Skrypt Prawo Karne Skarbowe

• Cechy charakterystyczne prawa karnego skarbowego

• Przedmiot ochrony

1. Prawo karne skarbowe chroni inte­res finansowy Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Wspólnot Europejskich. Jest to zatem przedmiot ochrony o charakterze ekonomicznym, a zarazem ponadindywidualnym. Wpływa to na postrze­ganie przestępstw i wykroczeń skarbowych w oczach opinii społecznej jako przestępstw (i wykroczeń) „bez ofiar", ponieważ „pokrzywdzony" jawi się jako organizacja anonimowa.

2. Przestępczość skarbowa ma charakter raczej administracyjny niż kryminalny i obejmuje w zasadzie czyny drobne. Ta opinia w pewnej części jest prawdziwa (np. w odniesie­niu do licznych w prawie karnym skarbowym czynów o czysto formalnym charakterze, niepowodujących żadnych skutków finansowych), trzeba jed­nak również zauważyć, że pewne czyny skarbowe, takie jak oszustwa, wy­łudzenia finansowe na szkodę Skarbu Państwa czy fałszerstwa stanowią w swej istocie odmiany ich klasycznych pierwowzorów występujących w powszechnym prawie karnym.

3. Pojęcie „interesu finansowego" Skarbu Państwa, jednostek sa­morządu terytorialnego czy Wspólnot Europejskich jest dość enigmatycz­ne i w istocie stanowi pewną zbiorczą klauzulę obejmującą zróżnicowane dobra i interesy związane z funkcjonowaniem i egzekwowaniem różnych danin publicznych, z obrotem dewizowym oraz z działalnością w zakresie gier i zakładów wzajemnych. Poszczególne cztery grupy rodzajowe prze­stępstw i wykroczeń skarbowych (podatkowe, celne, dewizowe i w zakre­sie gier i zakładów wzajemnych) cechuje w związku z tym dość daleko posunięta.

• Autonomia

1. Kolejną charakterystyczną cechą materialnego prawa karnego skarbo­wego jest jego autonomia wobec powszechnego prawa karnego. Chodzi o autonomię w dwóch powiązanych ze sobą aspektach: po pierwsze, mó­wimy o autonomii karnoskarbowej regulacji normatywnej względem re­gulacji normatywnej powszechnego prawa karnego, po drugie - o auto­nomii pojęć „przestępstwa skarbowego" oraz „wykroczenia skarbowego" względem pojęć „przestępstwa" oraz „wykroczenia" występujących w po­wszechnym prawie karnym

2. Zasadniczo art. 20 § 1 KKS za­brania zastosowania do przestępstw skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu karnego oraz przepisów ogólnych zawartych w części wojskowej tego Kodeksu. Podobnie art. 46 KKS zakazuje stosowania do wykroczeń skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu wykroczeń. Zakaz recep­cji z powszechnego prawa karnego doznaje nielicznych wyjątków poprzez określenie w art. 20 § 2 KKS skromnego katalogu przepisów Kodeksu kar­nego, które mają być stosowane odpowiednio do przestępstw skarbowych.

3. Do wykroczeń zaś skarbowych można z mocy art. 46 KKS stosować od­powiednio jedynie przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące warunkowego zawieszenia wykonania kary w przypadku warunkowego zawieszenia wy­konania zastępczej kary pozbawienia wolności.

4. Za autonomią karnoskarbowej regulacji normatywnej idzie autonomia pojęć „przestępstwa skarbowego" i „wykroczenia skarbowego" względem pojęć „przestępstwa" i „wykroczenia" funkcjonujących w powszechnym prawie karnym

5. Sąd Najwyższy jed­noznacznie stwierdza, że pojęcie przestępstwa nie obejmuje przestępstwa skarbowego.

Subsydiarność wobec prawa finansowego

1. Subsydiarność prawa karnego skarbowego względem prawa finanso­wego (a konkretnie względem prawa podatkowego, celnego, dewizowego oraz regulacji w zakresie gier i zakładów wzajemnych) polega na tym, że przepisy prawa karnego skarbowego chronią i zabezpieczają za pomocą sankcji karnych respektowanie norm finansowoprawnych w takim zakre­sie, w jakim samo prawo finansowe nie dysponuje wystarczającymi sank­cjami w celu przymuszenia do przestrzegania własnych norm.

2. Norma sankcjonowana nakazuje lub za­kazuje określonego zachowania, czyli decyduje o jego bezprawności. Na­tomiast norma sankcjonująca przewiduje konsekwencje naruszenia normy sankcjonowanej, czyli decyduje o karalności określonego zachowania

3. Przepisy prawa karnego skarbowego zawierają zasadniczo normy sank­cjonujące, normy sankcjonowane bowiem zawarte są w prawie finanso­wym. Te prawnofinansowe normy sankcjonowane mają charakter pierwotny w stosunku do wtórnych i subsydiarnych względem nich norm sankcjonują­ cych zawartych w prawie karnym skarbowym.

4. Przepisy części szczególnej materialnego prawa karnego skarbowego praktycznie mogą obowiązywać tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim obowiązują konkretne nakazy czy zakazy finansowoprawne. Nie wszystkie oczywiście naruszenia norm prawa finanso­wego są karalne. Niektóre w ogóle pozbawione są sankcji {lex imperfecta), za inne zaś grożą jedynie sankcje prawa finansowego. Jedynie za najpo­ważniejsze (w ocenie ustawodawcy) grożą sankcje karnoskarbowe.

4. Blankietowa technika legislacyjna

1. Pojęcie przepisów „blankietowych" odnoszone jest najogólniej do prze­pisów, które określając zagrożenie karne, odsyłają jednocześnie w zakresie opisu czynu do innych źródeł prawa. Ustawowy opis czynu zabronionego polega na zakazie naruszenia jakiejś normy nieprawnokarnej.

2. W blankietowych przepisach karnych skarbowych występuje odesłanie 19 poza Kodeks karny skarbowy, do przepisów prawa finansowego, które do­pełniają ustawowe opisy czynów zabronionych. Bez tego dopełnienia opisu czynów zabronionych są niekompletne.

3. Niekiedy przepis karnoskarbowy wskazuje konkretny akt prawa finansowego, do którego odsyła i który wypełnia jego „blankiet''

4. W innych przypadkach odesłanie jest bardziej enigmatyczne, do bliżej niesprecyzowanej ustawy i następuje ono za pomocą zwrotów: „kto wbrew przepisom ustawy (...)

5. W jeszcze innych wreszcie przypadkach odesłanie poza Kodeks karny skarbowy nie następuje w sposób wyraźny poprzez wskazanie na mniej lub bardziej sprecyzowane „przepisy" prawa finansowego, lecz w sposób dorozumiany, poprzez zawarcie w opisie czynu takich znamion, które bez sięgnięcia po odpowiednie przepisy pozostają niezrozumiałe

6. Wyraźne odesłanie do konkretnych, pozakarnych aktów prawnych ma miejsce także w tych wyjaśnieniach tzw. słowniczka pojęć (art. 53 KKS), w których w zakresie rozumienia określonych pojęć używanych w przepi­sach części szczególnej Kodeksu karnego skarbowego odsyła się do wska­zanych aktów prawa podatkowego, celnego, dewizowego czy też odnoszących się do gier i zakładów wzajemnych.

5. Hermetyczny charakter

1. Kodeks karny skarbowy nie posiada odpowiednika art. 116 KK, co
   oznacza, że nie przewiduje możliwości zastosowania przepisów swej czę­ści ogólnej do jakichkolwiek istniejących poza Kodeksem karnym skarbo­wym przepisów karnych, nawet gdyby miały one ewidentnie „skarbowy" charakter. Wszelkie wątpliwości rozwiewa art. 53 § 1 zd. 2 KKS, w myśl którego określenie czynu zabronionego jako przestępstwa lub wykrocze­nia skarbowego może nastąpić tylko w Kodeksie karnym skarbowym.

6. Priorytet celu egzekucyjnego przed represją

1. Bardziej niż o represję chodzi o egzekwowa­nie należności publicznoprawnych i wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego upraw­nionego podmiotu.

2. Im wcześniej zostanie wyrównany uszczerbek finansowy wierzyciela daninowego i zrealizowane będą zobowiązania publicznoprawne, na tym większe ulgi i złagodzenia odpowiedzialności karnej skarbowej może liczyć sprawca przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Są to ulgi idące niekiedy, jak np. w przy­padku instytucji tzw. czynnego żalu (art. 16 i 16a KKS), aż do całkowitego
   wyłączenia karalności czynu. Warunkiem skorzystania z tych ulg jest zawsze uiszczenie w całości wymagalnej należności publicznoprawnej (z tytułu podatku, cła, rozliczenia dotacji lub subwencji) uszczuplonej czynem zabronionym.

2. Funkcje prawa karnego skarbowego

• Jako historycznie pierwotną w prawie karnym wymienia się funkcję represyjną, zwaną też sprawiedliwościową, ponadto mówi się o funk­cji ochronnej, prewencyjnej (zarówno w aspekcie prewencji ogólnej, jak i szczególnej), gwarancyjnej, wreszcie kompensacyjnej.

• Funkcja sprawiedliwościowa czy też represyjno-sprawiedliwościowa leży -jak wspomniano - u genezy prawa karnego. Kojarzona jest niekiedy z odwetem. Zastosowanie represji karnej ma zaspokoić poczucie sprawiedliwości zarówno indywidualne (pokrzywdzonego), jak i społeczne.

• Bez wątpienia prawo karne skarbowe pełni doniosłą funkcję ochronną, chroniąc interesy finansowe Skarbu Państwa, jednostek samorządu teryto­rialnego i Wspólnot Europejskich.

• Jeśli idzie o funkcję prewencyjną prawa karnego to rozróżnia się pre­wencję ogólną (generalną) oraz szczególną (indywidualną).

1. O prewencji ogólnej mówi się w dwóch aspektach czy też wersjach. Tak zwana nega­tywna prewencja ogólna oparta jest na negatywnym odczuciu strachu i po­lega, mówiąc krótko, na odstraszaniu potencjalnych sprawców od popeł­niania czynów karalnych. Odstraszanie z zasady wymaga surowych kar. Natomiast tzw. pozytywna prewencja ogólna polega raczej na utwierdza­niu przekonania w społeczeństwie, iż określone dobra prawne i wartości społeczne są należycie chronione, i tym samym na kształtowaniu świado­mości prawnej społeczeństwa. Tak rozumiana prewencja ogólna nie po­trzebuje surowego karania, wyznacza ona raczej dolną niż górną granicę kary, czyli granicę, poniżej której powstać może w społeczeństwie przekonanie o niedostatecznej ochronie pewnych dóbr i wartości oraz o opła­calności ich naruszania

2. W praktycznym działaniu oba aspekty ogólnoprewencyjne mogą istnieć obok siebie. Sankcja karna przewidziana w ustawie lub zastosowana w praktyce jed­nych może odstraszać, u innych zaś umacniać i kształtować świadomość społeczną i prawną.

3. Ustawodawca w Kodeksie karnym skarbowym za wzorem Kodeksu karnego zadekretował w art. 12 § 2 infine tzw. pozytywną prewencję ge­neralną, wyrażając dyrektywę nakazującą wzięcie pod uwagę przy wy­miarze kary również potrzeb w zakresie kształtowania świadomości praw­nej społeczeństwa.

4. Z kolei w obszarze oddziaływania szczególno czy też indywidualno--prewencyjnego ukierunkowanym na konkretnego sprawcę przestępstwa czy wykroczenia skarbowego chodzi o zapobieganie ponownemu naru­szeniu prawa oraz o wychowanie w duchu jego poszanowania. Również o tych celach karania mówi przepis art. 12 § 2 KKS

5. Funkcja gwarancyjna prawa karnego, mocno podkreślana w demokra­tycznych państwach prawnych dotyczy relacji państwo-obywatel. Temu ostatniemu prawo karne powinno gwarantować pewność, że nie będzie po­ciągnięty do odpowiedzialności karnej za żadne zachowanie, które w czasie jego realizacji nie było zabronione pod groźbą kary, że może być pociąg­nięty do odpowiedzialności karnej jedynie za ściśle w ustawie określone zachowania, wreszcie że zastosowanie represji karnej musi również ściśle opierać się na dokładnej regulacji prawnej.

6. W prawie karnym skarbowym pew­nego „upośledzenia" w stosunku do powszechnego prawa karnego, a to ze względu na wspomnianą już blankietowość przepisów karnych skar­bowych. Z powodu ich ścisłych powiązań z rozległymi regulacjami prawno finansowymi granica pomiędzy tym, co dozwolone, a tym, co zakazane nie rysuje się w tym obszarze wyraźnie. „Zaciemniają" ją rozliczne wady techniczno-legislacyjne prawa finansowego i jego brak normatywnej sta­bilizacji (zmienność) wchodzące poprzez blankietowe przepisy na teren prawa karnego skarbowego.

7. Funkcja kompensacyjna czy też restytucyjna prawa karnego jest najmłodszą z funkcji wymienianych w karnistyce. W prawie karnym skarbowym występuje pod nazwą funk­cji egzekucyjnej czy też egzekucyjno-kompensacyjnej. Jak już wspomnia­no, filozofia stosowania represji karnej skarbowej opiera się na założeniu priorytetu egzekwowania należności publicznoprawnych i wyrównywania uszczerbku finansowego wierzycieli daninowych przed represją. Jest to więc specyficzna i niezwykle doniosła funkcja prawa karnego skarbowe­go, jako bardzo pragmatycznej dziedziny karnistyki.

3. Odpowiedzialność posiłkowa

• Jej istnienie uzasadniają następujące okoliczności:

1. szerszy niż w powszechnym prawie karnym zakres, w jakim sprawcy czynów skarbowych działają za kogoś innego (czy w interesie kogoś innego),

2. naturalny w tej dziedzinie karnistyki priorytet środków represji ekono­micznej (majątkowej),

3. większe niż w powszechnym prawie karnym niebezpieczeństwo nie-wyegzekwowania tych środków, zwłaszcza grzywien. )

2. Funkcją instytucji odpowiedzialności posiłkowej jest zabezpiecze­nie realnego wykonania zwłaszcza grzywny, czyli zabezpieczenie finan­sowego interesu państwa. Natomiast istota tej instytucji sprowadza się do „przerzucenia" odpowiedzialności za wykonanie kary majątkowej ze sprawcy czynu na inny podmiot, pozostający ze sprawcą w określonych relacjach.

3. Odpowiedzialność posiłkowa uregulowana w Kodeksie karnym skarbo­wym w przepisach art. 24 i 25 dotyczy jedynie przestępstw skarbowych, nie odnosi się natomiast do wykroczeń skarbowych.

4. Odpowiedzialność posiłkowa może zostać nałożona nie tylko na osoby fizyczne (choć na nie również), ale także na osoby prawne i jednost­ki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.

5. Przesłanki nałożenia odpowiedzialności posiłkowej są następujące:

1. korzyść majątkowa, którą podmiot odpowiedzialny posiłkowo odniósł lub mógł odnieść z przestępstwa skarbowego,

2. działanie sprawcy tego przestępstwa w zastępstwie podmiotu odpo­wiedzialnego posiłkowo przy prowadzeniu jego spraw (sprawca dzia­ła jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub w jakimkolwiek innym charakterze).

6. Przy spełnieniu tych warunków za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości lub w części odpowiedzial­nym posiłkowo podmiot pozostający w określonych wyżej relacjach ze sprawcą przestępstwa skarbowego.

7. Odpowiedzialność posiłkowa ma obecnie charakter obligatoryjny

8. Odpowiedzialność posiłkowa nie jest odpowiedzialnością z tytułu sprawstwa czynu, lecz odpowiedzialnością z powodu czynu innej osoby (sprawcy), zatem odpowiedzialna posiłkowo nie może być osoba, która sama ponosi odpowiedzialność karną skarbową za przestępstwo skarbowe

9. Nałożenie odpowiedzialności posiłkowej pozwala odpowiednio podnieść wysokość stawki grzywny, ponieważ uwzględnia się wówczas sytuację majątkową nie tylko samego sprawcy, ale i odpowiedzialnego posiłkowo.

10. Nie może to natomiast wpływać na liczbę orzeczonych stawek dziennych grzywny, gdyż podstawą jest tu ocena dokonywana wobec czynu i jego sprawcy, a nie fakt, że ktoś trzeci będzie za realne wykonanie grzywny od­powiadał posiłkowo

11. Odpowiedzialność posiłkowa ma tylko jedną cechę, taką jak odpowiedzial­ność karna. Jest nią jej osobisty charakter jako osobistej odpowiedzialności majątkowej. Dlatego nie obciąża ona spadku po odpowiedzialnym posił­kowo, czyli wygasa ze śmiercią odpowiedzialnego posiłkowo (jeśli był, on osobą fizyczną), natomiast nie wygasa w razie śmierci sprawcy skazanego po uprawomocnieniu się orzeczenia oraz jeżeli kary grzywny lub środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie wykonano z powodu nieobecności skazanego w kraju.

