyższe czynniki spowodowały olbrzymi wzrost produkcji przemysłu energii i paliw, metalurgii, chemii i włókiennictwa. Odżyły dawne tradycje niemieckiego przemysłu maszynowego i zbrojeniowego. Wskaźnik produkcji przemysłowej wynoszący 100 dla 1950r. wzrasta do 190 dla 1955r., czyli przekracza o 90% stan z 1956r. gwałtownie wzrósł eksport towarów przemysłowych (z 67 mln dolarów w 1949r. do 554 mln dolarów w 1951r.).

Druga połowa lat 50. i lata 60. były kontynuacją „niemieckiego cudu gospodarczego”. Dynamika produkcji przemysłowej była równa osiąganej w Stanach Zjednoczonych, ale niższa niż we Francji i Włoszech (zdecydował o tym spadek dynamiki przemysłu wydobywczego). Ogólnie jednak w latach 1955-1980 jedynie dynamika produkcji Włoch była wyższa.

Wielki rozwój odnotował handle zagraniczny, osiągając w 1980r. prawie 10% światowego eksportu (drugie miejsce po USA). Wysokie dodatnie saldo handlu zagranicznego RFN przyczyniło się do wzrostu rezerw złota i dewiz(były one w latach 70. dwukrotnie wyższe od francuskich). Efektem wzrostu gospodarczego był systematyczny przyrost produktu krajowego brutto, który w 1950r. wynosił 8% rozmiarów PKB w Stanach, w 1980r. zaś – już 20%.

Czynnikami ujemnie rzutującymi na gospodarkę były niekorzystne tendencje w strukturze demograficznej ludności. Liczba ludności zmniejszyła się w latach 1074-1980 o 1 mln osób – występowało zjawisko ujemnego przyrostu naturalnego. Powodowało to też starzenie się ludności i konieczność zatrudniania w gospodarce narodowej cudzoziemców (gastarbeiterów), głownie Turków, Jugosłowian i Włochów. Sytuacja taka rodziła wiele problemów natury adaptacyjnej dla tych grup oraz natury społecznej dla władz RFN.

JAPOŃSKI „CUD GOSPODARCZY” (1955-1980)

Czynniki wzrostu gospodarczego

W 1953r. Japonia zakończyła okres powojennej odbudowy i wkroczyła w okres dwudziestoletniego wzrostu gospodarczego, który pod względem intensywności nie ma precedensu w dotychczasowych dziejach gospodarczych. Średnie tempo wzrostu jej produkcji przemysłowej w latach 1950-1960 przekroczyło 16%, PKB zaś - 15%. W latach 1961-1965 produkcja przemysłowa rosła w tempie 11,6% rocznie, produkt krajowy zaś – 10% rocznie. Odpowiednie wielkości dla następnego pięciolecia (1966-1970) wynoszą: 13,6% i 11,2%.

Interesujące jest poszukiwanie przyczyn osiągnięcia tak wielkiej stopy wzrostu gospodarczego kraju, który przecież wyszedł pokonany z drugiej wojny światowej i był okupowany. Zwraca się uwagę m.in. na następujące uwarunkowania:

1. Japonia nie uczestniczyła w światowym wyścigu zbrojeń i nie ponosiła znaczniejszych wydatków militarnych (w 1990r. udział wydatków wojskowych w PKB wynosił zaledwie 1%), co pozwalało rozszerzać i ulepszać cywilny sektor gospodarki narodowej.

2. Poważnym bodźcem wzrost produkcji był popyt wywołany dwiema wojnami: koreańską (1950-1953) i wietnamską (1964-1973), w których przemysł japoński pełnił rolę ważnego dostawcy wyspecjalizowanych wyrobów przemysłowych.

3. Przez długi czas utrzymywano w gospodarce japońskiej bardzo wysoką stopę inwestycji (udział ich w dochodzie narodowym był najwyższy w świecie – ok.40%), w ich strukturze zaś premiowane były inwestycje produkcyjne.

4. Dzięki ograniczeniu zatrudnienia w sektorze rolniczym Japonia dysponowała dużymi zasobami siły roboczej, przy relatywnie niskim poziomie płac realnych.

5. W polityce edukacyjnej potrafiono znakomicie rozwiązać sprzężenie organizacji szkolnictwa na wszystkich szczeblach z potrzebami przemysł; zapewnił to dopływ wysoko kwalifikowanej siły roboczej i kadr kierowniczych do przemysłu.

6. Sprawna organizacja i wynikająca z tradycji historycznych wysoka dyscyplina społeczna powodowały szybki wzrost wydajności pracy; zdecydowanie dłuższy był w porównaniu z innymi krajami uprzemysłowionymi – czas pracy oraz skromniejszy zakres urlopów i świadczeń socjalnych.

7. Intensywny import nowej techniki i „imitacja” postępu technicznego – licencje, które kupowano, były w Japonii przetwarzane i udoskonalane (tzw. aktywna polityka postlicencyjna).

8. Umiejętne połączenie japońskich tradycji z nowoczesnością, odwoływanie się do nawyków i zachowań ludzkich w celu wykorzystania ich w nowoczesnej organizacji produkcji (np. tworzenie trwałych związków uczuciowych pracowników i ich rodzin z firmą).

9. Wykorzystywanie polityki interwencjonizmu państwowego do kreowania aktywnej polityki rozwoju przemysłu: rozwijając niewiele dziedzin przemysłu, doprowadzono je do najwyższego poziomu jakościowego, często nieosiągalnego dla konkurentów.

10. Utrzymywanie narodowego charakteru własnej gospodarki; Japonia ograniczała zagraniczne inwestycje bezpośrednie i nie dopuszczała do przejmowania przez korporacje zagraniczne krajowego przemysłu (jest to niewątpliwie echo epoki „zamknięcia”, długotrwałej w dziejach Japonii i wytwarzającej niechętny stosunek do obcych).

11. Stabilizacja polityczna Japonii sprzyjała prowadzeniu konsekwentnej polityki gospodarczej; od 1955r. rządy sprawowała bez przerwy i samodzielnie partia liberalni-demokratyczna.

Efekty rozwoju

Niekiedy wskazuje się, że podstawą japońskiego „cudu gospodarczego” był przemysł motoryzacyjny. Tempo produkcji samochodów osobowych wzrastało w latach 1966-1972 o 29% rocznie, a liczba użytkowanych samochodów osobowych wzrastała rocznie o 1/3. W 198or. Japonia wyprodukowała ponad 7mln samochodów osobowych i ponad 4mln ciężarowych, co o 3mln sztuk (łącznie) przekroczyło poziom produkcji największego dotychczas potentata przemysłu samochodowego – Stanów Zjednoczonych. Zdecydowaną przewagę osiągnęła też Japonia w dziedzinie produkcji zegarków, aparatów fotograficznych, sprzętu radiowego i telewizyjnego, wyposażenia biur. W ramach specjalizacji produkcji uzyskała przewagę jakościową w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, samolotów odrzutowych, technice jądrowej i rakietowej. Poziom inwestycji był w 1980r. dwa razy wyższy niż w Stanach Zjednoczonych. Jest rzeczą charakterystyczną, że udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego nie był wysoki: 10-12%. Swą pozycję na rynkach międzynarodowych zawdzięcza Japonia ekspansji wysoko wyspecjalizowanych gałęzi przemysłu i nasyceniu wyrobów kosztowną elektroniką.

Spadek tempa produkcji w latach 1971-1975 był przejściowy i już w następnym pięcioleciu przemysł japoński rozwijał się dynamicznie.

Ten szybki wzrost gospodarczy Japonii zaowocował dużymi przyrostami produktu krajowego brutto. W wartości globalnej w 1950r. stanowił on tylko 3% PKB Stanów Zjednoczonych, w 1960r. – 8%, w 1970r. – 20% i w 1980r. – 33%. Oznacza to, że w stosunku do USA japoński PKB powiększył się 11 razy w ciągu życia jednego pokolenia (1950-1980). Oznaczało to także umocnienie się w 1980r. Japonii jako drugiego mocarstwa gospodarczego w świecie. Produkt krajowy na 1 mieszkańca, który w 1960r. wynosił 16% poziomu USA, wzrósł w 1981r. do 76%, a więc prawie pięciokrotnie w ciągu dwudziestolecia.

W setną rocznicę przewrotu Meiji Japonia święciła triumfy jako mocarstwao przemysłowe i kraj, który skutecznie przezwyciężył tendencje militarno-ekspansjonistyczne. Międzynarodowy prestiż Japonii podniosło zorganizowanie letniej olimpiady w Tokio w 1964r. i światowej wystawy dorobku gospodarczego „Osaka 1970”.

W ramach polityki zewnętrznej Japonia w latach 70. coraz efektywniej współpracowała z państwami Azji Południowo-Wschodniej, w tym również z państwami socjalistycznymi (Chińską Republiką Ludową, Koreą Północną i Wietnamem).Jej dynamiczny rozwój stawał się dla nich pociągającym i pouczającym przykładem.

KOREA POŁUDNIOWA

Jeszcze na początku lat 60. był to krajj bardzo zacofany. Powojenna reforma rolna spowodowała ożywienie rolnictwa, które finansował pierwotną akumulację na cele uprzemysłowienia.

O skoku gospodarczym Korei zdecyował rozój przemysłu i jego proeksportowa orientacja. W latach 1960-1970 PKB per capita wzrastał rocznie o 10%, produkcja przemysłowa zaś o 17%; w ciągu 25-lecia (1965-1990) PKB per capita wzrastał średnio rocznie o 7,1% osiagając w 1977r. 820 dolarów, a w 1990r. – 5400 dolarów. Udział eksportu w produkcie krajowym wzrósł z 1% w 1960r. do 28% w 1975r., w 1990r. zaś Korea południowa znalazła się na 13 miejscu wśród największych światowych eksporterów (przed Szwajcarią, Chińską Republiką Ludową i Szwecją).

Głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego Korei były:

* wysoki udział akumulacji w dochodzie narodowym (przekraczający 30%);

* obfity przypływ kapitałów amerykańskich i japońskich; Korea Południowa miała być w polityce amerykańskiej ważnym elementem przeciwwagi dla komunistycznej Korei Północnej;

* wysoka wydajność pracy, przekraczająca dynamikę płacy realnej.

TAJWAN

Wyspa ta po 1949r. stała się siedziba Republiki Chińskiej rządzonej przez Czang Kaj-szeka i partię Kuomintang; przez pewien czas była reprezentantem Chin na arenie międzynarodowej.

Podobnie jak w Korei Południowej, przeprowadzona tu została po wojnie radykalna reforma rolna na wzór japoński. Uaktywniła ona rolnictwo i stworzyła bazę do uprzemysłowienia. W latach 1960-1970 dynamiczny rozwój przemysłu (średni roczny przyrost wynosił 16,2%) przekształcił Tajwan z zacofanej prowincji Chin w kraj uprzemysłowiony. Gospodarka została nastawiona na eksport wyrobów przemysłu okrętowego, elektrotechnicznego, elektronicznego, informatycznego (komputery!), chemicznego.

W 1990r. PKB per capita osiągnął 4355 dolarów, a w zakresie eksportu Tajwan uplansował się na 12 miejscu w świcie (67,2 mld doalrów).

Zagrożenie wyspy ze strony Chińskiej Republiki ludowej (ta uznaje Tajwan za swój ą prowincję) spowodowało konieczność rozbudowy sił zbrojnych Tajwanu i sporych nakładów na ich utrzymanie i modernizację.

HONGKONG

Terytorium chińskie, które przez 99 lat było w posiadaniu Wielkiej Brytanii (wróciło do Chin w 1997r.), rozwinęło się niebywale jako strefa wolnocłowa, ale też jako silny ośrodek przemysłu: elektrotechnicznego, elektronicznego, chemicznego, precyzyjnego, stoczniowego. W 1990r. jedenasty eksporter świata (82,2 mld dolarów), w 1992r. awansuje już na 10 miejsce (118 mld dolarów, 3,2% eksportu światowego). W latach 1965-1990 średni roczny wzrost PKB per capita wynosił 6,2 % (1990- 10 420 dolarów).

Czynniki rozwoju „azjatyckich tygrysów”

Analiza rozwoju gospodarczego większości małych, ale niezwykle prężnych państw strefy Pacyfiku pozwala wyodrębnić najważniejsze czynniki ich przyspieszenia gospodarczego:

• przeprowadzenie po II wojnie światowej reform rolnych, które umocniły rolnictwo indywidualne i stworzyły silny popyt na artykuły przemysłowe;

• szerokie reformy oświatowe (konsekwentna walka z analfabetyzmem, rozbudowa różnych typów szkolnictwa), które stworzyły podstawy nowoczesnych społeczeństw;

• korzystanie z wzorów, technologii i kapitałów japońskich;

• wykorzystanie wysokiej wydajności pracy i ograniczenie nadmiernego zatrudnienia i wzrostu płac;

• stworzenie ekonomicznych ułatwień do prowadzenia gospodarki (prawodawstwo, polityka podatkowa, preferencje dla kapitału obcego);

• interwencjonizm państwowy połączony ze stabilną władza polityczną partii demokratyczno-liberalnych.

20. Społeczno- kulturowe skutki cywilizacji przemysłowej

Rozwój kojarzy się na ogół ze zmianą, lub ruchem, któremu podlega sama cywilizacja. Kiedy na przykład mówimy, że coś się zmienia, w pożądanym przez nas kierunku, to rozumiemy, że przechodzi do stanów, lub form bardziej złożonych, ulepszonych. Ciąg takich procesów ( zmian ), zmierzających ku stanowi bardziej doskonałemu, nazywamy postępem. Postęp jest więc szczególnym przypadkiem rozwoju, polegającym na ciągłym doskonaleniu. Rozwój zaś szczególnym przypadkiem ruchu. Ruch ( rozwój ) może być postępowy, prawidłowy, wsteczny, złożony, zmienny. Ruch wsteczny nazywamy niekiedy regresem. Rozwój regresywny to rozwój wsteczny, który może prowadzić, lub doprowadzić do uproszczenia do uproszczenia rozmaitych części cywilizacji, a nawet do jej unicestwienia.

Cywilizacyjny rozwój społecznego oznacza pewien etap rozwoju społecznego przeciwstawiany barbarzyństwu. Sama * cywilizacja * natomiast, to stan kultury, całokształt dorobku materialnego i duchowego, wytwarzany w trakcie rozwoju. Dorobek ten jest następnie przekazywany z pokolenia na pokolenie. Proces dziejowy zaś, oznacza zmiany zachodzące w kolejnych stadiach rozwoju cywilizacji.

Istnieją różne podziały i klasyfikacja cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa. Współczesne cywilizacje określane są najczęściej w oparciu o poziomy rozwoju nauki, techniki i przemysłu, świadczenie usług, produkcji i ich roli w zaspokajaniu potrzeb społecznych. Mówimy wtedy o następujących trzech fazach rozwoju, którym podlegają poszczególne społeczeństwa:

1. rozwój autonomiczny ( niezależny ),

2. rozwój współzależny,

3. rozwój zależny.

Rozwój autonomiczny ( niezależny ) jest dzisiaj raczej mało spotykany. Opiera się on na całkowitej samowystarczalności jednostek w zamkniętych obszarach życia społecznego lub politycznego. Towarzyszy temu samowystarczalność ekonomiczna, którą w czystej postaci spotyka się dzisiaj jedynie w społeczeństwach plemiennych, na przykład w Afryce i Nowej Gwinei.

Rozwój współzależny opiera swoją istotę na równoprawnym charakterze stosunków gospodarczych, społecznych, politycznych, nawet kulturalnych, występujących między różnymi społecznościami państwowymi, czy regionalnymi. Ten typ stosunków ( tak zwanych podmiotowych ) jest charakterystyczny dla krajów wysoko uprzemysłowionych, na przykład w Europie Zachodniej. Opierają one swój rozwój na ekwiwalentnej ( równoważnej ) wymianie, korzystnych kontaktach politycznych oraz wszechstronnym przenikaniu ( dyfuzji ) wzorców i wartości kulturowych, istotnych dla każdej z kooperujących stron ( państw, narodów, społeczności ).

Rozwój zależny opiera się na układzie państw i krajów słabo rozwiniętych z krajami wysoko rozwiniętymi. Stosunki te występują głównie w sferze gospodarczej, rzutując inne płaszczyzny życia społecznego. W sferze politycznej rozwój taki oznacza wywieranie presji przez silniejszych na słabszych. W sferze kulturowej mówi się nawet o tak zwanym gwałcie symbolicznym. Pod pojęciem tym kryje się dezintegracja siły narodowej pod wpływem obcych stylów życia. W sferze ekologicznej taki rozwój może oznaczać przenoszenie tak zwanych brudnych przemysłów z krajów wysoko uprzemysłowionych do krajów wysoko uprzemysłowionych do krajów słabiej uprzemysłowionych.

Rozwojowi zależnemu może towarzyszyć modernizacja. To znaczy jednostronny układ przenoszenia pewnych elementów cywilizacji ze społeczeństw, w których została ona wytworzona, lub ustalona ( bez względu na genezę tych zjawisk ), do społeczeństw o niższym standardzie kultury materialnej. Funkcja tego rodzaju modernizacji polega na przekształcaniu społeczeństw tradycyjnych w społeczeństwa nowoczesne. Nowoczesne społeczeństwa określane są często mianem industrialnych lub nawet postindustrialnych. To znaczy przemysłowych, w których dokonuje się gwałtowny rozwój pod wpływem różnorodnych czynników sprawczych.

Współcześnie, określając możliwości rozwoju, bierze się pod uwagę różnorodne czynniki sprawcze: geograficzne, antropologiczne, ekonomiczne. W tym przypadku do podstawowych czynników, które warunkują rozwój cywilizacyjny społeczeństwa zaliczany jest:

- rozwój naukowo – techniczny,

- rozwój wielkich ideologii i religii,

- rozwój ekonomiczny ( poziom zaawansowania gospodarczego ), rozwój społeczny ( w tym ruchy reformatorskie poszczególnych społeczeństw, poszczególnych kultur narodowych ).

Warto w tym miejscu dodać, że postęp naukowo – techniczny jest czynnikiem stosunkowo * młodym * w ogólnym rozwoju cywilizacji. Człowiek bowiem przez ponad 90 procent lat swojej historii rozwijał się przy stosunkowo bardzo małym wykorzystaniu technologii, w dość bliskim kontakcie z przyrodą, w ograniczonych co do wielkości grupach społecznych, niezbyt silnie ustrukturowionych. Warunki w jakich żył i sposoby jego zachowania zmieniały się wprawdzie stale, ale jednak bardzo powoli. Dawniej innowacje przyjmowane były głównie przez wymianę pokoleń. Był więc zawsze czas na wypróbowanie tego co nowe, na przyjęcie, albo odrzucenie pewnych składników, już po ich społecznym sprawdzeniu. Rewolucja przemysłowa i w tym zakresie, obecna rewolucja postindustrialna przyniosła zmiany zasadnicze. Zburzyła dawne struktury społeczne, odizolowała człowieka od przyrody Uzależniła życie, nawet prywatne, od techniki, przeniosła je w świat zmieniający nie poprzez pokolenia, ale poprzez wycinek jednostkowego życia.

Nauka posługując się techniką, staje się stopniowo potężnym narzędziem przekształceń naszej rzeczywistości, zagrażającym dalszemu istnieniu innych rzeczywistości cywilizacyjnych. Dostrzegali to zagrożenie ludzie już w osiemnastym wieku. Już wtedy cywilizacja przemysłowa miała swoich przeciwników, którzy obawiali się, że przemysł pozbawi ich środków do życia. Humaniści naszej epoki uważają, że tworzy ona społeczeństwo nie odpowiadające faktycznym aspiracjom człowieka. O. G. Wels pisze o tym w sposób wprost posępny * wszystko i tak zmierza donikąd *.

Pogląd ten znajduje potwierdzenie w ekologicznej degradacji ziemi, okazało się bowiem, że człowiek nie tyle wykorzystuje, co marnuje zgromadzone dobra materialne, eksploatując środowisko w sposób bezwzględny i nieodtwarzalny. Korzystając z dobrodziejstw techniki przyspiesza tempo zmian. To co dawniej przekształcało się przez wiele pokoleń, dziś zmienia się diametralnie nawet po kilku latach. Skutki tego przekształcenia są groźne.

Z jednej strony, przy wprowadzaniu bardzo częstych zmian przemysłowych, brak czasu na ich sprawdzenie, a przede wszystkim niemożliwe jest wyśledzenie ubocznych następstw, nieraz ujawniających się z dużym opóźnieniem. Z drugiej strony, w perspektywie lat, umysł, zachowanie człowieka, jego emocje są przystosowane tylko do pewnej częstotliwości zmian. Gdy jest ona technologicznie zbyt wysoka, narusza to ekosystem ( równowagę ), a wciąż nadchodzące zmiany nie mogą być racjonalne, ani emocjonalnie przyswojone. Często zmiany te nie przystają do dotychczasowych struktur społecznych ( cywilizacyjnych ), w konsekwencji niszcząc je, degradując. W ten sposób technika uzbroiła człowieka w ogromną władze nad wszechświatem, ale w obecnej fazie pozbawia go pożywki, jaką daje bezpośrednia więź z naturą. Człowiek współczesny, podobnie jak mityczny Anteusz, nie przestał był istotą ziemską i dlatego jego uległość wobec cywilizacji technicznej oddziela go od naturalnego środowiska, prowadząc do utraty tych cech, które w ogóle warunkują jego przetrwanie.

21. Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich, przekazanie chłopom użytkowanej przez nich ziemi na własność, przeprowadzone w XIX w. Do czasu nadania gospodarstw rolnych chłopi-dzierżawcy uprawiali ziemię w zamian za pańszczyznę bądź ekwiwalent pieniężny na rzecz właściciela. Proces uwłaszczenia dokonywał się w różnym czasie i na odmiennych zasadach, w zależności od przynależności państwowej ziem polskich.

Najwcześniej uwłaszczenie rozpoczęło się w zaborze pruskim, gdzie w 1808 chłopi, użytkownicy gospodarstw w dobrach państwowych, otrzymali możliwość wykupu gruntów. W 1811 podobną możliwość otrzymali chłopi w dobrach prywatnych, gdzie mogli otrzymać gospodarstwo rolne na własność w zamian za zwrot na rzecz dotychczasowego właściciela 1/2 powierzchni gospodarstwa w przypadku, gdy chłop nie posiadał prawa dziedziczenia, bądź 1/3 powierzchni gospodarstwa w przypadku posiadania prawa dziedziczenia. 1816 ograniczono uwłaszczanie do gospodarstw sprzężajnych. 1821 rząd rozpoczął likwidację serwitutów w drodze wypłaty odszkodowań dziedzicom.

W 1823 na takich samych zasadach przeprowadzono uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim. W połowie XIX w. nadano ziemię także drobnym rolnikom.

Uwłaszczenie w Galicji przeprowadzono pod wpływem ruchów rewolucyjnych 1846 i 1848. Pozostawiono chłopom całość uprawianej ziemi, przy czym rząd zobowiązał się do zapłaty odszkodowań dotychczasowym właścicielom. W praktyce za ziemię zapłacili chłopi, obciążeni przez państwo specjalnym podatkiem. Proces uwłaszczenia w zaborze austriackim prowadzono przez 10 lat.

Na ziemiach polskich włączonych bezpośrednio do państwa rosyjskiego uwłaszczenie wprowadzono ukazem carskim z 1861, który nadawał ziemię chłopom pod warunkiem jej wykupu. Z otrzymanego nadziału chłop miał płacić czynsz lub odrabiać pańszczyznę, przy czym miały zostać ustalone warunki wykupu. Utrzymanie pańszczyzny przez dwa lata od ogłoszenia ukazu i nieuregulowanie sprawy wysokości odszkodowań budziły powszechne niezadowolenie.

Ukaz carski z 1861 nie obejmował ziem Królestwa Polskiego, gdzie uwłaszczenie chłopów ogłosił Tymczasowy Rząd Narodowy w dniu wybuchu powstania styczniowego (22 stycznia 1863) w manifeście, który nadawał ziemię chłopom, obiecując wypłacenie odszkodowań dotychczasowym właścicielom. Zagwarantowano chłopom uprawnienia z tytułu serwitutów oraz nadania dla bezrolnych, którzy wezmą udział w powstaniu.
Rząd carski dążąc do odciągnięcia ludności wiejskiej od powstania przeprowadził uwłaszczenie w Królestwie Polskim w marcu 1863 na zasadach bardzo zbliżonych do gwarantowanych w manifeście Tymczasowego Rządu Narodowego.

Dekrety uwłaszczeniowe 1863, 2 dekrety ogłoszone w dniu wybuchu powstania 22 stycznia 1863, wraz z manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego. Ogłaszały natychmiastowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi, które miało być wypłacane z funduszów państwowych. Bezrolnym biorącym udział w powstaniu gwarantowały trzymorgowe nadziały ziemi z dóbr narodowych. Chłopi zachowywali swoje prawa serwitutowe do lasów.

Rząd Narodowy nakazywał dowódcom oddziałów powstańczych odczytywanie dekretów uwłaszczeniowych w każdej wsi. Protokoły nadania ziemi chłopom miały być wciągane do ksiąg gminnych i podpisywane przez dziedzica, proboszcza, wójta i sołtysa. Opierających się wykonaniu dekretów nakazywano karać śmiercią.

W celu odciągnięcia chłopów od powstania, 2 marca 1864 rząd carski ogłosił 4 ukazy uwłaszczeniowe, które wprowadzały uwłaszczenie na zasadach zbliżonych do rozwiązań przyjętych w dekretach Tymczasowego Rządu Narodowego.

PRUSY	1807 - Zniesienie poddaństwa chłopów 1811 - Edykt regulacyjny (umożliwiał chłopom korzystanie z dóbr prywatnych, nabycie własności i pozbycie się pańszczyzny) 1819 - Zakaz rugowania chłopów wydany przez rząd 1821 - Zarządzenie o wykupie powinności (przeliczenie na gotówkę dotychczasowych świadczeń i robocizny umożliwiało ich wykup) 1823 - Rozciągnięcie edyktu regulacyjnego na Księstwo Poznańskie 1848-1850 - Zniesienie resztek praw zwierzchnich pana wsi do gruntów, uwłaszczenie objęło wszystkie kat. ludności chłopskiej. Konsekwencje: Powstanie znacznej liczby dużych gospodarstw wiejskich, liczna grupa chłopów zamożnych i masa małorolnych i bezrolnych
AUSTRIA	koniec XVIIw. - Reformy józefińskie (gwarancja na dziedziczenie użytkowanej ziemi, pod warunkiem wykonania powinności, zabroniono rugować panu chłopów z ziemi, oczynszowanie prowadzone pod nadzorem władz austriackich - proces rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, pan opiekunem dominalnym wsi do końca lat 40-tych XIXw. 1848 - Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów - odszkodowania dla dziedziców płacone przez państwo - fundusze na ten cel z podatków płaconych przez chłopów. Serwitutów nie rozwiązano, co było przyczyną nieporozumień miedzy wsią, a panem. Konsekwencje: Rozdrobnienie i karłowatość gospodarstw chłopskich, dominacja ziemian (47% gruntów w ich rękach)
ROSJA	1815-1830 - Konstytucja króla polskiego gwarantowała chłopom wolność osobistą, ale bez prawa do użytkowanej ziemi. W 1818 dekret królewski - pan jest jednocześnie wójtem. Ograniczony zasięg oczynszowania jedynie w dobrach narodowych. 1841-1864 - Oczynszowanie przede wszystkim w dobrach narodowych, początek akcji rugowania w dobrach prywatnych, 1861 z inicjatywy Wielkopolskiego ukaz carski o oczynszowaniu w dobrach narodowych 9całkowitych) 1864 - ukaz carski o uwłaszczeniu. Konsekwencje: Spadek liczby chłopów bez ziemi, zwiększenie liczby małych gospodarstw.