12. Odpowiedzialność posiłkową może ponosić kilka podmiotów, wówczas w zasadzie odpowiadają oni solidarnie, chyba że ze względu na okoliczno­ści sprawy sąd określi zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej.

13. Odpowiedzialności posiłkowej niestosuje się wobec państwowych jed­nostek budżetowych, o których mowa w ustawie o finansach publicznych

14. Przez długi czas instytucja odpowiedzialności posiłkowej wypełniała brak odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, obecnie współistnieje ona z odpowiedzialnością ponoszoną przez podmioty zbiorowe na podsta­wie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) dotyczącej także przestępstw skarbowych.

4. Kryteria podziału czynów zabronionych na przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (kontrawencjonalizacja czynów)

• Ustawowy próg

1. Niejako „w poprzek" typu czy­nu jednolitego rodzajowo o identycznych znamionach ogólnych przebiega jego rozgraniczenie na część stanowiącą już przestępstwo skarbowe i część stanowiącą jeszcze odpowiadające mu wykroczenie skarbowe. Tą techniką ustawodawca posługuje się w Kodeksie karnym skarbowym najczęściej. Ponad 3/4 typów czynów zabronionych to typy przepołowione.

2. Zastosowano 2 podstawowe kryteria tego przepołowienia. Według pierwszego z nich z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wów­czas, gdy wartość przedmiotu czynu bądź kwota uszczuplonej albo nara­żonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej nie przekracza tzw. ustawowego progu, czyli pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagro­dzenia w czasie popełnienia czynu (art. 53 § 3 i 6 KKS). Jest to więc, jak widać, kryterium zobiektywizowane.

3. Na podstawie ustawy z 10.10.2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę

2. Wypadek mniejszej wagi

1. Według drugiego kryterium przepołowienia z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wówczas, gdy zachodzi tzw. wypadek mniej­szej wagi. Zdefiniowano go w art. 53 § 8 KKS jako zachowanie również odpowiadające swymi znamionami tej części czynu, która stanowi prze­stępstwo skarbowe, ale różniące się od niego stopniem społecznej szkod­liwości, określonym jako stopień „niski”.

2. W świetle art. 53 § 8 KKS wy­padek mniejszej wagi, stanowiący wykroczenie skarbowe, to czyn, który w konkretnej sprawie ze względu na jej szczególne okoliczności - zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe - zawiera niski stopień społecznej szkod­liwości, w szczególności gdy uszczuplona lub narażona na uszczuplenie należność publicznoprawna nie przekracza ustawowego progu, a sposób i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie wskazują na rażące lek­ceważenie przez sprawcę porządku finansowoprawnego lub reguł ostroż­ności wymaganych w danych okolicznościach albo sprawca dopuszczają­cy się czynu zabronionego, którego przedmiot nie przekracza kwoty małej wartości, czyni to z pobudek zasługujących na uwzględnienie. Za małą wartość Kodeks uznaje wartość, która w czasie popełnienia czynu zabro­nionego nie przekracza dwustukrotnej wysokości minimalnego wynagro­dzenia (art 53 § 14).

3. Karnoskarbowa definicja wypadku mniejszej wagi zawarta w art 53 § 8 KKS oparta jest na poglądzie traktu­jącym wypadek mniejszej wagi jako kompleks związanych z czynem ele­mentów łagodzących o charakterze przedmiotowo -podmiotowyn

4. Kategoria wypadku mniejszej wagi ma charakter ocenny.

5. Podmiot w prawie karnym skarbowym

• W ujęciu Kodeksu karnego skarbowego podmiotem odpowiedzialności 136 karnej skarbowej może być tylko osoba fizyczna, człowiek odpowiadający zasadniczo takim samym jak w powszechnym prawie karnym kryterium wieku i poczytalności. Odnośnie do granic wiekowych różnica w stosun­ku do prawa karnego powszechnego wyraża się w tym, że Kodeks karny skarbowy nie przewiduje żadnej możliwości obniżenia granicy wiekowej odpowiedzialności karnej skarbowej, którą wyznacza osiągnięcie 17 lat. Ze względu na charakter deliktów skarbowych wiążących się w znacznej mierze z czynnościami prawnymi, działalnością gospodarczą, prowadze­niem rozmaitych ewidencji, z czego wynika duże znaczenie świadomości prawnej oceny zachowania, jest to zupełnie uzasadnione. Zatem w każdym przypadku popełnienia czynu zabronionego prawem karnym skarbowym przed ukończeniem 17 lat wchodzi w grę jedynie zastosowanie przepisów ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

• W stosunku do sprawcy, który popełnił przestępstwo lub wykroczenie 137 skarbowe po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary lub środka karnego stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub po­prawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz sto­pień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym prze­mawiają (art 5 § 1 i 2 KKS)

• W prawie karnym skarbowym aktualny jest podział na czyny powszechne, których podmiotem może być każdy oraz indywidualne, których pod­miot musi mieć cechy określone w ustawie.

• Podmiot w Kodeksie karnym skarbowym określany jest bądź zaimkiem „kto", co przeważnie wskazuje na powszechny charakter czynu, bądź to in­dywidualnie, mianowicie najczęściej nazwą mającą swoje znaczenie określone w przepisach prawa podatkowego (np. podatnik, płatnik, inkasent) łub dewizowego (np. rezydent), czasem także przez bliższe określenie cech podmiotu (np. kto będąc uprawnionym do korzystania z procedury odpra­wy czasowej towaru). Zawężenie kategorii podmiotów w prawie karnym skarbowym następuje zasadniczo w typie podstawowym (a nie np. uprzy­wilejowanym lub kwalifikowanym) zatem decyduje o bycie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego (a nie o stopniu karalności), co przesądza o tym, że są to tzw. typy indywidualne właściwe, czyli takie, które nie mają odpowiednika w typach powszechnych.

• Określenie podmiotu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego słowem np. „podatnik" - gdy według prawa podatkowego podatnikiem może być osoba fizyczna, a także osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej - nie oznacza bynajmniej przyjęcia odpowiedzial­ności karnoskarbowej osób prawnych. Odpowiedzialność według Kodeksu karnego skarbowego mogą ponosić tylko konkretne osoby fizyczne, miano­wicie te, które będąc uprawnione do decydowania o działaniu danej osoby prawnej łub innej jednostki organizacyjnej, są jednocześnie zobowiązane do przestrzegania reguł obowiązujących w tym działaniu i realizują znamiona określonego typu czynu. Według art. 9 § 3 KKS za przestępstwa i wykro­czenia skarbowe odpowiada jak sprawca także ten, kto na podstawie prze­pisów prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykony­wania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną

• Artykuł 1 §4 KKS wprowadził za wzorem art. 2 KK wyraźną podstawę prawną dla karania skutkowych przestępstw i wykroczeń skarbowych z za­niechania, których podmiotem może być tzw. gwarant, czyli ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (obowią­zek gwaranta Gwarant zobowiązany jest do racjonalnego wykorzysta­nia w określonej sytuacji wszystkich dostępnych metod i środków, a ocena, czy zachował się racjonalnie, następować będzie przez porównanie z abstrakcyjnym wzorcem podmiotu mającego odpowiednią znajomość konse­kwencji określonych stanów faktycznych, znajomość ciążącego w konkretnej sytuacji obowiązku, wreszcie postawę sumiennego jego wykonania.

6. Problem stanu wyższej konieczności w prawie karnym skarbowym

• Jego usunięcie z prawa karnego skarbowego nie jest zbyt fortunne. Jest to bardzo ogólny, wręcz „modelowy", kontratyp mogący dzięki temu znaleźć zastoso anie w każdej dziedzinie prawa karnego. Wielu przedstawicieli doktryny karnoskarbo­wej zauważa, że zupełnie realne, a nie tylko czy sto teoretyczne mogą być wypadki konfliktu interesu finansowego państwa z pewnymi fundamen­talnymi wartościami, jak np. wolność, a nawet życie. Chodzić może prze­de wszystkim o wypadki tzw. przymusu kompulsywnego (względnego, czyli niewytaczającego całkowicie możliwości przejawienia woli, tak jak w przypadkach vis aboluta). gdy sprawca decyduje się na popełnienie czy­nu zabronionego prawem karnym skarbowym pod wpływem silnej presji psychicznej, np. groźby karalnej pozbawienia życia czy wyrządzenia innej poważnej dolegliwości jemu lub jego bliskim.

• Doktryna karnistyczna upatruje w klauzuli znikomości społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 KK i analogicznie 1 § 2 KKS) podstawy do tworze­nia kontratypów pozaustawowych.

• Jest to jednak problematyczne z kilku powodów:

1. Po pierwsze, usunięcie z prawa karnego skarbowego instytucji stanu wyższej konieczności, która poprzednio do 1998 r. była w tej gałęzi jest przecież jakąś decyzją ustawodawcy z założenia racjonalnego. Próba zna­lezienia dla sytuacji odpowiadających pojęciu wyższej konieczności „za­stępczej" podstawy w pozaustawowym stanie wyższej konieczności spra­wia wrażenie ignorowania decyzji ustawodawcy i obchodzenia prawa.

2. Po drugie, klauzula znikomości społecznej szkodliwości jest znacznie bardziej ogólna od regulacji ustawowej stanu wyższej konieczności. Jeże­li przyczyny znikomego stosowania przez praktykę ustawowej instytucji stanu wyższej konieczności upatruje się w jej zbyt szerokim ustawowym ujęciu wywołującym nieufność do tej klauzuli generalnej, to zastąpienie jej jako zbyt szerokiej klauzulą jeszcze szerszą jest zabiegiem problema­tycznym.)

3. Po trzecie, większość karnistów uznaje, że mogą istnieć także poza-ustawowe kontratypy, ale nie wszyscy są tego zdania, głoszone są bowiem również poglądy przeciwne.

4. Brak stanu wyższej konieczności nic w rzeczywistości nie zmienia, skoro uznaje się winę w znaczeniu nor­matywnym". Jedną z przesłanek winy w ujęciu normatywnym jest wyma­galność zachowania zgodnego z prawem. Wymagalność ta jest jedną z pod­staw postawienia sprawcy zarzutu, a granice tej wymagalności wyznacza właśnie figura prawna stanu wyższej konieczności. Wynika z tego, że pomi­mo braku ustawowej regulacji stanu wyższej konieczności w Kodeksie kar­nym skarbowym można nadal posługiwać się tym pojęciem, tyle że będzie to pozaustawowy stan wyższej konieczności. Miałby on wyłączać winę.

5. Należy zauważyć, że Kodeks karny rozróżnia stan wyższej koniecz­ności wyłączający bezprawność (art. 26 § 1 KK) oraz stan wyższej ko­nieczności wyłączający winę (art. 26 § 2 KK). Ten drugi jest szerszy od pierwszego w tym sensie, że o ile dla wyłączenia przez stan wyższej ko­nieczności bezprawności wymaga się, aby dobro poświęcone było war­tości niższej od dobra ratowanego, o tyle dla wyłączenia winy oba dobra mogą być równej wartości, a nawet dobro poświęcone może mieć wartość wyższą od dobra ratowanego, byleby tylko nie była to wartość „oczywi­ście wyższa

6. Wyłączenie zatem odpowiedzialności karnej skarbowej przez pozaustawowy stan wyższej konieczności opierałoby się na klauzuli winy wyrażonej w art 1 § 3 KKS. To zaś oznacza, że podstawy wyłączenia winy nie muszą być ściśle wyspecyfikowane w przepisach Kodeksu, jak to jest w odniesieniu np. do nieletności. niepoczytalności czy błędu, dopełnienie tych wyraźnie uregulowanych podstaw wyłączenia winy miałoby się bo­wiem zawierać w ogólnej klauzuli winy wyrażonej w art. 1 § 3 KKS.

7. Takie podejście jest w powszechnej karnistyce niezwykle kontrowersyj­ne i liczebną przewagę zdają się tam mieć jego przeciwnicy. W praktyce bowiem rozstrzygnięcia uniewinniające z powołaniem się na samą tylko klauzulę generalną winy wyrażoną w art. 1 § 3 KKS mogą podlegać wpływów i różnych pozaprawnych okoliczności, np. osobiste­go stosunku sędziego do określonych regulacji podatkowych, celnych czy dewizowych naruszonych przez oskarżonego. Stan wyższej konieczności jako pozaustawowa okoliczność wyłączająca winę może być np. wykorzy­stywany do usprawiedliwienia uchylania się od podatków w celu wspiera­nia nieefektywny eh podmiotów gospodarczy eh czy niegospodarnych po­datników.

7. Rodzaje i funkcje błędu w prawie karnym skarbowym

• Karniści definiują ogólne pojęcie błędu jako niezgodne z rzeczywistoś­cią jej odbicie w świadomości człowieka. Inaczej mówiąc, jest to różnica pomiędzy obiektywną rzeczywistością a jej odzwierciedleniem w świado­mości człowieka.

• Wówczas mówi się o urojeniu. Drugą postacią błędu jest nieświadomość.

• W Kodeksie karnym skarbowym problematykę błędu reguluje art. 10. Treść poszczególnych jego paragrafów daje podstawę do wyodrębnienia następujących kategorii błędu:

1. błąd co do okoliczności stanowiącej ustaw owe znamię czynu zabronio­nego (art. 10 § ł KKS).

2. błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu uprzywilejowanego (art. 10 § 2 KKS).

3. błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (art. 10 § 3 KKS),

4. błąd co do karalności czynu (art. 10 § 4 KKS)

4. Pierwszy z wymienionych, tj. błąd co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu zabronionego, wyłącza w myśl art. 10 § 1 KKS umyślność, zatem pozostający w takim błędzie nie popełnia czynu umyśl­nie. Jeżeli przyjmuje się założenie oddzielenia winy od strony podmioto­wej, sprowadzające się do tezy, że czym innym jest strona podmiotowa (czyli umyślność bądź nieumyślność), czym innym zaś wina, to błąd co do znamienia ustaw owego nie wyłącza winy, a wyłącza umyślność. W prawie karnym skarbowym zatem do rozpoznania znamion czynu potrzebna jest wiedza o prawie finansowym. Błąd co do przepisów prawa finansowego jest tym samym błędem co do znamienia typu czynu zabronionego, gdyż to znamię ma znaczenie definiowane przez prawo finansowe.

1. Błąd co do znamienia czynu zabronionego nie wymaga w świetle art. 10 § 1 KKS usprawiedliwienia. Orzecznictwo podkreśla też, że z faktu, że sprawca powinien znać obowiązujące go w danej sytuacji przepisy finan­sowe, nie wynika jeszcze, że je na pewno zna. Należy to dopiero w postę­powaniu ustalić. Nie jest to oczywiście łatwe, ale to kwestia dowodowa. Konsekwencją błędu co do znamienia jest wyłączenie umyślności, co nie oznacza automatycznie wyłączenia wszelkiej odpowiedzialności karnej skarbowej.

2. Teoretycznie może odpowiadać za czyn nieumyślny, je­żeli w danym przypadku Kodeks karny skarbowy przewiduje nieumyślną formę takiego czynu. W praktyce jednak ze względu na niemal całkowi­tą depenalizację zachowań nieumyślnych błąd co do znamienia wyłączy w ogóle odpowiedzialność karną skarbową, sprawca bowiem nie może od­powiadać za czyn umyślny, zaś nieumyślna jego forma, z wyjątkami paser­stwa akcyzowego i celnego, nie jest przewidziana.

5. Drugim po błędzie co do znamienia typem błędu jest ujęty w art. 10 § 2 KKS błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, zwany również uro­jeniem typu uprzywilejowanego. Urojenie to polega na błędnym przeko­naniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której zależy łagodniejsza odpowiedzialność. Jeżeli to błędne przekonanie jest usprawiedliwione, sprawca, który w takim przekonaniu dopuszcza się czynu zabronionego, odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność, czyli odpowiada za typ uprzywilejowany, który sobie uroił, pomimo że faktycznie zrealizował znamiona typu pod­stawowego. W takiej sytuacji zarzut stawia się sprawcy nie za to, co fak­tycznie zrobił, ale za to, co obejmował swoją świadomością, z czego wy­nika wniosek, że funkcją błędu co do znamienia typu uprzywilejowanego jest redukcja, czyli zmniejszenie winy.

1. Z reguły jednak błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego będzie polegał na urojeniu małej wartości lub nieprzekroczenia ustawowego progu wartości przed­miotu czynu (transferu, obrotu) lub należności publicznoprawnej uszczu­plonej lub narażonej na uszczuplenie czynem zabronionym .

2. Błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego wymaga usprawiedli­wienia definiowanego w literaturze jako „wybaczalność z punktu widzenia ocen społecznych", przy uwzględnieniu konkretnego układu sytuacyjnego, tego jak sprawca działał (rozważnie czy pochopnie), jakie były źródła i jaki charakter miała błędna informacja, którą uzyskał itp)

6. Kolejnym rodzajem błędu jest uregulowany w art. 10 § 3 KKS błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność, czyli co do kontratypu, zwany dlatego również urojeniem kontratypu. Ten błąd, podobnie jak błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, także musi być usprawiedliwiony, aby mógł wyłączyć winę sprawcy czynu. W świetle Kodeksu karnego skarbo­wego nie występuje błąd co do okoliczności wyłączających winę, ponie­waż wobec braku w tym Kodeksie stanu wyższej konieczności wyłącza­jącego winę pozostałe okoliczności, które dotyczą zdolności podmiotu do bycia winnym (nieletniość, niepoczytalność) oraz okoliczności o charakte­rze podmiotowym, nie mogą z natury być przedmiotem istotnego błędu.

7. Ostatnim rodzajem błędu jest błąd co do karalności czynu, konkretnie zaś nieświadomość karalności (art. 10 § 4 KKS). Jego przeciwieństwo, czy­li urojenie karalności polegające na tym, że sprawca błędnie sądzi, że czyn, który popełnia jest karalny, podczas gdy w rzeczywistości nie jest on karal­ny, jest nieistotny z punktu widzenia odpowiedzialności karnej skarbowej.

1. Nieświadomość karalności to po prostu nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą. Należy to odróżnić od nieświadomości bezprawności, która oznacza nieświadomość istnienia prawnofinansowej normy sankcjo­nowanej. Treść tej normy jednocześnie uzupełnia blankietowo określone znamiona zawarte w przepisie Kodeksu karnego skarbowego. Tym samym nieświadomość bezprawności oznacza błąd co do dopełnienia blankieto­wego znamienia. Taki zaś błąd wyłącza, w myśl art. 10 § 1 KKS, umyśl­ność. Natomiast błąd co do karalności to nieświadomość istnienia normy sankcjonującej, czyli karnoskarbowych konsekwencji naruszenia normy sankcjonowanej zawartej w prawie finansowym.

2. Nieświadomość karalności musi być w świetle art. 10 § 4 KKS uspra­wiedliwiona. W praktyce wystąpi ona wyjątkowo.

3. Zgodnie z art. 10 § 5 KKS w przypadkach nieusprawiedliwionego błędu co do kontratypu lub co do karalności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a jeżeli czyn zabroniony jest tylko wykroczeniem skar­bowym, sąd może odstąpić od wymierzenia kary łub środka karnego w po­staci przepadku przedmiotów albo ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów, chyba że przepadek dotyczy przedmiotów obję­tych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przechowywania, przewo­zu, przenoszenia lub przesyłania pod groźbą kary.

8. Specyficzna, karnoskarbowa konstrukcja czynnego żalu.

• Okoliczności wyłączające karalność przestępstwa lub wykroczenia skarbowego wynikają z przepisów postanawiających, że w sytuacjach w nich określonych sprawca nie podlega karze. Okoliczności te zasadni­czo zachodzą już po popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowe­go. Są to przede wszystkim okoliczności obejmowane ogólnym pojęciem tzw. czynnego żalu.

• W aspek­cie językowym pojęcie „czynny żal" ma zabarwienie etyczne i moralne, może bowiem sugerować zmianę w strukturze moralnej człowieka, który zaczyna negatywnie oceniać swoje postępowanie, ponadto zaś skoro żal ma być „czynny", to mogłoby to oznaczać, że bierne zachowanie polega­jące na samym tylko zaprzestaniu, przerwaniu akcji przestępczej nie jest przejawem żalu „czynnego".

• W świetle przepisów prawa można zdefiniować czynny żal jako czyn człowieka polegający na podjęciu działania o charakterze kontrakcji ni­weczącej jego przestępne zachowanie. W tak ogólnej definicji mieści się odstąpienie od dokonania czynu i zapobieżenie jego dokonaniu, zapobie­żenie skutkowi przestępnemu, ujawnienie czynu i jego okoliczności przed powołanymi do tego organami państwa, wreszcie odwrócenie szkodliwych następstw czynu. Możemy tu zatem dostrzec aspekty: zapobiegawczy, denuncjacyjny (poznawczy) oraz kompensacyjny.

• Czynny żal z art. 16 KKS zawiera najbardziej rozbudowane warunki o zróżnicowanym charakterze.

• Pierwszym, niejako wstępnym warunkiem skorzystania z dobrodziej­stwa czynnego żalu, jest warunek denuncjacji. Chodzi tu zarówno o samodenuncjację, czyli ujawnienie czynu własnego i jego istotnych okolicz­ności, jak i zadenuncjowanie osób współdziałających w jego popełnieniu. Przepis art. 16 § 1 KKS żąda od sprawcy zawiadomienia o popełnio­nym czynie i ujawnienia jego istotnych okoliczności, w szczególności osób współdziałających w jego popełnieniu.

• Wydaje się, że okolicznościami „istotnymi" będą np. takie, które mają znaczenie dla ustalenia wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej. W każdym razie należy podkreślić, że brak jest ścisłych mierników owej „istotności", przy czym ocena, czy ujawnione okoliczności są „istotne", należy do or­ganu dochodzenia, a nie do sprawcy, który w tej mierze może przecież kie­rować się inną skalą wartości.

• Przepis art. 16 § 1 KKS żąda w szczególności ujawnienia osób współ­działających w popełnieniu czynu

• Osoba, która skorzystała z czynnego żalu wyłączającego karalność, ujawniając współuczestników czynu, może być następnie w sprawie prze­ciwko tym współuczestnikom powołana na świadka, bez potrzeby sięga­nia po ustawę z 1997 r. o świadku koronnym. Dlatego osobę taką słusznie określa się w literaturze mianem swoistego świadka koronnego.

• Zawiadomienie może być zarówno złożone ustnie do protokołu, jak i na piśmie. Można je złożyć w każdym organie ścigania karnoskarbowego, na­wet niewłaściwym w danym przypadku. Sposób doręczenia czy przedło­żenia organowi zawiadomienia pisemnego jest obojętny, dlatego wskazuje się, że może ono być przedłożone także przez pełnomocnika (nie może jed­nak, rzecz jasna, mieć charakteru anonimu na siebie).

• Przepis art. 16 § 5 KKS wyznacza sprawcy czasowe granice skorzy­stania z czynnego żalu. Zgodnie z nim zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa lub wykrocze­nia skarbowego.

• Musi to być wiadomość „wyraźnie udokumentowana", wiąże to określe­nie z pojęciem dokumentu, nie wyjaśnia natomiast, czy chodzi wyłącznie o dokumenty procesowe, czy także o dokumenty z czynności operacyj­no-rozpoznawczych.

• Ciężar udowodnienia posiada­nia wiadomości, jako przesłanki powodującej bezskuteczność zawiado­mienia ciąży na organie ścigania

• Według art. 16 § 5 pkt 2 KKS zawiadomienie jest także bezskuteczne, jeżeli zostało złożone po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służ­bowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontro­li zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

• Dalszy warunek czynnego żalu ma już charakter fiskalny i jest wyra­zem jego funkcji egzekucyjnej. Zgodnie z art. 16 § 2 KKS skuteczna de­nuncjacja wyłącza karalność tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego sprawca uiści w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnio­nym czynem zabronionym.

• Jeżeli czyn nie polega na uszczupleniu tej należności, natomiast obli­gatoryjny jest przepadek przedmiotów, sprawca powinien złożyć te przed­mioty, a w razie niemożności ich złożenia - uiścić ich równowartość pieniężna. Nie nakłada się obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiada­nie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione. Obo­wiązek uiszczenia równowartości pieniężnej przedmiotów.

• Zamiast złoże­nia samych przedmiotów nakłada się na sprawcę także wówczas, gdyby przedmioty mogły ulec szybkiemu zniszczeniu lub zepsuciu albo ich prze­chowywanie byłoby nadmiernie trudne, niewspółmiernie kosztowne albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości przedmiotów.

• Omawiana instytucja karnoskarbowego czynnego żalu wyłączającego karalność nie jest w żaden sposób ograniczona przedmiotowo, tzn. dotyczy wszystkich przestępstw i wykroczeń skarbowych. Jest natomiast ograni­czona podmiotowo, co oznacza, że pewne kategorie sprawców są wyłączo­ne spod tej instytucji, czyli nie mogą z niej skorzystać. W świetle art. 16 § 6 KKS są nimi:

1. dopuszczający się czynu w formie tzw. sprawstwa kierowniczego, po­legającego na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego,

2. dopuszczający się czynu w formie tzw sprawstwa polecającego, po­legającego na poleceniu innej osobie wykonania czynu z wykorzysta­niem uzależnienia tej osoby od siebie.

3. organizatorzy grupy albo związku mającego na celu popełnienie prze­stępstwa skarbowego oraz kierujący taką grupą lub związkiem, chy­ba że zawiadomienia o popełnionym czynie dokonają ze wszystkimi członkami grupy lub związku,

4. prowokatorzy, czyli nakłaniający inną osobę do popełnienia przestęp­stwa lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.

18. Kodeks od 2005 r. zna także szczególną postać czynnego żalu, ure­gulowaną w art. 16a dodanym do Kodeksu przez ustawę z 30.6.2005 r. nowelizującą Ordynację podatkową (Dz.U. Nr 143, poz. 1199 ze zm.). Dotyczy ona tylko oszustw podatkowych wiążących się ze złożeniem de­klaracji podatkowych zawierających nieprawdziwe dane i skutkujących narażeniem podatku na uszczuplenie lub na nienależny zwrot czy też na nienależne zaliczenie nadpłaty na poczet zaległości podatkowych lub bie­żących albo przyszłych zobowiązań podatkowych

19. Czynny żal. o którym mowa w art. 16a KKS. polega na złożeniu praw­nie skutecznej w rozumieniu przepisów Ordynacji podatkowej lub usta­wy z 28.9.1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 8. poz. 65 ze zm.) korekty deklaracji podatkowej wraz z uzasadnieniem przy­czyny korekty oraz na uiszczeniu w całości, niezwłocznie łub w termi­nie wyznaczonym przez uprawniony organ należności publicznoprawnej uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie.

20. Należy uznać, że szczególny czynny żal przewidziany w art. 16a KKS rządzi się wyłącznie swoimi prawami określonymi w tym przepisie, i tym samym nie stosuje się do niego ani warunków czynnego żalu stawianych przez przepis art. 16, ani wyłączeń podmiotowych z art. 16 § 6 KKS. Zatem przy czyn­nym żalu z art. 16a KKS nie ma wymogu ujawnienia współdziałających, nie ma też wyłączenia spod art. 16a sprawców kierowniczych, polecają­cych, organizatorów przestępczych struktur czy prowokatorów. Może to budzić zastrzeżenia z kryminalnopolitycznego punktu widzenia, ale taki właśnie jest rezultat wykładni literalnej i systemowej.

21. Najtrudniej jednak zrozumieć kryminalnopolityczny sens połączenia przepisu art. 16a KKS z przepisem art. 81b § 1 pkt 2a OrdPU. Zgodnie z art. 16a KKS pierwszym warunkiem niekaralności jest złożenie praw­nie skutecznej w rozumieniu Ordynacji podatkowej lub ustawy o kontro­li skarbowej korekty deklaracji. Natomiast z przepisu art. 81b § 1 pkt 2a OrdPU wynika, że po zakończeniu kontroli podatkowej niezależnie od jej wyniku, zatem nawet wówczas, gdy wykryła ona oszustwo w deklaracji podatkowej, podatnikowi nadal służy uprawnienie do złożenia prawnie skutecznej korekty tej deklaracji, co w myśl art. 16a KKS wyłącza karal­ność (oczywiście pod warunkiem złożenia także jakiegokolwiek uzasad­nienia korekty oraz uiszczenia podatku uszczuplonego lub narażonego na uszczuplenie).

1. Jest to sprzeczne z podstawowym założeniem, na którym powinny się opierać wszelkie regulacje dotyczące czynnego żalu z warunkiem denun­cjacji (zawiadomienia o popełnionym czynie), mianowicie, że taki czyn­ny żal powinien być tak długo skuteczny, jak długo organy ścigania niewiedzą jeszcze o popełnionym czynie

22. Oprócz specyficznie karnoskarbowych konstrukcji czynnego żalu: ogólnej ujętej w art. 16 KKS i szczególnej - ujętej w art. 16a KKS, Kodeks recypuje też z Kodeksu karnego jego regulacje czynnego żalu związane z usiłowaniem (art. 15 KK) oraz przestępczym współdziałaniem (art. 23 KK). Z mocy art. 20 § 2 KKS odnoszą się one wyłącznie do przestępstw skarbowych.

9. Tzw. idealny zbieg przepisów prawa karnego powszechnego i prawa karnego skarbowego

• Konstrukcja zwana idealnym zbiegiem przepisów polega na przyjęciu, że sprawca dopuścił się tylu przestępstw czy też wykroczeń, ile przepisów karnych naruszył. Konstrukcja ta uregulowana w art. 8 KKS dotyczy styku prawa karnego skarbowego i powszechnego prawa karnego.

• Zgodnie z treścią art. 8 § 1 KKS, jeżeli ten sam czyn będący przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa lub wykroczenia określo­nego w przepisach karnych innej ustawy, stosuje się każdy z tych prze­pisów.

• Skoro nakazuje on „stosowanie każdego z tych przepisów", czyli zarówno przepisu karno­skarbowego, jak i innego karnego do „tego samego czynu", to oznacza, że ten sam czyn stanowi zarówno przestępstwo lub wykroczenie skarbowe, jak i przestępstwo lub wykroczenie powszechne. W konsekwencji prowa­dzi się oddzielne postępowania i wydaje oddzielne orzeczenia odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia skarbowego oraz odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia powszechnego. Istotne są te właśnie konsekwencje, które sprowadzają się do tego, że „ten sam czyn" rozpatrywany jest w jednym postępowaniu jako delikt skarbowy, w innym zaś -jako przestępstwo lub wykroczenie powszechne.

• W świetle art. 8 § 1 KKS należy stwierdzić, że nie ma jednej syste­mowej zasady w obrębie całej karnistyki sensu largo, która by głosiła, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo skarbowe lub po­wszechne albo tylko jedno wykroczenie skarbowe lub powszechne". Są dwie odrębne, choć tak samo sformułowane zasady: jedna głosi, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo skarbowe albo tylko jedno wykroczenie skarbowe" (art. 6 § 1 KKS), druga zaś, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo" (art. 11 § 1 KK). Jedna obowiązuje w prawie karnym skarbowym, druga (taka sama) w powszech­nym. Przepis art. 8 § 1 KKS żadnej z nich nie narusza, natomiast jego istota polega na tym, że jakby nie pozwala on na połączenie tych dwóch zasad

• Żadna z zasad, ani ta wyrażona w art. 6 § 1 KKS, ani ta, która jest wy­rażona w art. 11 § 1 KK, nie doznaje tu wyjątku, natomiast przepis art. 8 § 1 KKS sprawia, że pierwsza z nich ogranicza się do obrębu prawa kar­nego skarbowego, druga zaś działa tylko w obszarze prawa karnego po­wszechnego.

• Przepis art. 8 § 2 KKS stanowi, że wy­konaniu podlega tylko najsurowsza z kar, co nie stoi na przeszkodzie wy­konaniu środków karnych lub innych środków orzeczonych na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Środki karne i środki zabezpie­czające oraz dozór stosuje się, choćby je orzeczono tylko na podstawie jednego ze zbiegających się przepisów; w razie orzeczenia za zbiegające się czyny zabronione zakazów tego samego rodzaju lub pozbawienia praw publicznych sąd stosuje odpowiednio przepisy o karze łącznej.

• Z powyższej regulacji widać, że wykonanie kar oparto na zasadzie ab­sorpcji. Jedynie gdy obok kary najsurowszej, która podlega wykonaniu, orzeczono także karę grzywny, również ta kara podlega łącznemu wykona­niu; w razie orzeczenia obok kary najsurowszej kilku kar grzywny, łączne­mu wykonaniu podlega tylko grzywna najsurowsza (art. 8 § 3 KKS). W tej regulacji tkwi element represyjności konstrukcji „zbiegu idealnego"

• Jeżeli ten sam czyn wyczerpuje znamiona kilku przepisów Kodeksu, a zarazem także znamiona przepisu karnego spoza Kodeksu, to mamy do czynienia ze „spiętrzeniem zbiegów" - czyli z rzeczywistym zbiegiem przepisów' Kodeksu (do którego stosuje się kumulatywną kwalifikację z art. 7 § 1 KKS) oraz z rzeczywistym zbiegiem przepisów Kodeksu i in­nego przepisu karnego (do którego z kolei zastosowanie znajdzie konstruk­cja „zbiegu idealnego" z art. 8 § 1 KKS).

10. Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - prioryet represji majątkowej i celu egzekucyjno kompensacyjnego.