22. Rozwój przemysłu na ziemiach polskich w XIX wieku. Główne okręgi przemysłowe

Główne okręgi przemysłowe 2 półrocza 19 wieku:

Zasadniczym źródłem rozwoju przemysłowego ziem polskich był napływ do miast najemnej siły roboczej oraz dokonujące się procesy mechanizacji przemysłu, ponadto obniżenie kosztów transportu na skutek rozbudowy linii kolejowych powodowało potanienie kosztów produkcji. Najkorzystniejsze warunki rozwoju, zwłaszcza po wygranej przez Niemcy wojnie z Francją w 1871roku miał Górny Śląsk, wchodzący w skład państwa niemieckiego. Charakterystyczny profil produkcji górnośląskiej to przemysł ciężki, zwłaszcza hutniczy, metalowy i maszynowy. Obok niego rozwijało się górnictwo. Aż 42% zawodowo czynnej ludności z Górnego Śląska zatrudnione było w przemyśle i górnictwie. Pewną rangę, gdy idzie o ogólny obraz gospodarki tego terenu miały także zakłady przemysłu drzewnego, budowlanego i spożywczego. W Królestwie polskim bardzo dobre warunki rozwoju miał przemysł bawełniany, ze względu na dużą chłonność rynku wewnętrznego. Popyt na tanie tkaniny bawełniane, produkowane w łódzkim Okręgu Przemysłowym, powodował szybki wzrost liczby przędzalni. W 1885r. Działało już w Królestwie pięciokrotnie więcej przędzalni niż 20 lat wcześniej, z tego aż 76% znajdowało się w okręgu łódzkim. Obok przemysłu bawełnianego rozwijał się przemysł wełniany, głównie w Łodzi, Zgierzu i Tomaszowie. W połowie lat 80-tych w łódzkim okręgu przemysłowym pracowało ok.42 tys. osób z tego 90% w przemyśle włókienniczym. Drugi z okręgów przemysłowych Królestwa- Warszawski – cechowała różnorodność rozwoju przemysłu. Dobrze prosperowało browarnictwo, cukiernictwo i przemysł tytoniowy. Zakłady lniarskie w Żyrardowie należały do największych fabryk tego typu na ziemiach polskich, gdyż zatrudniały ok. 7500 robotników. Silną pozycję miał także przemysł skórzany a jego ośrodkiem była Warszawa. Około 1885r. Warszawski Okręg Przemysłowy zatrudniał blisko 33 tys. Robotników czyli 24% ogółu robotników pracujących w Królestwie. Ukształtowany w latach 1878-1890 Okręg Sosnowiecko-Częstochowski szybko stał się głównym producentem wyrobów hutniczych w Królestwie. Rozwój tej zaś gałęzi przemysłu przyczynił się do pięciokrotnego wzrostu wydobycia węgla. W okręgu sos.- częstoch. Na bazie hutnictwa powstał prawie od podstaw przemysł metalowo -maszynowy oraz rosło znaczenie przemysłu włókienniczego. Na tle Górnego Śląska oraz królestwa najsłabsze postępy w uprzemysłowieniu miała Galicja. Przeważał tam przemysł rolno – spożywczy, głównie gorzelnictwo, młynarstwo, cukiernictwo. Od 1845r. Działał w Galicji największy polski browar w Okocimiu, którego produkcja po modernizacji zakładu powiększyła się w latach 1870-1810 aż dziesięciokrotnie. W latach 80-tych udział przedsiębiorstw w Galicji w liczbie wszystkich przedsiębiorstw wynosił zaledwie 9,2%, gdy ludność Galicji stanowiła 27% a obszar 26%.

Na Górnym Śląsku zaistniały warunki do wykształcenia się nowoczesnego przemysłu fabrycznego. To właśnie w Gliwicach uruchomiono w 1796r. Pierwszy w Europie kontynentalnej wielki piec koksowy do wytopu żelaza. Po 1815r. Nastąpiło pewne zahamowanie rozwoju gospodarczego na Śląsku, spowodowane przede wszystkim barierami celnymi między poszczególnymi państwami niemieckimi oraz między polskimi zaborami, w związku z czym skurczył się rynek zbytu. Powstanie w 1834r. Niemieckiego Związku celnego otworzyło śląskim towarom przemysłowym rynki prawie wszystkich państw niemieckich. Jednocześnie pojawiły się pierwsze efekty reformy agrarnej w postaci napływu do miast dużej liczby bezrolnych, dzięki czemu powstał duży, wolny rynek pracy najemnej. W latach 1831-1842 do hutnictwa górnośląskiego wprowadzono nowoczesna technologię, obejmującą całość procesu wytopu żelaza: wielkie piece koksowe, tzw. Piece puddlingowe. Wraz z hutnictwem rozwijało się górnictwo, przede wszystkim wydobycie rud żelaza oraz węgla kamiennego. Powstawało także hutnictwo cynku, wymagające najnowocześniejszych technologii. Rozpoczęto budowę kolei. Pierwsza linia kolejowa na ziemiach polskich połączyła w latach 1842-1843 miasta śląskie Opole i Wrocław. Do końca lat 40-tych. Śląsk zyskał połączenie kolejowe z Berlinem i Dreznem, Krakowem i Warszawą. Do 1860r. Zbudowano linie Wrocław- Poznań – Gdańsk, a także Katowice- Racibórz. W Zagłębiu Dolnośląskim powoli upadało tkactwo, ponieważ opierało się ono nadal na formach wiejskiego tkactwa rzemieślniczego i pracy nakładczej. Towary te wypierane były przez tanie produkty z zachodnich prowincji pruskich.. Doprowadziło to do buntu tkaczy, najgroźniejszym było powstanie tkaczy śląskich w 1844r. Ważnym ośrodkiem przemysłu wielobranżowego stał się Wrocław i jego okolice; znajdowały się tutaj skupiska przemysłu cukrowniczego, włókienniczego, chemicznego i metalowego. Od końca XVIII wieku rozwijał się przemysł się przemysł maszynowy (stoczniowy) w Gdańsku i Elblągu. W Wielkim Księstwie Poznańskim istniał dość znaczny przemysł włókienniczy, aczkolwiek oparty na tradycyjnym systemie warsztatów rzemieślniczych i pracy nakładczej. W Wielkopolsce wykształciła się niekorzystna dla Polaków struktura własności, gdyż większość kapitału przemysłowo-kupieckiego znalazła się w rękach mniejszościowej grupy niemieckiej. Wielkopolscy przedsiębiorcy, kupcy i ziemianie bronili się, tworząc polskie przedsiębiorstwa handlowo- rzemieślnicze, towarzystwa kredytowe i spółdzielnie, dzięki czemu rosły ich możliwości kapitałowe i inwestycyjne. Rolę taką odgrywał od 1841r. „Bazar”- wielki kompleks handlowo-rzemieślniczy w Poznaniu. Ośrodek ten był miejscem spotkań kupców, rzemieślników, fabrykantów o ziemian. Do powstania :bazaru” przyczynił się znacznie Karol Marcinkowski, lekarz i znany w Poznaniu społecznik. W Poznaniu lokował się tutaj przemysł metalowy i maszynowy, produkujący zwłaszcza dla coraz bardziej nowoczesnego wielkopolskiego rolnictwa. Powoli zaczynali odgrywać większą rolę przedsiębiorcy polscy, jak Hipolit Cegielski- od 1846r. Właściciel firmy handlowej, a od 1855r. Fabryki maszyn i narzędzi rolniczych. Przemysł metalowy rozwijał się też w Bydgoszczy. W Królestwie Polskim po 1815r. Nadal funkcjonowały dawne ośrodki przemysłowe. Dzięki protekcji Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego -Lubeckiego zbudowano w Królestwie przemysł włókienniczy i górniczo-hutnicze Zagłębie Dąbrowskie. Wprowadzanie nowoczesnego przemysłu hutniczego do Staropolskiego Okręgu Przemysłowego kończyły się na ogół niepowodzeniem, mimo nowoczesnych technologii. Nowoczesny przemysł powstał w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie zbudowano rządowe kopalnie rudy żelaza, kopalni węgla kamiennego oraz huty żelaza i cynku. Przemysł włókienniczy rozwijał się w trójkącie rzek Wisły, Pilicy i Prosny.

23. Osiągnięcia gospodarcze II Rzeczypospolitej (integracja gospodarcza, reformy W.Grabskiego), Gdynia, COP)

REFORMY W.GRABSKIEGO

Dnia 19 XII 1923r. Prezydent Wojciechowski powołał gabinet pozaparlamentarny (czyli złożony z fachowców, a nie przedstawicieli poszczególnych ugrupowań zasiadających w parlamencie), którego głównym zadaniem było ratowanie skarbu. Stanowisko premiera i ministra skarbu objął Władysław Grabski. Grabski wraz ze swoim rządem zwrócił się do parlamentu o przyznanie mu pełnomocnictw do regulowania wszystkich spraw związanych z reformami skarbowymi i walutowymi w drodze wydawania dekretów z mocą ustawy, a więc z pominięciem parlamentu. W.Grabski uzyskał takie pełnomocnictwa, ale tylko na okres 6 miesięcy. W związku z tym zdecydował, że zasadniczą reformę przeprowadzi w tym okresie.

Program Grabskiego zakładał zrównoważenie budżetu. Pierwszym krokiem ku temu było zastąpienie marki polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski osiągnąć przez przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzację podatków i redukcję wydatków państwowych.

Zakres reform skarbowych podjętych przez rząd był szeroki. Z jednej strony dążono do ograniczenia wydatków państwa. Tu największych rezerw upatrywano w zaprzestaniu dofinansowania z budżetu wysokiego deficytu Polskich Kolei Państwowych (podniesiono taryfy kolejowe) oraz w zmniejszeniu nakładów na wojsko. Z drugiej zaś ograniczono wydatki na administrację. Przyspieszono płatności nadzwyczajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat zwaloryzowanych podatków i podniesiono niektóre stawki podatkowe. Poza tym sprzedaż walut o stałym kursie przez rząd zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysowała się perspektywa zrównoważenia budżetu, rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło to stabilność ich kursu.

W 1924r. Udało się w zasadzie zrównoważyć budżet. Tym samym zlikwidowano główną przyczynę inflacji. W.Grabski, nie czekając nawet na ten moment, zaczął przygotowywania do reformy walutowej.

Przede wszystkim zdecydował, że należy zlikwidować Polską Kasę Pożyczkową i w jej miejsce utworzyć nowy bank centralny. W obawie, aby nowa instytucja nie podlegała naciskom ze strony rządu, co mogło ponownie doprowadzić do druku pieniędzy na pokrywanie deficytu budżetowego, ustalono, że Bank Polski zorganizowany zostanie na zasadzie prywatnej spółki akcyjnej.

W dniu 28 kwietnia 1924r. Bank Polski został uruchomiony i rozpoczął emisję złotych. Początkowo obiegały one równolegle z markami polskimi, przy czym kurs wymiany określono na 1zł=1,8 mln marek polskich. Stopniowo marki wycofywano z obiegu i złoty stał się wyłącznym oficjalnym środkiem płatniczym.

Pierwszy etap reformy skarbowo-walutowej Grabskiego zakończył się sukcesem. Gdy na wiosnę 1924r. ceny przestały rosnąć, a płace realne wzrosły, zwiększyło się też zaufanie do rządu, tak istotne przy tego typu operacjach. Robotnicy byli nawet skłonni do ustępstw, by umożliwić realizację reformy. Większość jej ciężarów poniósł jednak kapitał prywatny i ziemianie, płacąc ogromną daninę majątkową. Warto też podkreślić, iż w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, które przeprowadziły po I wojnie światowej podobne reformy opierając się na pożyczkach zagranicznych, naprawa skarbu w Polsce dokonała się wyłącznie siłami krajowymi.

COP - Centralny Okręg Przemysłowy

Rząd w wyniku analizy gospodarki inwestycyjnej uznał, że dotychczasowa polityka inwestycyjna była niesłuszna. Przyjęto zasadę koncentrowania nakładów na zadaniach najważniejszych, do których zaliczono: wzmocnienie zdolności obronnej państwa, stworzenie warunków do systematycznego uprzemysłowienia kraju, zaktywizowania wielkich, dotychczas biernych okręgów gospodarczych, zatarcie różnic między Polską A i B oraz obniżenie kosztów własnych produkcji. Realizacja tak szeroko zakrojonego programu wymagała ogromnych środków finansowych. Rząd polski nie dysponował odpowiednimi zasobami i w związku z tym zdecydował się skoncentrować cały wysiłek w jednym rejonie. W lutym 1937r. zainicjowano budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. Nawiązano tym samym do powstałej w 1928r. koncepcji rozbudowy przemysłu w tzw. trójkącie bezpieczeństwa w widłach Widły, Dunajca i Sanu. COP miał przyczynić się do przyspieszenia industrializacji kraju i do przekształcenia Polski w państwo przemysłowo-rolnicze.

O lokalizacji okręgu zdecydowały względy wojskowe (położony z dala od granic), demograficzne (nadmiar wolnej siły roboczej szacowano na 400-700 tys. ludzi) oraz gospodarcze (stworzenie rynku zbytu dla płodów rolnych wschodniej Polski, znaczne zasoby surowców oraz możliwości wykorzystania energii wodnej i gazu).

Na terenie należącym do COP wybudowano wiele obiektów przemysłowych. Do najważniejszych należały: elektrownie wodne w Rożnowie i Myczkowicach, huta żelaza i stalownia w Stalowej Woli, fabryka samochodów ciężarowych w Lublinie, wytwórnia celulozy w Niedomicach, kombinat sztucznego kauczuku i opon w Dębicy oraz obiekty przemysły zbrojeniowego, m.in.fabryki broni w Radomiu, Starachowicach, Rzeszowie i Sanoku, zakłady lotnicze w Mielcu i Rzeszowie oraz fabryki amunicji w Skarżysku, Kraśniku i Jawidziu. Zrealizowano także szereg ważnych inwestycji w dziedzinie komunikacji i transportu. Zbudowano m.in. 10 nowych dworców kolejowych. Budowano linię kolejową na następujących odcinkach: Tarnów – Szczucin – Staszów, Ostroweic – Iłża – Radom, Rzeszów – Tarnobrzeg oraz Lublin – Szczebrzeszyn.

Całość nakładów poniesiona do września 1939r. wynosiła ok. 400 mln zł. Inwestycje finansowane były głównie ze środków państwowych. COP nie był w stanie zatrudnić istniejącej nadwyżki siły roboczej. Obliczono, że mogło znaleźć tu zatrudnienie 107 tys. nowych pracowników.

Zatem COP nie mógł rozwiązać zasadniczych gospodarczych problemów Polski. Świadom tego faktu E. Kwiatkowski przedstawił na początku grudnia 1938r. projekt wieloletniego programu gospodarczego. Był to program piętnastoletni, który dzielił się na pięć trzyletnich etapów. Każdy z nich miał być poświęcony rozwiązaniu innego problemu gospodarczo-społecznego.

Okres I (1939-1942) rozbudowa potencjału obronnego

Okres II (1942-1945) rozbudowa komunikacji

Okres III (1945-1948) poprawa położenia wsi

Okres IV (1948-1951) urbanizacja i uprzemysłowienie kraju

Okres V (1951-1954) zatarcie różnic między Polską A i B

Plan w tej formie miał charakter dość utopijno-propagandowy, nie uwzględniał bowiem symptomów zbliżającej się wojny; nie podano również żadnych uzasadnień techniczno-ekonomicznych oraz metod i źródeł finansowania.

Ówczesne możliwości finansowe Polski były niewielkie, a rząd pod wpływem agresywnej postawy Niemiec hitlerowskich redukował nakłady na inwestycje cywilne. Aby ratować sytuację finansową na rok 1939, rząd rozpisał nową pożyczkę wewnętrzną na cele obrony przeciwlotniczej. Wynik finansowy operacji przerósł najśmielsze oczekiwania. Rząd liczył na wpływ 180 mln zł, gdy tymczasem w wyniku subskrypcji uzyskano 400 mln zł.

24. Współzalezności pomiędzy gospodarką a polityką w XIX i XX wieku (dominacja W. Brytanii w XIX i USA w XXw., kolonializmw XIXw., I i II wojna światowa, „zimna wojna”, walka o surowce i rynki).

Ekspansja kolonialna w II połowie XIX i początkach XX wieku.

 Choć ekspansja zamorska Europejczyków trwała już od średniowiecza (w postaci krucjat), a kwitła przez około 150 lat od końca XV do połowy XVII wieku, to początkiem kolonializmu, takiego, jak definiujemy go dzisiaj, był wiek XIX. W jego trakcie Europa i Stany Zjednoczone opanowały lub uzależniły od siebie niemal cały zamieszkały świat. Na przełomie XIX i XX wieku ponad połowa lądów była czyimiś koloniami, a więcej niż jedna trzecia ludności świata znajdowała się w zależnościach kolonialnych. Wiele krajów, które nie były koloniami, pozostawało pod wpływem politycznym bądź gospodarczym mocarstw europejskich lub Stanów Zjednoczonych.

Jakie były przyczyny ówczesnej gwałtownej ekspansji kolonialnej? W Europie brakowało surowców i rynków zbytu dla rosnącej produkcji. Poszukiwano ich szczególnie w Azji. Państwa posiadające kolonie zyskiwały na inwestycjach tam, gdzie siła robocza była tania a baza surowcowa - obfita. Kolonie dawały możliwość kariery wielu przedsiębiorczym ludziom, którzy osiedlali się w nich i zatrudniali w administracji, organizowali gospodarstwa rolne, handel lub przedsiębiorstwa. Dawne posiadłości wymagały zabezpieczenia poprzez kolonizację innych terenów w obronie przed rywalizacją pozostałych mocarstw; kolonizacja napędzała się sama. W okresie wzmożonej, nowoczesnej kolonizacji prestiż państwa i jego pozycja na arenie międzynarodowej zależały od podporządkowanego terytorium. W wyniku ekspansji rozwijała się także ewangelizacja i pasje poznawcze Europejczyków, przekonanych, że ich powołaniem jest cywilizowanie innych ludów. W ostatniej dekadzie XIX stulecia największe terytoria na kontynencie afrykańskim należały do Wielkiej Brytanii. Wytyczyła ona dwa kierunki ekspansji: oś Kapsztad-Kair oraz terytoria nad Zatoką Gwinejską. Brytyjczycy posuwali się na północ od Kraju Przylądkowego (który posiadali już od początku XIX wieku), opanowując: Beczuanię, Rodezję, Ugandę, Brytyjską Afrykę Wschodnią i Zanzibar. Między Rodezją a Brytyjską Afryką Wschodnią znajdowała się Tanganika - Niemiecka Afryka Wschodnia (opanowana przez Niemców w latach 1885-1891). Kiedy w roku 1869 za pieniądze francuskie i egipskie wybudowano Kanał Sueski, wzrosło zainteresowanie Anglików, wyczulonych na sprawę drogi do Indii, Egiptem. W 1875 roku wykupili od ówczesnego kedywa Isma'ila Paszy akcje Kanału. Gdy w 1882 roku wybuchły w Egipcie zamieszki przeciw władzy nowego kedywa - Taufika Paszy, nastąpiła tam brytyjska interwencja zbrojna. Francja wycofała się z gry. Brytyjczycy zaś wprowadzili okupację Egiptu, gdzie formalnie rządził kedyw, faktycznie zaś brytyjski konsul generalny i jego doradcy. W Sudanie, który należał do Egiptu, wybuchło powstanie Mahdiego (Muhamada Ahmada Ibn Abd Allaha). Anglikom udało się zdobyć Sudan dopiero pod koniec lat 90. XIX wieku.