• Dwa założenia systemu karnoskarbowych środków penalnych wydają się być odporne na zmiany społeczno-ekonomicznego podłoża ustawo­dawstwa skarbowego oraz zmiany tego ostatniego. Jest to zasada prioryte­tu czy supremacji represji ekonomicznej (majątkowej) oraz zasada priory­tetu celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed represją

• Zasada priorytetu represji majątkowej charakteryzowała polskie prawo karne skarbowe już w okresie międzywojennym

• Zasada priorytetu represji ekonomicznej wydaje się więc w sferze pra­wa karnego skarbowego nie ulegać wątpliwości. Odpowiada ona starym postulatom analogii między przestępstwem a karą, według których „spraw­ca zostaje dotknięty w tej sferze, w której mieścił się zewnętrzny czyn i jego psychiczna motywacja". Zatem charakter represji ma odpowiadać charakterowi czynu i motywów sprawców.

• Znajduje ona głębokie uzasadnienie zarówno w płaszczyźnie odpłaty, jak i w płaszczyźnie utylitarnej, gdyż dobrze służy realizacji wszystkich zało­żonych w art. 12 § 2 KKS celów kary. Stanowi punkt wyjścia do osiągnię­cia celu prewencyjnego i kompensacyjnego, wraz z uzupełniającą zasadą pozbawienia sprawcy korzyści z popełnionego przestępstwa skarbowego

• Literatura karnoskarbowa rozróżnia cel egzekucyjny od kompensacyjnego celu reakcji karnoskarbowej. Pierwszy z nich ujmuje jako skłonienie sprawcy do wykonania obowiązku publicznoprawnego względem Skar­bu Państwa, drugi zaś -jako wymierzenie sprawcy dolegliwości, która (poza innymi celami) może też mieć charakter rekompensaty za wyrzą­dzoną szkodę.

• W związku z takim rozróżnieniem egzekucji i kompensacji szkód) powstaje pytanie - czym jest szkoda w tej sferze, jak należ) ją ujmować. Pod rządem dawnej ustawy karnej skarbowej szkodę utożsamiano z tym, co obecnie w świetle Kodeksu karnego skarbowego określamy jako uszczu­plenie należności publicznoprawnej (art. 53 § 27 KKS). Wobec tego wska­zywano, że tak rozumiana szkoda odpowiada cywilistycznemu pojęciu lucrum cessans, a nie damnnm emergens. Wynikało to z tego, że nie była wówczas znana kategoria wyłudzenia bezpodstawnego zwrotu podatku (zob. art. 76 KKS). W przypadku bezpodstawnego zwrotu podatku rzecz się komplikuje, gdyż o ile przy uszczupleniu fiskus nie otrzymał tego, co spodziewał się otrzymać, o tyle bezpodstawny zwrot oznacza, że utracił to, co już posiadał, co już zostało na jego rzecz uiszczone.

• Zdaniem niektórych autorów byłoby ryzykowne postawienie znaku rów­ności między kwotą uszczuplonego podatku a wysokością szkody

• W związku z odsetkami za zwłokę od kwot uszczuplonego podatku nasuwa się jeszcze pewien problem. Mianowicie stosowne przepisy Kodek­su, mówiąc o obowiązku lub warunku uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej, każdorazowo podkreślają, że powinna ona być uiszczo­na „w całości". Wątpliwości może budzić kwestia, czy określenie ,,w cało­ści" oznacza, że uiszczenie powinno nastąpić wraz z odsetkami. W komen­tarzach do Kodeksu karnego skarbowego spotyka się pogląd, że wprawdzie z art. 53 § 27 KKS wynika, że należnością uszczuploną jest kwota, od któ­rej uiszczenia lub zadeklarowania zobowiązany się uchylił (czyli karne pojęcie należności uszczuplonej pokrywa się z finansowym pojęciem na­leżności głównej), ale na gruncie np. podatków ustawa (Ordynacja podat­kowa) zakłada, że nieuiszczony podatek staje się zaległością, od której li­czy się odsetki, a wpłaty niepokrywające całości tych sum, zaliczane są ex legę proporcjonalnie na rzecz zaległości i odsetek (art. 51,53,55 §2 OrdPU), co oznacza, że wpłata całej sumy odpowiadającej niewpłaconemu w terminie podatkowi nie będzie w istocie, i to z mocy prawa, oznaczała uiszczenia całej uszczuplonej należności

• W żadnym z przepisów Ordynacji podatko­wej definiujących znaczenie pojęcia podatku nie stwierdzono, że oznacza ono także odsetki od zaległości podatkowej

• Kolejne pytanie sprowadza się do tego, czy grzywna za przestępstwo skarbowe może mieć charakter kompensacyjny. Doktryna karnistyczna wyróżnią kompensację w znaczeniu węższym i szerszym. W węższym ozna­cza ona naprawienie szkody pokrzywdzonemu. Wobec tego powszechna karnistyka powiada, że zważywszy na to, że grzywna orzekana jest na rzecz Skarbu Państwa, a nie na rzecz pokrzywdzonego, trudno przyjąć możliwość pełnienia przez grzywnę funkcji kompensacyjnej w tym węż­szym znaczeniu. Jeśli jednak chodzi o przestępstwa skarbowe, to grzyw­na za te czyny orzekana jest właśnie na rzecz pokrzywdzonego, gdy jest nim Skarb Państwa, inaczej w przypadku podatkowych należności samo­rządu terytorialnego (zob. też art. 187 § 1 KKS). Natomiast w znaczeniu szerokim kompensacja oznacza naprawienie wszelkich szkód wyrządzo­nych przestępstwem, w tym także szkody poniesionej przez społeczeń­stwo, czyli naprawienie społecznego zła wyrządzonego czynem przestęp­nym. W tym znaczeniu moglibyśmy mówić o wyrównaniu przez grzywnę także rachunku z pozostałymi, uczciwie płacącymi daniny publiczne oby­watelami.

• Zgodnie z treścią art. 15 § 1 KKS orzeczenie zapadłe w postępowaniu w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe nie zwalnia od obo­wiązku uiszczenia należności publicznoprawnej. Dopiero gdy podmiot zo­bowiązany w myśl prawa podatkowego obowiązku tego nie wykona i nie da się go także wyegzekwować w postępowaniu egzekucyjnym, wówczas może wchodzić w grę kompensacyjna funkcja grzywny. Dotyczy to płasz­czyzny indywidualnej, konkretnego przypadku. O kompensacji bowiem można myśleć także w płaszczyźnie globalnej, jako o pewnym globalnym bilansowaniu, tzn. jeżeli w określonym roku budżetowym nie wpłynęła do Skarbu Państwa zaplanowana kwota z tytułu podatków, a za to wpłynęła z tytułu grzywien za delikty podatkowej art. 114 KKS. Stanowi on tak­że, że organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć spraw­cę o przysługujących mu uprawnieniach w razie wyrównania uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub in­nego uprawnionego podmiotu. Założeniem procesowej części Kodeksu karnego skarbowego jest jak najszybsze osiągnięcie tego celu. W postępo­waniu karnoskarbowym stosuje się m.in. zasadę szybkości sformułowa­ną w art. 2 ust. 1 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, jednak na gruncie karnoskarbowym zasada ta—jak zauważa doktryna procesowa - doznaje istotnej modyfikacji. Jej celem jest bowiem nie tyle oszczędzenie oskarżo­nemu zbędnej zwłoki przy rozstrzyganiu kwestii jego odpowiedzialności karnoskarbowej, lecz jak najszybsze „załatwienie" kwestii roszczeń Skar­bu Państwa wobec obywatela.

• Na gruncie Kodeksu karnego skarbowego uiszczenie uszczuplonej na­leżności publicznoprawnej pozwala na zastosowanie następujących środ­ków redukcji, aż do wyłączenia odpowiedzialności:

1. w ramach czynnego żalu wyłącza karalność (art. 16 i 16a KKS),

2. pozwala na zastosowanie dobrowolnego poddania się odpowiedzial­ności (art. 17 § 1 pkt 1 KKS),

3. pozwala sądowi odstąpić od wymierzania kary lub środka karnego (art. 19 § 2 KKS), np. w przypadku uporczywego niepłacenia podatku lub nieodprowadzenia pobranego podatku (art. 57 § 2 i art. 77 § 4 i 5 KKS),

4. pozwala uznać za wykonaną karę ograniczenia wolności orzeczoną za­miast pozbawienia wolności (art. 26 § 2 KKS w zw. z art. 188 KKS),

5. zapobiega zasadniczo przepadkowi przedmiotów, których dotyczy (art. 31 § 3 pkt 2 KKS),

6. pozwala na zastosowanie szczególnego trybu nadzwyczajnego złago­dzenia kary (art. 36 § 2 KKS), a także na nadzwyczajne złagodzenie kary płatnikowi za nieodprowadzenie pobranego podatku (art. 77 § 4 KKS),

7. zapobiega w pewnych przypadkach nadzwyczajnemu obostrzeniu kary (art. 37 § 2 KKS),

8. jest elementem instytucji probacyjnych: warunkowego umorzenia, za­wieszenia kary i zwolnienia (art. 41 § 2 j 4 KKS),

9. pozwala na skazanie bez rozprawy (art. 156 § 3 KKS),

10. pozwala na zastosowanie tzw. skróconej rozprawy (art. 161 § 1KKS).

13. Tak obszerny katalog możliwości złagodzenia, a nawet zredukowania do zera odpowiedzialności karnej skarbowej warunkowanych zrealizowa­niem celu egzekucyjno-kompensacyjnego, w pełni uzasadnia tezę o prio­rytecie tego celu przed represja

14. W ramach obszernej nowelizacji Kodeksu dokonanej w 2005r. omawiana zasada priorytetu celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed re­presją została w istotny sposób zracjonalizowana i dostosowana do potrzeb realnej ochrony finansów publicznych. Wyrażają następujące rozwiąza­nia przyjęte we wspomnianej nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego.

1. Obecnie stosowane przepisy Kodeksu karnego skarbowego nakłada­jące obowiązek lub warunek uiszczenia należności publicznopraw­nej wyraźnie stanowią, że chodzi wyłącznie o należność wymagalną i rzeczywiście uszczuploną czynem zabronionym, pomijając taki obo­wiązek lub warunek w sytuacjach, gdy nastąpiło jedynie narażenie na uszczuplenie należności publicznoprawnej bądź gdy nie jest ona wy­magalna (wyjątkiem jest jedynie art. 16a KKS, który ewidentnie od­staje od wszystkich pozostałych przepisów wyrażających priorytet celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed represją, co wydaje się po prostu przeoczeniem ustawodawcy

2. Mówiąc o obowiązku lub warunku uiszczenia wymagalnej należno­ści publicznoprawnej uszczuplonej czynem zabronionym, stosowne przepisy Kodeksu karnego skarbowego nie adresują już tego warunku wprost do sprawcy czynu. Mówią zatem o tym obowiązku czy warunku w stylistycznej formie bezosobowej, nie wymagając jednoznacznie -tak jak to było przed nowelizacją Kodeksu - aby ten warunek czy obo­wiązek zrealizował sam sprawca czynu

11. Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - retrybucja (odpłata)

• Jak już wspomniano w Rozdziale I, retrybucja, zwana też racjonali­zacją sprawiedliwościową albo po prostu odpłatą, jest historycznie pier­wotną racjonalizacją karania

• Kant wywodzi prawo karania z nakazu kategorycznego powinności bez­względnej. Jego zdaniem zarówno moralne dobro, jak i moralne zło musi się spotkać z odpowiednim koniecznym skutkiem. Kara za przestępstwo jest wcieleniem idei sprawiedliwości, która domaga się odpłaty złem za zło. Stąd teoria Kanta określana jest mianem teorii odwetu moralnego.

• Z kolei Hegel jest twórcą teorii tzw. odwetu dialektycznego, zwanego też jurydycznym. Według tego filozofa istotę przestępstwa stanowi zaprze­czenie prawa, natomiast istotę kary stanowi „zaprzeczenie zaprzeczenia", czyli przywrócenie prawa znoszące pogwałcenie woli ogólnej wyrażonej w prawie. W przeciwnym razie przestępstwo nie zostałoby zniesione, czyli zostałoby uprawnione. Hegel posługuje się znaną triadą: teza (wola ogólna wcielona w prawo) - antyteza (przestępstwo) - synteza (kara). Sprawied­liwość zatem ujmuje Hegel jako antytezę bezprawia

• Prawu karnemu skarbowemu z jego brakiem głębszych etyczno-moralnych korzeni (czyny mała prohibita, a nie mała per se) bliższa wydaje się teoria Hegla niż Kanta, jeżeli mielibyśmy w tej sferze pojmować karę w sposób absolutnie retrybutywny.

• Koncepcji uza­sadniających odpłatę z punktu widzenia socjologicznego, np. E. Durkheima, które ujmują karę jako afirmację żywotności reakcji zbiorowej na próby rozchwiania ładu społecznego, będącą wyrazem prymatu tego, co społeczne, nad tym, co jednostkowe.

• Z dogmatycznego punktu widzenia, nawiązującego do struktury deliktu skarbowego należy zauważyć, że w przepisie art. 12 § 2 KKS, podobnie jak w art. 53 § 1 KK, wymienione zostały dwa kryteria istotne z punktu widzenia aktu wymiaru sprawiedliwości, stanowiące jej tradycyjną miarę, tzn. stopień społecznej szkodliwości czynu (który należy uwzględnić) oraz stopień winy (którego nie wolno przekroczyć), zatem w przepisie tym zo­stały zawarte de facto dwie dyrektywy sprawiedliwościowe. Są nimi: dy­rektywa stopnia społecznej szkodliwości oraz dyrektywa stopnia winy. Odpowiadają one retrybutywnej racjonalizacji karania.

12. Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - prewencja

• Charakteryzując z kolei prewencyjny (utylitarny) nurt w penologii, można najogólniej stwierdzić, że uzasadnia on karanie tym, iż prowadzić ma ono do społecznie korzystnych efektów w postaci zapobiegania dal­szym przestępstwom, zarówno jeśli chodzi o samego karanego (prewencja indywidualna, zwana też szczególną), jak i innych (prewencja generalna, zwana też ogólną).

• Szczególnoprewencyjny cel reakcji karnoskarbowej poddają w wątpli­wość niektórzy autorzy. Wyrażają pogląd, że funkcją prawa karnego skar­bowego jest ochrona dóbr prawa finansowego, a nie jakaś misja pedagogiczno-etyczna wobec sprawców. Funkcja ta jest raczej zachowawcza - ogranicza się do utrzymywania porządku społeczno-finansowego w sen­sie zewnętrznym. Nie ma potrzeby dążenia do udoskonalenia człowieka, który nie ze względów kryminalnych znalazł się w konflikcie z prawem finansowym, a przez to także karnym skarbowym.

• Przepis art. 12 § 2 KKS zawierający zespół wskazań tworzących „filozo­fię" systemu środków reakcji karnoskarbowej wyraźnie nakazuje uwzględ­niać w karaniu „cele zapobiegawcze i wychowawcze", jakie kary i inne środki mają osiągnąć w stosunku do sprawcy.

• Podobie rzecz się ma, jeśli chodzi o prewencję ogólną (generalną). Również ta racjonalizacja karania jest wyraźnie wymieniona w przepisie art. 12 § 2 KKS, nakazującym uwzględnienie także „potrzeb w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa"

• Teoria tzw. pozytywnej prewencji generalnej nie ma w istocie samodzielnego charakteru, gdyż wywodzi się genetycznie i jest ściśle związana z retrybutywizmem, zatem można ją właściwie określić jako próbę nowoczesnego wyrażenia (lub objaśnienia) idei retrybutywizmu z punktu widzenia socjologiczne­go. Trafnie wskazuje się w literaturze, że w rodowodzie teorii pozytywnej prewencji generalnej (zwanej też integracyjną) tkwi teoria E. Durkheima, o której wyżej wspomnieliśmy.

• Odnośnie do czynnika poznawcze­go można by powiedzieć, że informowanie o treści norm karnoskarbowych i o samym ich istnieniu może być uzasadnione wówczas, gdy nie znajdują one swego odbicia w systemie wartości akceptowanych przez konkretnych adresatów tych norm. Sam jednak czynnik poznawczy nie może spełniać w tym przypadku funkcji integrującej. Nie daje też sądowi żadnej praktycz­nej wskazówki co do rodzaju i czasu trwania kary lub środka karnego. Dy­rektywa pozytywnej prewencji generalnej nie ma zatem samodzielnego wa­loru praktycznego dla wymiaru kary, gdyż stanowi tylko wyrażenie pewnej kategorii psychologicznej (czegoś, do czego się dąży. co się wyznacza do spełnienia, co pozostaje w sferze pragnień), która wynika z faktu ukarania odpowiednio do społecznej szkodliwości czynu i w granicach winy.

13. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jako środek karny

• Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności istnieje w prawie karnym skarbowym „od zawsze”, gdyż przewidywała tę instytucję pierwsza polska ustawa karna skarbowa z 1926r.. przy czym do 1998r. występowała ona pod nazwą „dobrowolnego poddania się karze”. Zmiana nazwy na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności wiązała się z odmiennym ukształtowaniem tej instytucji w systemie środków reakcji karnoskarbowej i odmienną jej lokalizacją w ramach ustawy karnej skarbowej.

• O ile przed nowelizacją była to instytucja zlokalizowana w procesowej części dawnej ustawy karnej skarbowej, co mogło sugerować jej wyłącznie procesowy charakter, o tyle wspomniana nowelizacja zakwalifikowała dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do kategorii środków karnych.

• Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest instytucją, której prawo karne skarbowe dopracowało się samodzielnie i która nie została przeję­ta z prawa karnego powszechnego. Przeciwnie, w tym zakresie powszech­ne prawo karne, a ściślej - proces karny wzorował się na prawie karnym skarbowym, określając w art. 387 KPK instytucję skazania bez przepro­wadzenia postępowania dowodowego, której istotą jest również ukaranie sprawcy na skutek jego własnej inicjatywy swoiście premiowanej.

• Bez wątpienia dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest przejawem konsensualnego załatwiania spraw karnych

• Obecnie literatura karnoskarbowa wyróżnia trzy instytucje konsensual­nego załatwiania spraw karnoskarbowych: jedną swoistą, czyli właśnie dobrowolne poddanie się odpowiedzialności oraz dwie przejęte z Kodeksu postępowania karnego, lecz autonomicznie częściowo uregulowane w Ko­deksie karnym skarbowym ze względu na specyfikę spraw karnoskarbo­wych. Są to: tzw. skazanie bez rozprawy (zob. art. 335 KPK z autonomicz­ną regulacją art. 156 KKS) oraz instytucja tzw. skróconej rozprawy (art. 387 KPK z autonomiczną regulacją art. 161 KKS). Wymienione trzy instytucje porozumień procesowych nie stanowią wobec siebie równoważnej alterna­tywy nadanym etapie postępów anią karnego skarbowego, lecz stanowią na­stępujące po sobie w kolejnych etapach postępowania propozycje konsensu­alnego rozstrzygnięcia, które ustawodawca daje sprawcy czynu. Przywileje zawarte w tych trzech instytucjach, zaoferowane sprawcy czynu zmniejsza­ją się odwrotnie proporcjonalnie do wydłużającego się czasu poświęcanego przez organy procesowe na prowadzenie postępowania w danej sprawie.

• Dobrowolne zaś poddanie się odpowiedzialności - jak trafnie za­uważają niektórzy autorzy - nigdy nie uchodziło, nie miało uchodzić i nie może uchodzić nadal za „zaniechanie ukarania". Wskazuje się na warunki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, wśród których jest waru­nek uiszczenia kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzyw­ny grożącej za dany czyn zabroniony (art. 17 § 1 pkt 2 KKS). W orzeczeniu zezwalającym na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd orzeka m.in. tytułem kary grzywny kwotę nie wyższą niż uiszczona przez sprawcę (art. 18 § 1 pkt 1 KKS).

• Zatem grzywna określona jest jako „kwota odpowiadająca (...) karze grzywny", sąd zaś orzeka, lite­ralnie rzecz biorąc, nie grzywnę, lecz „kwotę tytułem kary grzywny".

• W związku z rozbieżnościami co do charakteru prawnego omawianej instytucji należy zwrócić uwagę na różnice punktów widzenia poszczegól­nych autorów. Jeżeli traktuje się tę instytucję jako pierwowzór dla nowych rozwiązań Kodeksu postępowania karnego, to można mówić o charakterze procesowym, jeżeli natomiast zwraca się przede wszystkim uwagę na jej skutki (definitywne załatwienie kwestii odpowiedzialności), to są to skutki materialnoprawne.

• Formalnie Kodeks zalicza dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści do kategorii środków karnych, to oznacza, że do jego stosowania sto­suje się dyrektywy art. 12 i 13 KKS. Przez to nie jest to instytucja zupełnie uznaniowa. Jej dobrowolność i fakultatywność nie oznaczają dowolności w jej stosowaniu.

• Decyzja udzielania zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności leży wyłącznie w gestii sądu, zaś poprzedzające ją negocjacje ze sprawcą mogą być prowadzone wyłącznie w finansowym organie po­stępowania przygotowawczego.

• W prawie materialnym (art. 17 KKS) określone są zarówno przesłanki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, jak i przeszkody do zasto­sowania tej instytucji (wyłączenia). Tak więc, po pierwsze, wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego nie mogą budzić wątpliwości. Wymóg ten, odnoszony przez przepis art. 17 § 1 KKS wprost do sądu, dotyczyć jednak musi także siłą rzeczy finansowego organu postępowania przygotowawczego, to ten organ występuje bowiem do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a uzasadnienie takiego wniosku powinno wskazywać m.in. dowody świadczące o tym, że wina i okoliczności czynu nie budzą wątpliwości (art. 145 § 3 KKS).

• Kolejne warunki adresowane do sprawcy są następujące:

1. uiszczenie wymagalnej należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności;

2. uiszczenie kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn, aczkolwiek w toku negocjacji z finansowym orga­nem dochodzenia organ ten może uzależnić wniesienie do sądu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od uiszcze­nia jeszcze dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z już uiszczoną wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy usta­wowego zagrożenia w danym przypadku (art. 146 § 2 pkt 1 KKS);

3. wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów co najmniej w takim za­kresie, w jakim ten przepadek jest obowiązkowy, w razie zaś niemoż­ności złożenia przedmiotów - uiszczenie ich równowartości pieniężnej, chyba że chodzi o przedmioty objęte zakazami wytwarzania, posiada­nia, obrotu, przewozu itp.;

4. uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów postę­powania

13. Przepis art. 17 § 1 pkt 3 KKS infine zawiera dyspozycję odpowiedniego stosowania art. 31 § 3 pkt 2 KKS, według którego nie orzeka się przepad­ku przedmiotów, jeżeli uiszczono należność publicznoprawną dotyczącą przedmiotów zagrożonych przepadkiem, chyba że należność ta jest nie­współmiernie niska do kwoty równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów albo przepadek dotyczy przedmiotów objętych zakazami (wytwa­rzania, posiadania, obrotu itp.) lub które zostały specjalnie przy sposobione do popełnienia czynu zabronionego.

14. Według art. 17 § 2 KKS dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest możliwe tylko w sprawach zagrożonych wyłącznie grzywną (tym sa­mym zawsze może ono dotyczyć wykroczeń skarbowych), nie jest nato­miast możliwe, nawet jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone wy­łącznie grzywną, ale popełniono je w warunkach stanowiących podstawę do nadzwyczajnego obostrzenia kary, wreszcie nie jest także możliwe, gdy zgłoszono interwencję (czyli roszczenie) co do przedmiotów podlegają­cych przepadkowi, chyba że interwencja zostanie cofnięta do czasu wnie­sienia aktu oskarżenia do sądu.

15. Stosownie do treści art. 18 § 1 KKS sąd, udzielając zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeka „tytułem kary grzywny" kwotę nie wyższą niż uiszczona przez sprawcę w wyniku negocjacji z fi­nansowym organem dochodzenia, zatem może to być także kwota niższa od uiszczonej - wówczas należy nakazać zwrot kwoty nadpłaconej. Po­nadto sąd orzeka przepadek tylko w takich granicach, w jakich sprawca wyraził na to zgodę lub uiścił równowartość.

16. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pozwala sprawcy uniknąć statusu i piętna skazanego oraz recydywisty skarbowego. Postanowienie w tym zakresie wywołuje skutek res iudicata, nie podlega jednak wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego, a uiszczona kwota tytułem grzywny nie stanowi ustawowej przesłanki recydywy skarbowej (art. 18 § 2 i 3 KKS)

17. Rozległa problematyka procesowa dotycząca dobrowolnego poddania się odpowiedzialności zostanie przedstawiona w części procesowej niniej­szego opracowania. Jest ona podzielona na dwie fazy postępowania: pierw­szą- negocjacyjną i dalszą- decyzyjną. Należy podkreślić, że negocjacje nie mogą dotyczyć kwestii winy i okoliczności czynu, nie może tu zatem być mowy o „wzięciu przez kogoś odpowiedzialności za kogoś innego". Poza negocjacjami pozostaje także kwestia uiszczenia uszczuplonej należ­ności publicznoprawnej. Kodeks kategorycznie wymaga, aby została ona uiszczona w całości (art. 143 § 1 pkt 1 i art. 146 § 1 KKS). Nie negocjuje się także kwestii wpłacenia najniższej grzywny i zryczałtowanych kosztów postępowania ani wyrażenia zgody na przepadek (gdy jest on obligatoryj­ny) lub uiszczenia równowartości przedmiotów podlegających przepad­kowi. Jedynie kwestia czasu i sposobu uiszczenia należności publiczno­prawnej, dopłacenia dodatkowej kwoty tytułem grzywny oraz wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy podlega negocjacji w tym sensie, że należy w tych sprawach „wysłuchać sprawcy" (art. 146 § 3 KKS). Sprawca może zatem w praktyce przedstawić organo­wi swoje możliwości i propozycje w tym zakresie, po czym zgodzić się lub nie na decyzję organu, od czego zależeć będzie przejście postępowa­nia do fazy decyzyjnej.

14. Przepadek korzyści majątkowej i ściągnięcie jej równowartości w prawie karnym skarbowym

• Począwszy od przepadku korzyści ma­jątkowej, nie znajdują już zastosowania w stosunku do wykroczeń skar­bowych, są zatem przewidziane wyłącznie w odniesieniu do przestępstw skarbowych.

• Środek karny przepadku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z prze­stępstwa skarbowego oraz objętych zakazami wytwarzania, przechowy­wania, obrotu itp. W myśl zatem art. 33 § 1 KKS, jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa skarbowego, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów pochodzących bez­pośrednio z przestępstwa skarbowego lub objętych wspomnianymi za­kazami obrotu, wytwarzania itp., sąd orzeka środek karny przepadku tej korzyści majątkowej.

• Kodeks karny skarbowy nie zawiera w istocie definicji korzyści mająt­kowej, a jedynie w art. 53 § 13 stanowi, że korzyścią majątkową jest ko­rzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego.

• Dla dopuszczalności orzekania środka karnego przepadku korzyści ma­jątkowej nie ma znaczenia okoliczność, czy sprawca przestępstwa skarbo­wego działał w celu osiągnięcia takiej korzyści, zresztą w prawie karnym skarbowym, inaczej niż w powszechnym, okoliczność ta nie należy do ustawowych znamion czynów skarbowych. Istotny jest tylko fakt osiąg­nięcia z popełnienia przestępstwa skarbowego chociażby pośrednio ko­rzyści majątkowej niepodlegającej przepadkowi przedmiotów określonych w art. 29 pkt 1 lub 4 KKS.

• Duża wartość korzyści majątkowej, czyli wartość, która w czasie po­pełnienia czynu przekracza pięćsetkrotną wysokość minimalnego wyna­grodzenia (art. 53 § 15 KKS), stanowi przesłankę do zastosowania do­mniemań prawnych, których istota sprowadza się do zmiany tradycyjnego rozkładu ciężaru dowodu w zakresie stwierdzenia przestępczego pocho­dzenia danych korzyści majątkowych. Domniemania te, pełniące obok funkcji ułatwienia dowodzenia, także funkcję prewencyjną (wskazując na ryzyko majątkowe wiążące się z podjęciem przestępczej działalności), mają charakter wzruszalny {praesumptiones iuris tantum), w przeciwień­stwie do niewzruszalnego domniemania wiążącego się niegdyś z konfi­skatą. Regulacje tego rodzaju zasadniczo nie są obecnie kwestionowane, zresztą podobne stosowane są za granicą. Domniemania te wyrażają prze­pisy art. 33 § 2 i 3 KKS.

• W razie więc skazania za przestępstwo skarbowe, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej warto­ści, uważa się, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku stanowi korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny (art. 33 § 2 KKS).

• Jeżeli natomiast okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca taki przeniósł na osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść majątko­wą uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługują­ce jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana oso­ba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania (art. 33 § 3 KKS).

• Omawianego środka karnego przepadku korzyści majątkowej nie orze- 393 ka się, jeżeli korzyść ta podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmio­towi (art. 33 § 6 KKS). Natomiast w razie współwłasności orzeka się prze­padek Udziału należącego do sprawcy (art. 33 § 5 KKS).

• Objęta przepadkiem korzyść majątkowa przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (art. 33 § 7 KKS).

• Środek karny w postaci ściągnięcia równowartości pieniężnej przepad­ku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec samego przepad­ku tej korzyści. W razie zatem niemożności orzeczenia przepadku korzyści majątkowej przepis art. 33 § 1 zd. 2 KKS nakazuje orzec ściągnięcie jej równowartości pieniężnej. Także tego środka karnego nie stosuje się, jeżeli korzyść majątkowa podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi (art. 33 § 6 KKS), w razie zaś współwłasności orzeka się przepadek równo­wartości pieniężnej udziału należącego do sprawcy (art. 33 § 5 KKS).

1. Równowartość pieniężna przepadku korzyści majątkowej przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (art. 33 § 7 KKS).

15. Dyrektywy sądowego wymiary kary w prawie karnym skarbowym

• Według doktrynalnych definicji karnistycznych dyrektywy sądowego wy­miaru kary to ustawowe wskazania ukierunkowujące sąd - w ramach przy­znanej mu swobody - co do wyboru rodzaju kary i środków karnych ora
  z ich wysokości na gruncie indywidualnego przypadku. Celem tych dyrektyw jest zagwarantowanie realizacji ustawowo określonych celów karania.

• Wyróżnia się dyrektywy ogólne i szczególne. Te pierwsze odnoszą się do wszystkich kategorii czynów, sprawców oraz środków penalnych. Na­tomiast dyrektywy szczególne mają zastosowanie do określonych tylko kategorii czynów, sprawców czy kar.

• Dyrektywy ogólne zostały wyrażone w art. 12 § 2 KKS. W świetle tego przepisu są nimi:

1. dyrektywa stopnia winy.

2. dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości,

3. dyrektywa prewencji szczególnej (indywidualnej).

4. dyrektywa prewencji ogólnej (generalnej)

4. Dwie pierwsze spośród wymienionych dyrektyw określa się mianem dyrektyw sprawiedliwościowych, natomiast dwie dalsze - mianem dyrek­tyw prewencyjnych. Dyrektywy sprawiedliwościowe są wyrazem racjona­lizacji retrybutywnej, prewencyjne zaś - utylitarnej.

5. Dyrektywie stopnia społecznej szkodliwości, która powinna stanowić punkt wyjścia w toku sądowego wymiaru kan. Tym bardziej że mierniki stopnia spo­łecznej szkodliwości zostały ustawowo określone w art. 53 § 7 KKS. Są to okoliczności natury zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej zwią­zane z czynem. Pozwalają one na zachowanie właściwej proporcji pomię­dzy czynem a reakcją karną skarbową. Tak ustalona reakcja powinna być następnie skorygowana ze względu na potrzeby prewencji szczególnej i ogólnej. Zmodyfikowany zaś względami prewencyjnymi wymiar kary nie powinien swą dolegliwością przekroczyć stopnia winy, który to sto­pień stanowi granicę limitującą górny pułap kary. Stopień winy pozosta­jący jednak bez ustaw owo określonych mierników stanowi w istocie dość enigmatyczną dyrektywę wymiaru kary

6. W art. 13 § 1 KKS ustawodawca nakazał uwzględnić w szcze­gólności rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu zabronionego, rodzaj i stopień naruszenia ciążącego na sprawcy obowiązku finansowego, mo­tywację sprawcy, jego sposób zachowania się, właściwości i warunki oso­biste, sposób życia przed popełnieniem czynu zabronionego i zachowanie się po jego popełnieniu. W tym zachowaniu po popełnieniu czynu istotne jest zwłaszcza to, czy sprawca czynił starania o zapobieżenie uszczupleniu należności publicznoprawnej lub o jej późniejsze wyrównanie.

7. Z oczywistych względów w prawie karnym skarbowym pod pojęciem „ujemnych następstw czynu zabronionego" rozumieć będziemy przede wszystkim skutki o charakterze materialnym, przeważnie w wymiarze ,matematyczno-finansowym". Nie oznacza to jednak, iż nie mogą tu mieć żadnego znaczenia następstwa czynu o charakterze niematerialnym, czyli nieekonomicznej natury. Będzie to np. w przypadku uchylania się od opo­datkowania nieuczciwa konkurencja, negatywna selekcja przedsiębiorstw, destrukcyjny wpływ na tzw. mentalność podatkową itp.