Francja dążyła do zajęcia pasa posiadłości od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone. Za czasów monarchii lipcowej (1830-1848) nastąpiła kolonizacja Algierii, która (mimo oporu ludności arabskiej) uznana została za terytorium zamorskie Francji i stała się terenem osadnictwa francuskiego. W kolejnych latach Francja podporządkowała sobie Tunis, dalej: Mauretanię, Senegal, Gwineę, Dahomej, Wybrzeże Kości Słoniowej i terytorium obecnego Mali i Nigru - posiadłości te nazwano Francuską Afryką Zachodnią oraz Francuską Afrykę Równikową, czyli Kongo Francuskie, dzisiejsze Republikę Środkowoafrykańską i Czad, zaś w 1895 - Madagaskar. W 1898 roku jedna z francuskich ekspedycji wkroczyła na teren Sudanu. W Faszodzie doszło do spotkania stron francuskiej i brytyjskiej pod dowództwem zwycięzcy mahdystów. W końcu Francja ustąpiła, zaś konflikt faszodański stał się podstawą późniejszego sojuszu Francji i Wielkiej Brytanii.

W latach trzydziestych XIX stulecia powstały na północ od Kraju Przylądkowego dwie niepodległe republiki Burów (chłopów holenderskich), którzy nie chcieli żyć pod rządami brytyjskimi - Transwal i Orania. Odkryto tam złoto oraz złoża diamentów, co tym bardziej zainteresowało Anglię tymi terenami. Natomiast w 1884 roku powstała w ich sąsiedztwie Niemiecka Afryka Południowo-Wschodnia. Wykorzystując konflikt między Burami a osadnikami niemieckimi, Brytyjczycy wypowiedzieli chłopom holenderskim wojnę. Trwała ona w latach 1899-1902 i przyniosła zwycięstwo Anglikom. Właśnie podczas tej wojny powstały pierwsze obozy koncentracyjne, zakładane przez Brytyjczyków. Były to także początki ruchu skautowego, założonego przez Roberta Baden-Powella. W 1910 roku połączono Kraj Przylądkowy, Transwal i Oranię tworząc Związek Południowej Afryki - dominium brytyjskie, gdzie rządy powierzono Burom.

W kolonizacji Afryki wzięły udział jeszcze 4 kraje: Belgia, Włochy, Portugalia i Hiszpania. Ta ostatnia panowała jednak tylko w Rio de Oro i na Wyspach Kanaryjskich. Wielki sukces odniosła natomiast Belgia, obejmując w posiadanie Kongo (1908), które już od 1885 roku pozostawało pod zwierzchnictwem króla belgijskiego Leopolda II. Włochy zagarnęły Erytreę, większą część Somalii oraz Trypolitanię i Cyrenajkę. Portugalczycy zwiększyli stan swojego posiadania z XVI wieku zajmując Angolę i Mozambik. Niemców zastał wiek XX w posiadaniu Kamerunu, Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej, Tanganiki i Togo. Jedynymi wolnymi terytoriami na terenie Afryki na początku XX wieku były Liberia, Etiopia i Maroko, do zajęcia którego dążyła Francja.

Oprócz Afryki terenami ekspansji kolonialnej zarówno Europejczyków, jak i Japończyków, i Amerykanów były Bliski Wschód i Azja. Poza zaborami kolonialnymi rywalizowano o sfery wpływów politycznych i gospodarczych na tych terenach.

Bliski Wschód zajmowało wciąż słabnące Imperium Osmańskie. O wpływy rywalizowały tam Niemcy i Wielka Brytania, popierająca separatyzmy arabskie. Do wzmocnienia Turcji dążył proniemiecki ruch młodoturecki, skupiający głownie młodszych oficerów i inteligencję turecką. Niemcy prowadzili na Bliskim Wschodzie budowę kolei B-B (Berlin-Bagdad), przysyłały do Turcji ekspertów wojskowych i dostarczały broń. W roku 1908 młodoturcy dokonali przewrotu, wygrali wybory do parlamentu i objęli władzę. Nowy sułtan pozostawał w pełni pod wpływem ministrów młodotureckich i kadry dowódczej armii. Rozwijał się panturkizm, czyli tendencja do zjednoczenia wszystkich ludów tureckich. O wpływy w Cesarstwie Persji rywalizowały Wielka Brytania, Rosja i Niemcy. W roku 1907 Brytyjczycy i Rosjanie dokonali tam podziału stref wpływów między siebie.

Kolonializm rosyjski posiadał inny charakter niż dążenia pozostałych mocarstw. Rosja nie zdobywała posiadłości zamorskich, lecz stopniowo rozszerzała swój zasięg na południe i wschód. W latach 70. i 80. wieku XIX zajęła ogromną część Turkiestanu oraz Kraj Nadamurski na Dalekim Wschodzie. Sięgając granic Afganistanu, weszła w sferę bezpośrednich wpływów brytyjskich. Posuwając się głębiej na Dalekim Wschodzie, rozpoczęła okupację Mandżurii (1900-1905) i zbliżyła się do granic Korei. Stało się to przyczyną konfliktu z Japonią.

Od roku 1876 cesarzową Indii była królowa brytyjska Wiktoria. Indie stanowiły perłę korony brytyjskiej, były jej największą i najcenniejszą kolonią. Wiązały się z tym troska o drogę do Indii i zapewnianie im bezpieczeństwa. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Brytania dołączyła do swojego stanu posiadania w Azji (większości Półwyspu Malajskiego z Singapurem) Beludżystan chroniący Indie od zachodu i Birmę - od wschodu. Azja Południowo-Wschodnia została podzielona między Holandię i Francję.

XIX wiek to czas powolnego upadku Chin, które nie sprostały wyzwaniu ekspansji państw Europy i Stanów Zjednoczonych. Stopniowo Chiny otwierały swoje porty Europejczykom, powstawały w chińskich miastach osady cudzoziemskie, władze zrezygnowały z narzucania jakichkolwiek ograniczeń handlu zagranicznego. Uważano, że przybysze z europy (których liczba wciąż rosła) pomagają w utrzymaniu władzy cesarskiej dynastii mandżurskiej, która w XIX stuleciu znacznie osłabła.

Kiedy w roku 1895 Chiny straciły w wojnie z Japonią (1894-1895) Tajwan i zrzekły się pretensji do Korei, imperia europejskie rozpoczęły ekspansję terytorialną na terenie cesarstwa. Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Rosja objęły w dzierżawę część terytoriów chińskich, zaś Stany Zjednoczone domagały się udziału w handlu z Chinami (otwartych drzwi). Poczynania przybyszy i nieudolne rządy cesarzowej wdowy Longyu wywołały powstanie ludowe 1899-1902, zwane powstaniem bokserów. Państwa europejskie wysłały do Chin ekspedycje wojskowe. Po długich i krwawych walkach ruch stłumiono. Jednakże autorytet dynastii cesarskiej został podważony. W roku 1911 Chiny przekształciły się w republikę, ale pogrążały się coraz bardziej w wojnie domowej. Zamiast odrodzenia potęgi Chin, do którego dążył ruch zapoczątkowany przez Sun Yat-sena, założyciela Partii Narodowej (Kuomintagu), nastąpiły długie walki. Zakończyły się one dopiero w 1949 roku.

Zupełnie odmienny od kolonializmów europejskich był imperializm amerykański. W pierwszej połowie XIX wieku dążenie Stanów Zjednoczonych do hegemonii na swoim kontynencie było formą obrony przed ewentualną interwencją europejską. Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarki wzrosły jednak potrzeby terytorialne USA. Stany Zjednoczone wykorzystały powstania antyhiszpańskie na Kubie i Filipinach i w 1898 roku pokonały Hiszpanię, otrzymując za symboliczną kwotę Filipiny. Hiszpania zrzekła się praw do Kuby, która zyskała niepodległość. Jednakże Stany zarezerwowały sobie prawo interwencji w razie konieczności utrzymania sprawnego rządu i ochrony niepodległości Kuby. Kolonializm Stanów polegał na zdobywaniu coraz większych wpływów w formalnie niepodległych krajach Ameryki Środkowej i części Ameryki Południowej.

Polityka kolonialna mocarstw europejskich, Japonii oraz Stanów Zjednoczonych przemieniła świat, który wiek XX rozpoczynał pośród mniej lub bardziej jawnych konfliktów. Otwierała się droga do nowych wojen i nowych sojuszy. Droga do wojny światowej.