8. Należy podkreślić, iż wśród okoliczności mających wpływ na wymiar kary nie została wymieniona nagminność określonych czynów. Okolicz­ność ta może być wprawdzie rozważona w perspektywie potrzeb z zakresu społecznych następstw karania (prewencja ogólna), co w sytuacji nadzwy­czajnego wzrostu określonych typów czynów może się przekładać na bar­dziej restrykcyjne do nich podejście, jednak w żadnym wypadku nie może to prowadzić do wymierzenia kary przekraczającej stopniem dolegliwości stopień winy.

9. Wyliczenie okoliczności wypływających na wymiar kary w art. 13 § 1 KKS ma charakter przykładowy, na co wska­zuje zwrot: „w szczególności". Nie uprawnia to jednak do twierdzenia, że katalog ten może być dowolnie uzupełniany przez organ orzekający. Prze­pis art. 13 § 1 KKS nie ma samoistnego charakteru normatywnego, lecz jest funkcjonalnie powiązany z ustawowym zespołem zasad i dyrektyw ogólnych sądowego wymiaru kary.

10. Dyrektywy szczególne wymiaru kary i środków karnych mają - jak wspomniano ograniczone, a nie uniwersalne zastosowanie, odnosząc się do danych rodzajów czynów, kategorii sprawców czy określonych rodza­jów kar. Wprowadzają one określone preferencje lub też wskazują na pew­ne możliwości co do sposobów osiągania celów kary, do których realizacji obligują dyrektywy ogólne.

11. Przykładem dyrektywy szczególnej może być przepis art. 12 § 3 KKS, według którego wymierzając karę, środek karny lub inny środek młodocia­nemu albo nieletniemu, sąd powinien kierować się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

12. Innym przykładem dyrektywy szczególnej jest przepis art. 58 § 1 KK recypowany przez art. 20 § 2 KKS, nakazujący traktowanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności jako środka ostatecznego, gdy inne środki nie mogą spełnić celów kary.

16. Nadzwyczajne obostrzenie kary w prawie karnym skarbowym

• Nadzwyczajne obostrzenie kary uregulowane jest w Kodeksie karnym skarbowym autonomicznie (czyli bez recepcji określonych rozwiązań z Kodeksu karnego) zarówno co do przesłanek, jak i sposobu obostrzenia. Od nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego z 2005 r. nadzwyczajne ob­ostrzenie kary ma charakter obligatoryjny. Przesłanki zastosowania nad­zwyczajnego obostrzenia kary są enumeratywnie wymienione w art. 37 § 1 KKS. Stosownie więc do tego przepisu, nadzwyczajne obostrzenie kary jest obligatoryjne, jeżeli sprawca:

1. popełnia umyślnie przestępstwo skarbowe, powodując uszczuplenie na­leżności publicznoprawnej dużej wartości, albo popełnia umyślnie prze­stępstwo skarbowe, a wartość przedmiotu czynu zabronionego jest duża;

2. uczynił sobie z popełniania przestępstw skarbowych stałe źródło dochodu;

3. popełnia dwa albo więcej przestępstw skarbowych, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z nich i każdy z tych czynów wyczerpuje znamiona przestępstwa skar­bowego określonego w tym samym przepisie, a odstępy czasu pomię­dzy nimi nie są długie:

4. skazany za umyślne przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wol­ności lub karę ograniczenia wolności albo karę grzywny, w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności lub 6 miesięcy kary ograniczenia wolności albo po uiszczeniu grzywny wynoszącej co najmniej 120 stawek dziennych popełnia umyślnie prze­stępstwo skarbowe tego samego rodzaju;

5. popełnia przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego;

6. popełnia przestępstwo skarbowe, używając przemocy lub grożąc na­tychmiastowym jej użyciem albo działając wspólnie z inną osobą, któ­ra używa przemocy lub grozi natychmiastowym jej użyciem;

7. przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia doprowadza inną osobę do popełnienia czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe.

2. Z powyższego katalogu przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wynika, że są nimi:

1. duża wartość uszczuplenia należności publicznoprawnej lub przedmio­tu czynu (zob. art. 53 § 15 KKS),

2. zawodowy lub zorganizowany charakter popełnianych przestępstw skarbowych,

3. recydywa skarbowa,

4. ciąg przestępstw skarbowych,

5. szczególnie groźne kategorie zjawiskowe

6. rozbójniczy sposób działania.

3. Pomimo zaistnienia przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wy­mienionych wyżej w pkt 1) i 3), sprawca uniknie obostrzenia, jeżeli przed zamknięciem przewodu sądowego w I instancji uszczuplona w związku z danym przestępstwem skarbowym i wymagalna należność publiczno­prawna zostanie uiszczona w całości (art. 37 § 2 KKS).

4. Także sprawca działający w strukturach zorganizowanych (pkt 5) unik­nie obostrzenia kary, jeżeli odstąpi od udziału w zorganizowanej grupie lub związku i ujawni przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzone­go przestępstwa skarbowego, przez co zapobiegnie jego popełnieniu.

5. Odnośnie do pojęcia „stałe źródło dochodu" przyjmuje się, że nie musi to być źródło ani główne, ani wyłączne, nie jest też ono tożsame z poję­ciem „stałego źródła utrzymania". Strona podmiotowa zachowania opisa­nego w art. 37 § 1 pkt 2 KKS (czyli „uczynienia sobie z popełniania prze­stępstw skarbowych stałego źródła dochodu") polega na tym, że sprawca działa, bądź to z góry powziętym zamiarem uzyskiwania dochodów w re­zultacie powtarzania określonego rodzaju działań sprawczych, bądź też z zamiarem odnawianym, polegającym na tym, że przy nadarzającej się okazji sprawca, dążąc do uzyskania dochodu, realizuje znamiona przestęp­stwa skarbowego, mając świadomość, że jego zachowanie stanowi frag­ment pewnej sekwencji czynów, z których każdy przynosi zwiększenie sta­nu majątkowego.

6. W kwestii pojęć „zorganizowanej grupy przestępczej" oraz „związku 456 przestępczego" zachowują aktualność poglądy doktryny i orzecznictwa powszechnego prawa karnego na temat ich istoty i charakteru. To samo dotyczy pojęcia „przemocy" i „groźby jej użycia". Są to pojęcia charakte­ryzujące tzw. przestępstwa kryminalne.

7. Zorganizowana grupa przestępcza to porozumienie co najmniej 3 osób o strukturze bardziej uproszczonej i mniej sformalizowanej, niż to ma miej­sce w przypadku zorganizowanego związku przestępczego. Istotną cechą zorganizowanej grupy jest wyraźne przywództwo. Zorganizowana grupa przestępcza z punktu widzenia kryterium jej zorganizowanego charakte­ru jest czymś pośrednim pomiędzy tylko współsprawstwem a już zorga­nizowanym związkiem przestępczym. Cechami tego ostatniego są trwałe formy organizacyjne, oznaczone kierownictwo oraz określona dyscyplina członków. Związek od grupy odróżnia też inny sposób dopuszczania no­wych członków.

8. Z kolei pod pojęciem przemocy rozumie się takie oddziaływanie środka­mi fizycznymi, które poprzez wpływ na procesy motywacyjne ofiary prze­mocy ma na celu ukierunkowanie jej decyzji w pożądanym przez stosują­cego przemoc kierunku lub przełamanie oporu albo wyeliminowanie z góry możliwości podjęcia jakiejkolwiek decyzji czy przejawienia oporu.

9. Wreszcie groźba to wyrażona w jakikolwiek sposób zapowiedź wzbu­dzająca w zagrożonym określoną obawę. Przesłanka „nadużycia stosunku zależności lub wykorzystania krytycz­nego położenia" i „doprowadzenia" innej osoby do popełnienia czynu za­bronionego jako przestępstwo skarbowe jest szersza od sprawstwa poleca­jącego, które jednak w niej się zawiera. „Uzależnienie" bowiem, jako pewna relacja pomiędzy osobami, to nic innego jak „stan zależności". Może ono być trwałe lub przejściowe. Prze­pis art. 9 § 1 KKS mówi o jego „wykorzystaniu", zaś art. 37 § 1 pkt 7 KKS - o „nadużyciu". Różnica pomiędzy wykorzystaniem a nadużyciem uza­leżnienia, czyli stanu zależności, jest bardzo nieostra. Można nawet wyra­zić wątpliwości, czy jakakolwiek różnica pomiędzy tymi pojęciami dałaby się jednoznacznie i klarownie przeprowadzić.

10. W art. 37 § 1 pkt 7 KKS jest też mowa o wykorzystaniu „krytycznego położenia". Krytyczne położenie jest szczególną postacią stanu zależno­ści Ma to być sytuacja, w której określonej osobie grozi niebezpieczeń­stwo doznania jakiegoś uszczerbku czy dolegliwości, a niebezpieczeństwu temu może zapobiec odpowiednie zachowanie sprawcy. W tym ujęciu wy­korzystanie krytycznego położenia będzie szczególną postacią wykorzy­stania stanu zależności. Oznacza ono skorzystanie ze splotu okoliczności, w jakich znaleźli się „doprowadzający" i „doprowadzony" do przestępstwa skarbowego. Te okoliczności łączą ich obu, powodując powstanie pomię­dzy nimi określonej relacji, czyli stosunku zależności.

11. Sposób nadzwyczajnego obostrzenia kary znajduje swoją regulację w art. 38 KKS. W myśl § 1 tego przepisu, stosując nadzwyczajne obostrze­nie kary, sąd wymierza karę pozbawienia wolności:

1. do 6 miesięcy albo karę ograniczenia wolności, jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone tylko karą grzywny do 360 stawek dziennych, co nie wyłącza wymierzenia także kary grzywny grożącej za to prze­stępstwo,

2. do roku albo karę ograniczenia wolności, jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone tylko karą grzywny przekraczającą 360 stawek dzien­nych, co nie wyłącza wymierzenia także kary grzywny grożącej za to przestępstwo,

3. przewidzianą za przypisane przestępstw o skarbowe w wysokości nie niższej niż 1 miesiąc do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwięk­szonego o połowę, co nie wyłącza wymierzenia z takim samym ob­ostrzeniem także kary grzywny grożącej za to przestępstwo obok kary pozbawienia wolności.

12. W sytuacjach określonych w pkt 1) i 2) sąd określa ponadto obowią­zek uiszczenia uszczuplonej i wymagalnej należności publicznoprawnej w całości w wyznaczonym terminie, o ile rzecz jasna do jej uszczuplenia w⁷ związku z danym przestępstwem skarbowym doszło.

13. Szczególny sposób nadzwyczajnego obostrzenia kary przewiduje przepis art. 38 § 2 KKS, łącząc to z dodatkową przesłanką w postaci wielkiej wartości przedmiotu czynu lub uszczuplonej należności publicznoprawnej (pojęcie wielkiej wartości zdefiniowane jest w art. 53 § 16 KKS). Sposób obostrzenia przewidziany w art. 38 § 2 KKS dotyczy tylko wyliczonego w tym przepisie katalogu przestępstw skarbowych charakteryzujących się wielką wartością przedmiotu czynu lub uszczuplonej należności publicz­noprawnej i polega na tym, że sąd wymierza karę pozbawienia wolności w wysokości nie niższej niż 3 miesiące do górnej granicy ustawowego za­grożenia zwiększonego podwójnie, co nie wyłącza wymierzenia w wyso­kości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę także kary grzywny grożącej za to przestępstwo

14. Sprawca uniknie nadzwyczajnego obostrzenia kary w powyższy sposób jeżeli uszczuplona w związku z danym przestępstwem skarbowym wyma­galna należność publicznoprawna zostanie uiszczona w całości przed za­mknięciem przewodu sądowego w I instancji, a jeśli idzie o działającego w strukturach zorganizowanych -jeżeli odstąpi od udziału w nich i - ujawniając przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzonego prze­stępstwa skarbowego - zapobiegnie jego popełnieniu

17. Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obowiązkom podatkowym oraz rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji:

• W uchwale Izby Karnej z 30.9.2003 r. (I KZP 22/03, Biul SN 2003, Nr 9, poz. 9) Sąd ten podkreślił, że wskazane wyżej różnice w intytulacji stosownych rozdziałów między ustawą karną skarbową z 1960 r., ustawą karną skarbową z 1971 r. i obecnym Kodeksem kar­nym skarbowym są wyraźne i wskazują na odmienny rodzajowy przedmiot ochrony tzw. czynów podatkowych. Nie są to już - zdaniem Sadu Najwyż­szego - czyny określane przez ustawę ogólnikowo jako „podatkowe" czy „z zakresu zobowiązań podatkowych", ale czyny „przeciwko obowiązkom podatkowym", czyli godzące w te właśnie obowiązki w takim znaczeniu po­jęcia „obowiązku podatkowego", jaki wynika z Ordynacji podatkowej, do której w tym zakresie odsyła art. 53 § 30 KKS. Przepis ten m.in. stanowi, że użyte w Rozdziale 6 KKS określenie: „obowiązek podatkowy" ma znacze­nie nadane mu w ustawie — Ordynacja podatkowa. Stosownie zaś do art. 4 OrdPU „obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach". Stąd - zdaniem Sądu Najwyższego - obowiązkiem podatkowym nie jest każdy obowiązek płynący z przepisów prawa podatkowego, ale jedynie obowiązek w takim ściśle znaczeniu, w jakim definiuje go Ordynacja podatkowa.

• Obowiązek podat­kowy nie obejmuje obowiązków o charakterze instrumentalnym, takich jak np. obowiązki prowadzenia ksiąg podatkowych czy składania deklara­cji stypizowane w tym Rozdziale czyny stanowią jedynie te zachowania, które w tak rozumiany obowiązek godzą. Natomiast zachowania godzące jedynie w tzw. obowiązki instru­mentalne pozostają- zdaniem SN - poza zakresem penalizacji przepisów Rozdziału 6 KKS. Analiza jednak przepisów tego rozdziału prowadzi do wniosku, że są tam (i to liczne) czyny polegające na niedopełnieniu rozma­itych obowiązków instrumentalnych w takim znaczeniu tego pojęcia, jakie przyjął SN, np. niezłożenie wymaganych deklaracji (art. 56 § 4), nieprowadzenie ksiąg (art. 60 § 1), niewydanie przez sprzedawcę paragonu z kasy fiskalnej (art. 62 § 4) itp. Powstaje więc pytanie, czy wymienione tu (tyl­ko przykładowo) przepisy Kodeksu karnego skarbowego wyrażają normy puste. Byłby to absurd. Jak więc to wyjaśnić? Analizując treść omawianej uchwały Sądu Najwyższego, należy domyślać się, że Sąd wyznacza w niej pewną dyrektywę interpretacyjną. Jej celem jest ograniczenie zakresu sto­sowania przepisów Rozdziału 6 KKS poprzez wyłączenie tych zachowań, które pomimo że pozornie naruszają określoną normę sankcjonowaną, to jednak brak w nich ataku na dobro prawne.

• Nasuwać się może wniosek, że w zasadzie wszystkie przepisy Rozdziału 6 KKS penalizują naruszenia obowiązków instrumentalnych. Autorzy ci stwierdzają, że pojęcie „obowiązków podatkowych" użyte w tytule Rozdziału 6 KKS powinno być rozumiane inaczej niż w Ordynacji podatkowej, mianowicie szeroko, i obejmować również obowiązki instrumentalne, a nie tylko obo­wiązek podstawowy, o którym mówi art. 4 OrdPU i który miał na myśli Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 30.9.2003 r. (I KZP 22/03, Biul. SN 2003, Nr 9, poz. 9). Z tymi poglądami należy się zgodzić.

• Ustawodawca, stwierdzając w art. 53 § 30 KKS, że użyte w Rozdziale 6 KKS określenia, m.in. „obowiązek podatkowy", mają znaczenie nadane im w Ordynacji podatkowej, użył określenia „obowiązek podatkowy" w liczbie pojedyn­czej. Również Ordynacja podatkowa definiuje go w liczbie pojedynczej. Natomiast w Tytule Rozdziału 6 KKS określenie to zostało użyte w licz­bie mnogiej „obowiązki podatkowe". Może to sugerować, że przedmiotem penalizacji w Rozdziale 6 KKS są naruszenia wszelkich obowiązków po­datkowych, tzn. zarówno tego podstawowego (który jest jeden), jak i in­strumentalnych.

• W moim przekonaniu z zakresu pojęcia „obowiązków podatkowych" w rozumieniu Tytułu Rozdziału 6 KKS nie można (tak jak to uczynił SN) wyłączać tzw. obowiązków instrumentalnych, gdyż rezultatem tego byłoby uznanie części przepisów tego Rozdziału za przepisy wyrażające nor­my puste. Nasuwa się wniosek, że przepisy Rozdziału 6 („podatkowego") KKS, niezależnie od jego literalnej intytulacji, służą ochronie zespołu zróżni­cowanych dóbr i interesów prawnych związanych - rzecz jasna - w jakiś sposób z interesem fiskalnym wierzyciela podatkowego .