W pierwszej połowie tego stulecia większość państw, w których rozwijał się kapitalizm, hołdowała zasadom protekcjonizmu, który zastąpił politykę merkantylizmu. W połowie stulecia popularna stała się polityka wolnego handlu. W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku niektóre państwa kapitalistyczne wprowadziły tzw. neoprotekcjonizm, co wiązało się z procesem przekształcenia się kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w imperializm. Nie można oddzielić sztywnymi granicami dat poszczególnych typów polityki gospodarczej, występujących w XIX w.: protekcjonizmu, wolnego handlu i neoprotekcjonizmu. Polityka wolnego handlu narastała stopniowo już w pierwszej połowie XIX w., a nawet wcześniej, chociaż panującym wówczas systemem był protekcjonizm, wywodzący się z merkantylizmu. Przewaga idei wolnego handlu w połowie XIX w. Nie oznaczała rezygnacji z dawnych protecjonistycznych sposobów oddziaływania na gospodarkę krajową. Podobnie kształtowała się sytuacja w drugiej połowie XIX w., kiedy obok neoprotekcjonizmu nadal dużą rolę odgrywały elementy polityki handlu. W końcu XIX i na początku XX w. Ustrój kapitalistyczny utrwalił się w większości krajów świata. W poszczególnych państwach zaczęto dostosowywać politykę gospodarczą do potrzeb rozwijającego się kapitalizmu i związanych z tym kontaktów handlowych na rynku zagranicznym. Głoszono podporządkowanie polityki gospodarczej zasadom wolnego handlu. W praktyce jednak władze większości państw wprowadziły w życie zasady sprzeczne z ideami wolnego handlu, popierały rozwój przemysłu, handlu i rolnictwa krajowego, dążyły do opanowania zagranicznych rynków zbytu i rynków surowców. W poszczególnych krajach występowały dwa typy protekcjonizmu. W krajach kapitalistycznych rozwiniętych gospodarczo protekcjonizm wynikał z tendencji monopolistycznych. W krajach opóźnionych w rozwoju kapitalizmu miał on charakter protekcjonizmu wychowawczego. Państwo starało się wpływać na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, rozwijać rodzimy przemysł, uniezależnić się od zagranicy.

Życie gospodarcze

Długie lata pokoju przyniosły z sobą gwałtowny rozwój gospodarczy. Rewolucja przemysłowa, która dużo wcześniej dokonała się w Anglii, przekroczyła teraz Kanał La Manche. Niemcy i niektóre inne kraje Europy Zachodniej weszły w okres szybkiego rozkwitu. Powstał nowoczesny przemysł maszynowy, wyłonił się wielkoprzemysłowy proletariat. Przemysł odgrywał coraz większą rolę i coraz silniej występowała jego przewaga nad rolnictwem. Społeczeństwo rolnicze przekształcało się w społeczeństwo przemysłowe. Wynalazki dokonane w końcu XIX w. Miały zasadnicze znaczenie dla życia gospodarczego i kultury(telefon, żarówka, turbina parowa, silnik spalinowy). Długość dróg na kuli ziemskiej wzrosła w latach 1870-1913 przeszło pięciokrotnie. Budowę dróg żelaznych rozpoczynał kapitał prywatny później w wielu krajach nastąpiło upowszechnienie kolei. Ułatwienie komunikacyjne przybliżały różne kraje i różne części świata. Wzrost komunikacji i udoskonalenie środków komunikacyjnych spowodowały potrzebę żywszej współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie(podpisano traktat pocztowy i telegraficzny). Ludność wkraczała w erę gospodarki światowej, Przemysł europejski przetwarzał surowce z wszystkich części świata i tam też sprzedawał swe wyroby.

Industrializacja łączyła się ściśle ze spotegowaną eksploatacją węgla i żelaza, dwóch podstaw nowoczesnego przemysłu. W rolnictwie dzięki zdobyczom nauki zaznaczył się duży postęp, osiągnięto wiele w dziedzinie krzyżowania i doskonalenia gatunków roślinnych i zwierzęcych. Mimo to, zwłaszcza w krajach europy Środkowej i Zachodniej, rolnictwo musiało walczyć z poważnymi trudnościami. Przysparzała ich w wielkiej mierze konkurencja zboża z krajów zamorskich. Kryzys w rolnictwie dotykał zarówno większą własność ziemską jak i chłopów. Francja i Niemcy broniły się wprowadzaniem ceł ochronnych na płody rolne, Anglia utrzymywała wolny handel, sprowadzała coraz więcej żywności z krajów zamorskich i nie przeciwdziałała upadkowi własnego rolnictwa. Międzynarodowy kongres rolniczy, zwoływany od 1889r, dyskutował sprawę międzynarodowego układu zbożowego, unii celnej europejskiej czy środkowoeuropejskiej. Unia nie została zawiązana, ale znamienny był fakt, że z różnych storn domagano się jej utworzenia. Sytuacje opanowano dopiero pod koniec XIX w. Ceny ziemiopłodów zaczęły się podnosić. Dwie były tego główne przyczyny: zmniejszyła się konkurencja zboża z krajów zamorskich a w rolnictwie europejskim dokonał się istotny postęp. Zmniejszenie się ludności, zwłaszcza miejskiej, ogólny wzrost dobrobytu i podwyższenie stopy życiowej wzmogły zapotrzebowanie na artykuły rolne. Niektóre kraje skierowały swą gospodarkę rolną ku hodowli i produkcji przetworów mlecznych i mięsnych.

Gospodarka oparta na własności indywidualnej i na wolnej konkurencji stopniowo zaczęła ustępować miejsca gospodarce opartej na własności zbiorowej i na kapitale zbiorowym gospodarki monopolistycznej. Sytuacja przedsiębiorstw małych i średnich stawała się coraz trudniejsza, gdyż powstawały wielkie zrzeszenia producentów. Kraje uboższe i gospodarczo zacofane musiały szukać kredytu w bogatych i wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych, wywożących kapitał. Niektóre rządy zachęcały banki do takich operacji, uważając, że tą drogą rozszerzają i umacniają swoje wpływy w innych państwach. Obok polityki oficjalnej ważną rolę odgrywała polityka własna wielu banków. Trzeba to brać zawsze pod uwagę, jeśli chce się właściwie zrozumieć i ocenić rozwój stosunków międzynarodowych, a w szczególności politykę wielkich mocarstw. Wywóz kapitałów przybrał olbrzymie rozmiary. Ogromny wzrost produkcji zmuszał bardziej rozwinięte kraje kapitalistyczne do ustawicznego poszukiwania nowych rynków zbytu. Mogło to nastąpić albo przez wywóz do krajów pozaeuropejskich otwierających się dla handlu międzynarodowego, albo też przez pozyskanie odbiorców zgodnie z zasadami, które dawała zasada wolnego handlu. Kapitaliści domagali się, aby rządy prowadziły politykę w dwóch kierunkach: aby rozszerzały ekspansję kolonialną i zarazem, aby chroniły przed konkurentem zagranicznym rynek wewnętrzny i zachowały go dla produkcji krajowej. Wypływała stąd dążność do podbojów kolonialnych i tendencja do zerwania z zasadą wolnego handlu i powrotu do protekcjonizmu. W ostatnim ćwierćwieczu prawie cała Europa przyjęła protekcjonistyczny system celny. System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wolnego handlu nazwano nacjonalizmem gospodarczym. Omawiane czasy nie były okresem ciągłego, nieprzerywalnego wzrostu bogactwa. Przeciwnie, występują wówczas lata zastoju, spadku cen, ogólnych trudności gospodarczych, lata kryzysu. Po latach złej koniunktury, niekiedy tylko przerwanej okresami bardziej pomyślnymi, przyszedł mniej więcej od 1895r. Czas dobrej koniunktury i trwał aż do wybuchu pierwszej wojny światowej.

25. Gospodarka światowa w dobie postindustrialnej. Gospodarka globalna i rewolucja informatyczna. Wygrani i przegrani we współczesnym świecie.

Świat końca XX wieku przynosi wiele dylematów i zagrożeń dalszego cywilizacyjnego rozwoju. Należą do nich:

1. Nierównomierny rozwój krajów rozwiniętych i zacofanych, który stwarza pogłębiającą się dysproporcję między „bogatą północą” i „biednym południem”. Kontynentowi afrykańskiemu grozi degradacja cywilizacyjna i cofnięcie się do poziomu sprzed kilkudziesięciu lat. Konsekwencje nierównomiernego rozwoju są wielorakie:

   • zacofanie rolnictwa i trudności z wyżywieniem ludności (powtarzające się klęski głodu)

   • zadłużenie zagraniczne

   • odpływ kadr wykształconych (tzw. Drenaż mózgów)

   • zacofanie infrastruktury (szkolnictwo, służba zdrowia, transport)

   • nędza i brak perspektyw na przyszłość, co rodzi nastroje frustracji i buntu społecznego

2. Zagrożenie konfliktami wojennymi, które obecnie nie wynikają już z rywalizacji systemu kapitalistycznego i socjalistycznego (przesłanki ideologiczne), ale głównie z przyczyn nacjonalistycznych. Głównymi obszarami zagrożenia na początku lat dziewięćdziesiątych były: Jugosławia (walki narodowościowe i religijne), tereny byłego Związku Radzieckiego (dotyczy to narodów Azji Środkowej i Kaukazu), terytorium Afganistanu (walki wewnętrzne po wycofaniu się wojsk radzieckich). Niespokojnym kontynentem jest także Afryka (walki narodowościowe, plemienne). Konflikty wojenne w przyszłości mogą wybuchać z powodu rywalizacji o rzadkie dobra i surowce strategiczne, niezbędne dla państw wysoko rozwiniętych, a pozyskiwane w krajach rozwijających się.

3. Skala i tempo zbrojeń oraz nagromadzone zasoby broni masowego rażenia i broni konwencjonalnej. Do najbardziej niebezpiecznych należy dzisiaj możliwość produkcji broni jądrowej przez państwa mniejsze, ale mające ambicje imperialne (Irak, Korea Północna, Pakistan). Istnieje niebezpieczeństwo przechwycenia czy nawet produkcji broni masowego rażenia przez ugrupowania terrorystyczne czy skrajnie nacjonalistyczne. Nadal możliwy jest wybuch konfliktu na skutek pomyłki komputerowych systemów sterujących oraz przez przypadek.