• W sferze prawa podatkowego tymi dobrami prawnymi będą:

1. mienie wierzyciela podatkowego, które chronione jest przede wszyst­kim przez przepisy określające te typy czynów, które polegają na na­rażeniu podatku na uszczuplenie (zob. art. 53 § 27-29 KKS), jak np. art. 54-56 § 1-3, art. 76, 76a, 77 i 78 KKS

2. wiarygodność dokumentacji podatkowej, znaków skarbowych itp. chroniona zwłaszcza przez przepisy określające typy fałszerstw podat­kowych, jak np. art. 59, 62 § 2 czy art. 67 KKS

3. zasady dokumentowania i ewidencjonowania zdarzeń dla celów podat­kowych oraz składania wymaganych informacji organom skarbowym, chronione przez takie przepisy, jak np. art. 60, 61, 80 i 80a KKS,

4. zasady ewidencji i identyfikacji podatników i płatników chronione przez przepis art. 81 KKS,

5. prawidłowość kontroli chroniona przez przepis art. 83 KKS,

6. instytucja dotacji i subwencji oraz zasady ich rozliczania chronione przez przepis art. 82 KKS

18. Oszustwo w deklaracji podatkowej

• Typ określony w art. 56 § 1-3 KKS dość powszechnie nazywany jest oszustwem podatkowym. Polega ono na podaniu nieprawdy lub zatajeniu prawdy w deklaracji lub oświadczeniu albo na niedopełnieniu obowiązku zawiadomienia o zmianie objętych nimi danych, przez co podatek zostaje narażony na uszczuplenie.

• Oszustwo w deklaracji podatkowej poprzez fakt narażenia podatku na uszczuplenie jest czynem skierowanym bezpośrednio przeciwko mieniu wierzyciela podatkowego. Omawiany typ czynu ma podobnie jak dwa po­przednie charakter indywidualny, a jego podmiotem może być wyłącznie podatnik.

• Kluczowym zagadnieniem dla oceny, czy konkretny czyn odpowiada znamionom oszustwa podatkowego, jest uświadomienie sobie charakteru pojęcia „prawdy" czy też „nieprawdy" w deklaracji lub oświadczeniu.

• Zmiany w 1990 r. doprowadziły m.in. do nadania szczególnego charakteru prawnego tym deklaracjom podatkowym, które mają zastosowanie w samowymiarze, czyli takim samoobliczeniom, w ramach którego deklaracja jest nie tylko oświadczeniem podatkowym, ale staje się także aktem stosowania prawa. Dlatego literatura podatkowoprawna wyróżnia deklaracje informacyjno--dowodowe, które występują przy zobowiązaniach podatkowy eh powsta­jących przez obligatoryjne wydawanie decyzji i deklaracje prawnie wiążą­ce, będące aktami stosowania prawa występującymi przy zobowiązaniach powstających z mocy prawa.

• W deklaracjach informacyjno-dowodowych podatnik obowiązany jest wykazać się wiedzą o faktach i „bierną" tylko wiedzą o prawie. Na przy­kład w podatku od nieruchomości elementy kwalifikacji prawnej to zale­dwie wskazanie, z jakiego rodzaju nieruchomością podatnik ma do czy­nienia. Wypełnienie przez podatnika jego obowiązku następuje tu przez samo oświadczenie o stanie wiedzy. Kryterium weryfikacji oświadczenia podatnika jest to, czy ujawnił on wszystkie okoliczności faktyczne i praw­ne, o których wiedział, oraz czy nie zataił swej wiedzy lub nie podał nie­prawdy. W takim wypadku od składającego deklarację nie wymaga się więcej, niż na to pozwala jego indywidualny, a przez to i subiektywny stan świadomości prawnej i doświadczenia życiowego. Obowiązek jest spełniony wtedy, gdy podatnik oświadczył tyle, ile wiedział, i oświadczył zgodnie z prawdą.

• O wiele dalej idące wymagania co do treści deklaracji występują w grupie podatków, które powstają z mocy prawa. Deklaracje te zawierają kwalifiko­wane oświadczenia wiedzy. Podatnik powinien w nich nie tylko oświadczać prawdę o faktach i znać prawo, ale także umieć je interpretować. Słusznie się wskazuje, że przypisywanie takim deklaracjom charakteru tylko oświad­czeń wiedzy maskuje ich rzeczywisty charakter. Sugeruje proste rozumo­wanie: jeżeli podatnik nie uzyskał takiego efektu obliczenia, jaki zostanie ostatecznie przyjęty, to znaczy, że zataił wiedzę lub podał nieprawdę. Zało­żenie takie jest nieprawdziwe, ponieważ wiedza wymagana do złożenia ta­kich deklaracji z reguły przerasta możliwości przeciętnego podatnika.

• Aby odtworzyć wysokość zobowiązania podatkowego, podatnik musi sam dokonać takich samych ustaleń, jakich dokonuje organ podatkowy stosujący prawo przy wydawaniu decyzji. Szczegółowe okoliczności fak­tyczne i prawne składające się na przedmiot opodatkowania stanowią pod­stawę do budowania przez podatnika zbiorczych kategorii prawnopodatkowych, takich jak np. przychód, koszty uzyskania przychodu, podatek naliczony itp.

• Doktryna słusznie wskazuje, że niekiedy wiedza, jaką musi zaangażować podatnik w sporządzenie takiego rodzaju deklaracji powinna praktycznie odpowiadać kompetencjom fachowym sędziów NSA. Zdaniem TK „prawda" w rozumieniu badanych przepisów Kodeksu kar­nego skarbowego jest pojęciem normatywnym, jednak nierzetelność po­datkowa nie powinna być automatycznie utożsamiana z umyślnym oszu­stwem podatkowym. Strona podmiotowa oszustwa w deklaracji podatkowej obejmuje obie postacie zamiaru.

19. Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami.

• W zakresie Rozdziału 7 KKS prawo karne skarbowe jest subsydiarne wobec prawa celnego, czyli przepisów regulujących zasady międzynaro­dowego obrotu towarowego, pobierania z tego tytułu ceł i innych należno­ści celnych, prowadzenia kontroli tego obrotu oraz funkcjonowania admi­nistracji celnej. Wyodrębnia się dwie funkcje prawa celnego: ekonomiczną .związaną z realizacją celów polityki ekonomicznej w zakresie wymiany towarów i usług, zapewnieniem stabilizacji rynku wewnętrznego, tworze­niem barier ochronnych przed konkurencją itp.) oraz fiskalną (wynikają­cą rzecz jasna z faktu, że przywóz, wywóz lub tranzyt określonych dóbr majątkowych przez granice danego obszaru celnego wiąże się z pobiera­niem przez administrację celną ceł i innych opłat celnych). Podobnie jak w przypadku Rozdziału 6 KKS centralną kategorią było pojęcie podatku, tak w Rozdziale 7 jest nią cło definiowane jako świadczenie o charakterze również podatkowym pobierane w związku z przemieszczaniem towarów przez granice obszaru celnego państwa czy międzynarodowej organizacji gospodarczej, posiadające wprawdzie cechy podatku, jednak ujmowane tradycyjnie jako kategoria odrębna, na co wpływa odrębność systemu źró­deł prawa celnego, wyodrębnienie organizacyjne służb celnych oraz od­rębność postępowania celnego.

• Zadaniem przepisów Rozdziału 7 KKS grupującego delikty skarbowe umownie zwane „celnymi" jest ochrona dochodów państwa z tytułu na­leżności celnych, a od 1.5.2004 r. także ochrona interesów finansowych Wspólnot Europejskich. Wiadomo, że jedną z form integracji gospodarczej państw Unii Europejskiej jest unia celna, której istotą jest likwidacja granic celnych między państwami obję­tymi unią, utworzenie jednego obszaru celnego na terytorium wszystkich państw Unii, zakaz stosowania ceł przywozowych i wywozowych, jak rów­nież ograniczeń ilościowych w przywozie i wywozie między państwami członkowskimi, a także innych środków o skutku równoważnym, wreszcie przyjęcie wspólnej taryfy celnej w stosunkach z państwami trzecimi.

• Polska stając się z dniem 1.5.2004 r. członkiem Unii Europejskiej, została oczywiście także objęta unią celną. Wobec tego obecnie system prawa celnego składa się z bezpośrednio stosowanych przepisów prawa wspólno­towego oraz przepisów krajowych.

• Prawo krajowe ma charakter uzupełniający wobec wspólnotowego. Obecnie obowiązuje ustawa z 19.3.2004 r. - Prawo celne (Dz.U. Nr 67, poz. 622 ze zm.) wraz z ustawą z 19.3.2004 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo celne (Dz.U. Nr 68, poz. 623 ze zm.) oraz akty wykonawcze wydane na jej podstawie. Ponadto z punktu widzenia zakresu penalizacji Kodeksu karnego skarbowego znaczenie mają także ustawy z 16.4.2004 r. o administrowaniu obrotem towarowym z zagranicą (Dz.U. Nr 97, poz. 963 ze zm.) oraz z 10.3.2006 r. o administrowaniu obrotem usługowym z za­granicą (Dz.U. Nr 79, poz. 546).

20. Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obrotowi dewizowemu.

• W stosunku do przepisów Rozdziału 8 KKS, mających jak wszystkie przepisy karne skarbowe charakter wtórny, prawem pierwotnym jest pra­wo dewizowe, czyli -jak nazwa wskazuje - prawo odnoszące się do walo­rów zagranicznych (zagranicznych środków płatniczych, złota czy platyny dewizowej). Przepisy dewizowe stanowią wyraz ingerencji władz w sle-rę interesów finansowych jednostek. Ingerencja ta, rozumiana jako jeden z atrybutów władzy, sprowadzała się początkowo w zasadzie do nakazu stawiania do dyspozycji państwa części lub całości uzyskanych za granicą z handlu lub ze zdobyczy wojennej wartości: pieniądza kruszcowego, a na­stępnie - monetarnego, jak również dewiz - oraz do zakazu wywozu do innego kraju, w jakiejkolwiek formie, wartości majątkowych.

• Obrót dewizowy będący podstawową konstrukcją prawną ustawodaw­stwa dewizowego, różnorodnie ujmowany i określany w ustawach dewi­zowych zarówno okresu międzywojennego, jak i w Polsce powojennej, podlegał z reguły różnym ograniczeniom, które były identyfikowane z po­jęciem- „reglamentacja dewizowa". Należy zaznaczyć, że reglamentacja ; dewizowa - poprzez zespół nakazów i zakazów wpływa bezpośrednio na charakter i intensywność zachowań w sferze gospodarczo-finansowej. Za­kres i stopień szczegółowości tych nakazów i zakazów był zawsze funkcją przyjętej przez ustawodawcę w danym okresie koncepcji systemowej ca­łej dziedziny ustawodawstwa dewizowego oraz polityki reglamentacyjnej w tym względzie.

• Nakazy i zakazy składające się na pojęcie reglamentacji dewizowej znajdowały swoje usankcjonowanie karne w przepisach prawa karnego.

• Aktualnie obowiązująca ustawa z 27.7.2002 r. - Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz. 1178 ze zm.) jest wyrazem dostosowywania polskich regulacji do prawa Unii Europejskiej. Zmieniła ona m.in. cały Rozdział 8 w Części szczególnej KKS, utrzymu­jąc jego tytuł „Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu". W obecnej wersji Kodeksu karnego skarbowego zwraca uwagę rozszerzenie objętości omawianego rozdziału poświęconego przestępstwom i wykroczeniom dewizowym w stosunku do pierwotnej wer­sji przyjętej w uchwalonym w 1999 r. Kodeksie karnym skarbowym.

• Znamiona typów czynów zabronionych dostosowane są z większą precyzją do norm prawa dewizowego. Ułatwia do identyfikację tych norm prawa dewizowego, które chronione są sankcjami karnoskarbo­wymi. Wyraźnie widać, że ustawodawca starał się w miarę możliwości wy­czerpująco określać znamiona typów czynów. Zasługuje to z pewnością na uznanie z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego skarbowe­go, aczkolwiek w tej sferze blankietowość jest nieunikniona, chodzi tylko o taki jej stopień, który odpowiada aktualnym standardom karnistycznym.

• Według art. 2 ust. 1 pkt 16 PrDew obrotem dewizowym jest obrót dewizowy z zagranicą oraz obrót wartoś­ciami dewizowymi w kraju. W następnych punktach ustawa definiuje poję­cia obrotu dewizowego z zagranicą oraz obrotu wartościami dewizowymi w kraju. Tak więc obrotem dewizowym z zagranicą jest:

1. zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodują­cej lub mogącej powodować dokonywanie między rezydentem i niere-zydentem rozliczeń pieniężnych lub przeniesienie między rezydentem i nierezydentem własności wartości dewizowych lub krajowych środ­ków płatniczych, a także wykonywanie takich umów lub czynności;

2. zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować przeniesienie między rezydentami rzeczy lub prawa, których nabycie nastąpiło w obrocie dewizowym, a także wy­konywanie takich umów;

3. dokonywanie wywozu, przekazywanie oraz wysyłanie za granicę war­tości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także dokonywanie ich przywozu, przekazywanie oraz nadsyłanie z zagranicy do kraju.

7. Obrotem wartościami dewizowymi w kraju jest zaś zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej powodującej łub mogącej powodo­wać dokonywanie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami rozliczeń w walutach obcych albo przeniesienie w kraju między rezyden­tami lub między nierezydentami własności wartości dewizowych, a także wykonywanie takich umów lub czynności.

8. Podmiotami są „rezydenci" i „nierezydenci", któ­re to pojęcia zastąpiły występujące we wcześniejszym prawie dewizowym pojęcia „osoby krajowej" i „osoby zagranicznej", a jeszcze wcześniej „kra­jowca dewizowego" i „cudzoziemca dewizowego". Według art. 2 ust. 1 pkt 1 PrDew rezydentami są:

1. osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju oraz osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające sie­dzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i naby­wania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa umorzone przez nierezydentów;

2. polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immu­nitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.

9. Z kolei pojęcie „nierezydentów" definiuje art. 2 ust. 1 pkt 2 PrDew. Są nimi:

1. osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające sie­dzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i na­bywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znaj­dujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów;

2. obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodo­we, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych

10. Przedmiotem obrotu dewizowego są nie tylko wartości dewizowe, ale także krajowe środki płatnicze. Pojęcie wartości dewizowych definiuje art. 2 ust. 1 pkt 8-14 PrDew. Wartościami dewizowymi są zagraniczne środki płatnicze oraz złoto i platyna dewizowa. Zagranicznymi środkami płatniczymi są waluty obce i dewizy.

11. 
    Walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymie­nialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach mię­dzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynaro­dowego Funduszu Walutowego (SDR).

12. Walutami wymienialnymi są waluty obce państw spełniających wyma­gania art. VIII statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

13. Dewizami są papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcje środka płatniczego, wystawione w walutach obcych.

14. Złotem dewizowym i platyną dewizową jest złoto i platyna w stanie nie­przerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także pół­fabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową są również przedmioty ze złota i platyny zazwyczaj niewytwarzane z tych kruszców.

15. Papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe, w szcze­gólności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje, wyemitowane lub wystawione na pod­stawie przepisów państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją sie­dzibę albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia.

16. Krajowymi zaś środkami płatniczymi są: waluta polska oraz papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcje środka płatniczego, wy­stawione w walucie polskiej. Walutą polską są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące w kraju prawnym środkiem płatniczym, a także wycofa­ne z obiegu, lecz podlegające wymianie (art. 2 ust. 1 pkt 6 i 7 PrDew).

17. Prawo Unii Europejskiej, której Polska jest obecnie członkiem, wyraża zasadę swobody przemieszczania środków pieniężnych między państwami Unii oraz między nimi a państwami trzecimi. Dopuszczone są jednak wy­jątki, z których Polska skorzystała. Zasada swobody obrotu dewizowego zakłada jego general­ną dopuszczalność, z zastrzeżeniem zwyczajnych (stałych) oraz szczegól­nych (czasowych) ograniczeń ustawowych. Wszystko zatem, co nie jest w zakresie obrotu dewizowego ograniczone, jest dozwolone z mocy pra­wa (zob. art. 3 ust. 1, a także art. 3 ust. 4 PrDew)

18. Na bazie aktualnych przepisów Prawa dewizowego rozróżnia ograniczenia dewizo­we, obowiązki dewizowe oraz inne obowiązki.