4. Skala i tempo rewolucji naukowo-technicznej, której ujemne strony nie zostały jeszcze rozpoznane lub ujawnią się w następnych pokoleniach. Chodzi o niebezpieczeństwo katastrofy genetycznej spowodowanej wykorzystaniem tysięcy nowych środków chemicznych, które z kolei rodzą zagrożenia w rodzaju powiększającej się „dziury ozonowej” i zwiększania napromieniowania. Coraz silniejsze lekarstwa oraz środki ochrony roślin powodują „produkowanie” przez przyrodę coraz bardziej odpornych bakterii, owadów i gryzoni.

5. Występowanie nowych, nie znanych dotychczas chorób o charakterze epidemicznym; od kilkunastu lat jest nią syndrom obniżonej odporności organizmu – AIDS, nowe odmiany grypy.

6. Degradacja środowiska naturalnego wiążąca się z gwałtownymi procesami industrializacji powoduje naruszenie równowagi w biosferze poprzez:

   • stosowanie środków ochrony roślin (np. nie wiadomo, jakie będą przyszłe skutki stosowania przez wiele lat preparatu DDT)

   • zatrucie środowiska dymami i opadami przemysłowymi, gromadzenie trujących odpadów (np. wykorzystane paliwo z elektrowni jądrowych)

   • wycinane lasów (najbardziej drastyczne zdają się być skutki trzebienia puszczy Amazonii – „płuc Ziemi”)

   • budowanie wielkich zapór i zbiorników wodnych (np. Tama Assuańska)

   • wielkie programy nawadniające czy osuszające

7. Ogromne postępy budownictwa i koncentracja ludności w wielkich miastach (megapolis) powoduje uzależnienie mieszkańców od dostaw energii eklektycznej, gazu itp., a więc zwiększa podatność na awarie; uzależnienie to może być wykorzystywane np. przez terrorystów jako środek szantażu.

8. niebezpieczeństwa związane z dalszą rozbudową energetyki jądrowej i psychologiczny opór społeczeństwa przed jej rozwijaniem po katastrofie w Czarnobylu (1986) może postawić pod znakiem zapytania możliwości dalszego wzrostu gospodarczego z powodu deficytu energii.

Wszystkie powyższe problemy – wymienione jedynie wybiórczo – stanowią wyzwanie dla społeczeństw oraz rządów państw na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia; skłaniają one do wyboru bardziej efektywnych metod rozwoju gospodarczego, być może powstrzymania go w krajach wysoko rozwiniętych (tzw. wzrost zerowy).

GLOBALIZM

Termin oznaczający jeden z etapów zimnej wojny przypadający na lata 1958-90, charakteryzujący politykę zagraniczną i międzynarodową dwóch supermocarstw, USA i Związku Radzieckiego, dążących do supremacji w świecie. O globaliźmie mówiono głównie po 1957r., ale w polityce zagranicznej obu supermocarstw występował już po zakończeniu II wojny światowej.

Jest procesem integracji, sterowanym przez mechanizmy rynkowe, a nie przez państwo i jego instytucje.

Współczesna gospodarka światowa nie jest prostą sumą gospodarek narodowych poszczególnych krajów. Gospodarki te nie podlegają integracji polegającej na powstawaniu różnorodnych wielokierunkowych i wielopłaszczyznowych powiązań, uzależniających je od siebie i od międzynarodowego otoczenia. Szczególnie ważne są przy tym powiązania w obrębie państw gospodarczo rozwiniętych.

Dynamiczny rozwój powiązań międzynarodowych, ich rosnąca liczba, częstotliwość, natężenie, zakres i zasięg jest związany ze zmianą charakteru międzynarodowego podziału pracy.

Globalizacja sprzyja otwartości gospodarki poszczególnych krajów i regionalnych ugrupowań ekonomicznych. Jest zależna od potencjału ekonomicznego danego kraju lub zintegrowanego rynku. Dotyczy już znacznej i stale rosnącej części gospodarki światowej. Ocenia się, że w wyniku globalnych procesów produkcji powstaje współcześnie ok.40% światowego produktu globalnego. Z globalizacją związane jest 70-80% handlu międzynarodowego i światowych finansów. Swój dynamiczny wzrost zawdzięcza globalizacji międzynarodowa wymiana dóbr, usług, informacji środków kapitałowych.

Polega na ogólnoświatowej integracji systemów ekonomicznych i społecznych. Jej przejawem jest pojawienie się coraz większej liczby zjawisk ekonomicznych i społecznych, których zasięg obejmuje całą kulę ziemską lub znaczną jej część. Następuje scalenie rynków różnych dóbr, usług, informacji i środków kapitałowych. W konsekwencji pojawiają się zbliżone modele konsumpcji, podobne systemy edukacji, podobne rozwiązania techniczne i koncepcje naukowe. Maleje znaczenie granic państwowych jako barier dla swobodnego przepływu czynników produkcji i produktów, a także rola krajowych gospodarek narodowych.

Można wyróżnić kilka obszarów globalizacji:

*finansów

*rynków i strategii

*technologii, prac badawczo-rozwojowych i nauki

*wytwarzania

*stylu życia, modeli konsumpcji i kultury

*rządzenia i regulacji prawnych

*politycznej

*postrzegania i świadomości

Współczesna globalizacja to coraz większy zakres swobodnego działania mechanizmu wolnego rynku w skali świata. Było to możliwe dzięki:

• postępowi technicznemu, a zwłaszcza technikom informatycznym i komunikacyjnym, pozwalającym na sprawny transfer dóbr, usług, kapitału i informacji oraz działaniu na odległość będącym istotą globalizacji

• standaryzacji procesów wytwarzania i wzrostowi jednostkowej wydajności pracy

• liberalizacji handlu i inwestowania

• umiędzynarodowieniu rynków finansowych – integracji regionalnej

Podstawowe znaczenie odgrywają czynniki związane z rozwojem nauki i techniki. Tworzą one technologiczne organizacyjne przesłanki globalizacji. Rośnie znaczenie przewagi technologicznej dla rozwoju firm, podnoszenia ich konkurencyjności i internacjonalizacji. Jej wyrazem jest umiędzynarodowienie się procesu tworzenia, stosowania i rozpowszechniania technologii.

Rozwojowi globalizacji sprzyja fakt, że firmy podejmujące strategiczne decyzje dotyczące lokalizacji zakładów coraz częściej rozpatrują jako zbiory potencjalnych punktów lokalizacji układy o charakterze światowym, a nie tylko krajowym.

Wzrostowi globalizacji sprzyja też dążenie do zdyskontowania korzyści technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych, jakie stwarza wejście do międzynarodowych wewnątrzgałęziowych układów kooperacyjnych.

Niewątpliwym skutkiem globalizacji jest wyraźna kompresja czasu, a zwłaszcza przestrzeni. Świat stał się mniejszy, a odczuwalność skutków odległych zjawisk politycznych i gospodarczych oraz dostępność odległych miejsc bardziej realna. Rozwijają się i zyskują na znaczeniu ośrodki, gdzie skupione są centra dyspozycji globalnej gospodarki i stanowiące jej infrastrukturę instytucje usługowe. Miasta globalne stanowią: - ośrodki dyspozycji gospodarki,

- miejsca lokalizacji banków, instytucji, firm,

- centra tworzenia innowacji,

- wiodące rynki.

Globalizacja jest nieuchronna – wynika z działań obiektywnych tendencji postępu naukowo-technicznego obiektywnych praw ekonomicznych.

REWOLUCJA TECHNOLOGICZNA I INFORMATYCZNA

Ostatnie dziesięciolecia przebiegały pod znakiem przyspieszenia zmian w dziedzinie technologii, informacji i warunków życia w najbardziej rozwiniętych krajach świata. W rezultacie rewolucji naukowo-technicznej końca XX w. większość państw zachodnich weszła w epokę postindustrialną, której cechą charakterystyczną jest zmniejszenie udziału przemysłu w produkcie globalnym na rzecz sektora usług, w tym zwłaszcza informacji. W wyniku zastosowania mikroprocesorów w latach 1965-1985 koszt przetworzenia porównywalnych danych spadł dziesięciokrotnie, a czas na to potrzebny – aż siedemdziesięciokrotnie. W ostatnich latach oba te wskaźniki zostały znowu poważnie zmniejszone. Szczególnie ważne dla lawinowego rozwoju technologii okazało się masowe upowszechnienie komputerów osobistych w latach osiemdziesiątych. Olbrzymiego postępu dokonano w dziedzinie przekazywania informacji na odległość (łączność satelitarna, modemy, poczta elektroniczna). W tych warunkach ograniczanie obiegu informacji przez systemy totalitarne, np. przez cenzurę, było anachronizmem i hamulcem ich rozwoju gospodarczego.

Nowym zjawiskiem w technice stała się inżynieria materiałowa, pozwalająca na sztuczne wytwarzanie materiałów o założonych z góry parametrach użytkowych. Postępy w naukach biologicznych i agrotechnice przyniosły wprowadzenie nowych odmian upraw o znacznie podwyższonych plonach („zielona rewolucja”), co przejściowo złagodziło problem głodu w niektórych krajach trzeciego Świata, choć nie zdołało rozwiązać tej kwestii ostatecznie. Postęp w mikrobiologii i medycynie doprowadził współczesna naukę do granic inżynierii genetycznej, stwarzają nowe perspektywy, ale i zagrożenia moralne. Stale trwają poszukiwania nowych źródeł energii. W niektórych krajach przetwarzanie energii słonecznej przez ogniwa fotoelektryczne staje się ekonomicznie konkurencyjne wobec tradycyjnych metod produkcji energii.

5

Grupa m1 k1/ 2005