19. Ograniczenia dewizowe to ograniczenia w samych czynnościach obrotu dewizowego. Występują one jako ograniczenia zwyczajne, funkcjonujące stale (art. 9 PrDew) oraz ograniczenia szczególne, dawniej zwane nadzwy­czajnymi, wprowadzane przez Radę Ministrów czasowo, np. w przypadku nagłych wahań kursu waluty polskiej zagrażających jej stabilności, nagłe­go załamania równowagi bilansu płatniczego czy dla zapew nienia porząd­ku lub bezpieczeństwa publicznego (art. 10 PrDew). Ograniczeń zwyczaj­nych, funkcjonujących stale, jak również wprowadzanych jako szczególne, nie stosuje się do obrotu dewizowego, o ile jedną z jego stron jest:

1. Skarb Państwa, w zakresie, w jakim jest reprezentowany przez ministra właściwego do spraw budżetu, finansów publicznych i instytucji finan­sowych lub ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa,

2. Narodowy Bank Polski,

3. organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu kar­nym, cywilnym lub administracyjnym, w tym zabezpieczającym lub egzekucyjnym (zob. art. 3 ust. 2 PrDew).

20. Ponadto ograniczeń zwyczajnych nie stosuje się do obrotu dewizowego, o ile jedną z jego stron jest bank lub inna instytucja finansowa prowadząca działalność pod nadzorem władz nadzorczych, uprawnionych, na podsta­wie odrębnych przepisów, do sprawowania nadzoru nad określonymi in­stytucjami finansowymi (zob. art. 3 ust. 3 PrDew).

1. Gdy więc jedną ze stron obrotu dewizowego jest jeden z wymienionych podmiotów, obrót taki nie wymaga zezwolenia dewizowego, zatem jego dokonanie nie wypełnia znamienia działania „bez wymaganego zezwole­nia dewizowego albo wbrew jego warunkom", występującego w typizacji deliktów skarbowych omawianego Rozdziału 8 KKS.

21. Obowiązki dewizowe to określone powinności, których należy doko­nać w trakcie legalnego obrotu dewizowego. Są to przykładowo obowiąz­ki dokonywania określonych zgłoszeń, przedstawiania wywożonych lub przywożonych wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, korzystania z pośrednictwa „Poczty Polskiej" lub innych uprawnionych podmiotów albo uprawnionych banków czy przekazywania do NBP okreś­lonych danych (zob. np. art. 18 ust. 1, art. 19, 20 ust. 1, art. 22, 23, 25 ust. 1, art. 30 ust. 1 PrDew). Obowiązki dewizowe wiążą się z różnego ro­dzaju kontrolą obrotu dewizowego.

22. Prawo dewizowe przewiduje ponadto obowiązki, które nie są określane mianem „dewizowych", np. obowiązek zatrudniania w kantorach wymiany walut tylko osób niekaranych, mają­cych fachowe przygotowanie (zob. art. 13 ust. 1 PrDew).

23. W ograniczenia w obrocie dewizowym godzą zwłaszcza te czyny, które polegają na dokonywaniu czynności tego obrotu bez wymaganego zezwo­lenia lub wbrew jego warunkom (art. 98-106c KKS).
    

• Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko organizacji gier i zakładów wzajemnych

• Rozdział 9 Części szczególnej KKS obejmuje karnoskarbową ochroną pewną szczególną sferę działalności związanej z organizowaniem i pro­wadzeniem szeroko rozumianych gier i zakładów. Sfera ta jest dość new­ralgiczna i wymagająca karnoprawnej ochrony przynajmniej z dwóch po­wodów.

1. Po pierwsze, państwo ma w tej sferze swój monopol (aczkolwiek ma on obecnie tendencję do ograniczania swego zakresu) i czerpie z tej działalności różnego rodzaju dochody.

2. Po drugie zaś -jak słusznie podkreśla się w doktrynie - sfera ta jest obecnie przedmiotem penetracji ze strony pew­nych struktur zorganizowanej przestępczości, widzącej w niej zwłaszcza instrument legalizacji dochodów, czyli „prania brudnych pieniędzy".

• Przepisy omawianego Rozdziału KKS chronią w zasadzie róż­norodne dobra prawne, nie tylko z kategorii stricte ekonomicznych, jak in­teres finansowy państwa i jego monopol, ale także innych, jak porządek publiczny, interes wymiaru sprawiedliwości (w ujawnianiu dochodów po­chodzących z przestępstw) czy też po prostu rzetelność i uczciwość w pro­wadzeniu aier (z tego punktu widzenia można powiedzieć, że przepisy omawianego rozdziału wspomagają w pewnym stopniu nawet karnopraw­ną ochronę mienia).

• Zmiany intytulacji omawianego rozdziału KKS są ewidentnym dowodem subsydiarnego i wtórnego charakteru prawa kar­nego skarbowego także w tym zakresie. Również treść art. 53 § 35 KKS wskazuje na to, że podstawowy aparat pojęciowy stosowany w typizacji przepisów Rozdziału 9 KKS wywodzi się wprost z ustawy z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych.

• Istota zachowań penalizowanych w przepisach Rozdziału 9 KKS spro­wadza się do urządzania lub prowadzenia nielegalnych gier lub zakładów, uczestnictwa w nich, wreszcie nielegalnej sprzedaży losów.

22. Pojęcie, przedmiot oraz cel procesu karnego skarbowego.

• Forma prawna, za pośrednictwem której staje się możliwe ustalenie prze­de wszystkim tego, czy dane zachowanie stanowi przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe oraz ewentualnie kto taki czyn popełnił i ja­kie powinien ponieść konsekwencje prawne

• Proces karny skarbowy stanowi for­mę prawną niezbędną do urzeczywistnienia materialnego prawa karnego skarbowego.

• Poces karny skarbowy jest rodzajem postępowania karnego sensu largo - postępowania w sprawach o czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiącego przewidzianą prawem działalność organów państwo­wych i innych uczestników, zmierzającą do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu.

• Przedmiot postępowania sprowadza się do jakiejś kwe­stii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania.

• W procesie tym nie dochodzi do badania kwestii odpowiedzialności cywilnej, którą można by obciążyć osobę winną popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, co związane jest z faktem wyłączenia na jego gruncie przepisów Kodeksu po­mpowania karnego dotyczących pokrzywdzonego. Odpadają tym samym przesłanki, aby w związku z określeniem przedmiotu procesu karnego skarbowego operować szerokim rozumieniem „kwestii prawnej", odwo­łującym się w sposób generalny do odpowiedzialności prawnej wskazanej osoby, obejmującym - na wzór procedury karnej powszechnej - obok od­powiedzialności karnej również odpowiedzialność cywilną.

• Zasadniczym przedmiotem procesu karnego skarbowego jest zatem kwestia odpowie­dzialności karnej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe. Kwestia ta rodzi następujące pytania, na które odpowiedź ma przynieść proces karny skarbowy: czy w ogóle popełniono przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, kto je popełnił, w ja­kiej postaci i jakie konsekwencje prawne powinny go spotkać.

• Analizując zadania procesu karnego skarbowego, stanowiące -jak wyżej zaznaczono podstawowe kryterium determinujące przedmiot pro­cesu, można bez trudu dojść do zidentyfikowania, znamiennej dla tej odręb­nej formy postępowania karnego, odpowiedzialności posiłkowej w spra­wach o przestępstwa skarbowe, którą - najogólniej rzecz biorąc - można obciążyć inny podmiot niż sprawcę, jeżeli odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową z przestępstwa skarbowego. Niepodobna zaprzeczyć, że odpo­wiedzialność posiłkowa, stanowiąca w swej istocie odrębny rodzaj odpo­wiedzialności prawnej, nie daje się pomieścić w pojęciu odpowiedzialności karnej, odnoszącym się do sprawcy czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe

• Ba kanwie twierdzenia, sformułowanego przez M Cieślaka¹, że kwestia stanowiąca przedmiot procesu powinna być na tyle szeroko ujęta, aby odpowiadała procesowi w każdym jego aspekcie, aby była aktualna w stosunku do każdej odmiany postępowania i do każdego jego stadium szerokie ujęcie przedmiotu procesu, odpowiadające każdemu aspektowi procesu karnego skarbowego oraz w konsekwencji do uznania odpowiedzialności posiłkowej za drugi - obok odpowiedzialności karnej osoby ściganej za zarzucany jej czyn - rodzaj odpowiedzialności składający się na kwestię prawną stanowiącą przedmiot procesu karnego skarbowego. W obliczu zasadniczego znaczenia kwestii odpowiedzialności karnej w procesie karnym skarbowym, nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność posiłkowa stanowi uboczny przedmiot tego procesu

• Proces karny skar­bowy stanowi prawnie uregulowaną działalność organów państwowych i innych uczestników, zmierzającą do rozstrzygnięcia kwestii odpowie­dzialności karnej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, a w sprawach o przestępstwa skarbowe ewen­tualnie także do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności prawnej pod­miotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej.

• Cel ogólny procesu karnego skarbowego wyłania się na tle podanych w poprzednim paragrafie definicji pojęcia procesu karnego skarbowego wskazujących, że zmierza on do urzeczywistnienia materialnego prawa karnego skarbowego poprzez rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu

• Realizacja powyższego celu wymaga skonstruowania odpowiedniej aparatury procesowej - ustanowienia w drodze przepisów procesowego prawa karnego skarbowego (całego arsenału) odpowiednich środków i me­chanizmów procesowych służących osiągnięciu tego celu.

• Przewodnią ideę, której realizacji służą przepisy procesowego pra­wa karnego skarbowego, można wyrazić w postaci dyrektywy nakazu­jącej ukształtowanie postępowania karnego skarbowego w taki sposób, aby sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego zo­stał wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewin­na nie poniosła tej odpowiedzialności, oraz aby trafnie zastosowano środ­ki reakcji karnej przewidziane w przepisach materialnego prawa karnego skarbowego (art. 2 § 1 pkt 1 i 2 in principio KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

• Respektowanie przytoczonej dyrektywy, którą przyjęło się ujmo­wać w nauce procesu karnego pod postacią zasady trafnej represji, otwiera drogę do osiągnięcia stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej. Płaszczy­zny ochronnej oraz społeczno-wychowawczej, rozciągającej się m.in. na oddziaływanie prewencyjne, dotyczy wskazanie, aby uregulowania pro­cesu karnego skarbowego gwarantowały wypełnienie zadań związanych ze zwalczaniem czynów stanowiących przestępstwa skarbowe lub wykro­czenia skarbowe, przeciwdziałaniem takim czynom oraz umacnianiem po­szanowania prawa i zasad współżycia społecznego (art. 2 § 1 pkt 2 infine KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

• Przepisy procesowego prawa karnego skarbowego powinny zapewniać taki kształt postępowania karne­go skarbowego, żeby do rozstrzygnięcia spraw dochodziło w rozsądnym terminie. Realizacja tego postulatu wymaga przyjęcia takiej konstrukcji procesu karnego skarbowego, aby przebiegał on szybko, bez zakłóceń wy­wołanych nieuzasadnioną zwłoką i trwał możliwie najkrócej.

• Charakterystycznym celem, któremu powinien być podporządkowany normatywny kształt procesu karnego skarbowego, odróżniającym tę re­gulację od przepisów postępowania karnego, jest wyrównanie uszczerb­ku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu, spowodowanego czynem zabronionym (art. 114 § 1 KKS).

• W świetle przedstawionego celu, wiążącego się nierozdzielnie ze specyficznym przedmiotem ochrony w przypadku przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych, ukazuje się kompensacyjny aspekt

• W doktrynie obok wyszczególnionego już wyżej stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej wymienia się stan sprawiedliwości proceduralnej, do którego urzeczywistnienia dochodzi w procesie karnym skarbowym po­przez nadanie mu formy, kształtującej przekonanie podmiotów, przeciwko którym jest skierowany proces karny skarbowy, że organy państwa - re­spektując prawo, postępując sumiennie i w oparciu o najlepszą wolę - do­łożyły wszelkich starań, aby zapadło prawidłowe rozstrzygnięcie.

• (funkcja) procesu karnego skarbowego, odzwierciedlający symptoma­tyczne dla obowiązującego modelu prawa karnego skarbowego założenie przewagi funkcji egzekucyjnej nad represją. Projekcję omawianego celu można odnaleźć w szeregu szczegółowych rozwiązaniach normatywnych, spośród których jedynie tytułem przykładu można wymienić pozostającą w ścisłym związku z ubocznym przedmiotem procesu karnego skarbowe­go konstrukcję odpowiedzialności posiłkowej (art. 24 i 124-125 KKS) czy instytucję dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, której wykorzy­stanie jest uzależnione od uiszczenia uszczuplonej należności publiczno­prawnej (zob. m.in. art. 142-150 KKS).

23. Odmiany procesu karnego skarbowego - założenia konstrukcyjne postępowań szczególnych.

• Normatywny kształt procesu karnego skarbów ego oparty jest na kon­cepcji ujednolicenia tej odrębnej formy postępowania karnego poprzez przyjęcie w zakresie regulacji jego przebiegu jednolitego standardu, nieza­leżnie od tego, czy czyn zabroniony podlega zakwalifikowaniu jako prze­stępstwo skarbowe czy wykroczenie skarbowe, przy jednoczesnym zało­żeniu istnienia pew nych - niepodważających zasadniczej idei - odrębności związanych głównie ze specyfiką ścigania czynów zabronionych należą­cych do wskazanej na końcu kategorii, stanowiących rozwiązania norma­tywne o charakterze wyjątkowym.

• Można wyizolować, stanowiący jej rdzenną część, modelowy przebieg procesu karnego skarbowego w kwestii odpowiedzialności karnej, który w ak­tualnym stanie prawnym wyznacza tok procesu w zasadzie jedynie w od­niesieniu do spraw o przestępstwa skarbowe (postępowanie zwyczajne). Postępowanie zwyczajne jest postępowaniem typu podstawowego

• Odmiany procesu o zmodyfikowanym przebiegu w stosunku do prze­biegu modelów ego (postępowania zwyczajnego), które określa się mianem „trybów szczególnych" lub „postępowań szczególnych". Cechę definiu­jącą postępowania szczególne stanowi to, że jego przebieg związany z nurtem odpowiedzialności karnej różni się istotnie od przebiegu pro­cesu karnego skarbowego, uznanego za typowy w danym systemie pra­wa karnego procesowego.

• W celu uniknięcia niejasności warto odnotować, że modelowego zna­czenia postępowania zwyczajnego w sprawach karnych skarbowych nie umniejsza fakt, iż zakres jego zastosowalności jest ograniczony do czynów zabronionych jako przestępstwa skarbowe (art. 117 § 2 KKS). Nieodzow­ne staje się przy tym zaznaczenie, że pomimo jednoznacznego wyłącze­nia postępowania zwyczajnego w sprawach o wykroczenia skarbowe trud­no byłoby kwalifikować rozpoznanie sprawy o taki czyn w postępowaniu zwyczajnym w kategorii uchybień, stanowiących bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia. W tym kontekście wielkie znaczenie ma obserwa­cja, że postępowanie zwyczajne sąd prowadzi w takim samym składzie, w jakim rozpoznaje sprawy o wykroczenia skarbowe w ramach postępo­wań szczególnych, przy jednoczesnym zachowaniu najwyższego standar­du gwarancji procesowych w procesie karnym skarbowym.

• Nieodzowne staje się zaakcentowanie, że w ścisłym znaczeniu szczególny tryb postępowa­nia należy identyfikować nie tyle z samym postępowaniem szczególnym, ile ze swoistym sposobem procedowania składającym się na postępowanie szczególne. Szczególnego trybu postępowania nie należy mylić ze szcze­gólnym trybem ścigania przestępstwa.

• Przyjmując formalizm postępowania zwyczajnego za punkt odniesienia dla oceny postępowań szczególnych, można poddać je klasyfikacji, obej­mującej trzy następujące grupy:

1. postępowania szczególne równoważne (ekwiwalentne), których for­malizm procesowy - mimo wprowadzonych zmian - nie odbiega od formalizmu postępowania zwyczajnego,

2. postępowania szczególne wzbogacone, których formalizm procesowy podlega zwiększeniu poprzez wprzęgnięcie do ich przebiegu pewnych czynności nieznanych postępowaniu zwyczajnemu,

3. postępowania szczególne zredukowane, przewidujące uproszczenie, a niekiedy rezygnację z czynności obligatoryjnych, występujących w postępowaniu zwyczajnym.

7. W sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe naj­liczniejszą grupę tworzą postępowania szczególne (tryby szczególne) o zredukowanym formalizmie w stosunku do postępowania zwyczajne­go, do których należą:

1. postępowanie o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności,

2. postępowanie nakazowe,

3. postępowanie uproszczone (art. 117 § 1 pkt 1-3 KPK).

8. W przypadku spraw o wykroczenia skarbowe analizę przesłanek zastosowania trybów określonych w art. 117 § 1 pkt 1-3 KKS powinno poprzedzać sprawdzenie, czy nie wchodzi w rachubę nałożenie grzywny w postępowaniu mandatowym wskazanym w art. 117 § 3 KKS, dopeł­niającym katalog trybów szczególnych zakładających redukcję for­malizmu procesowego w sprawach o najdrobniejsze czyny. Etiologia koncepcji legislacyjnej wykrystalizowującej się na tle rozwiązania nor­matywnego zamieszczonego w art. 117 KKS, narzucającej określony po­rządek rozważania przesłanek zastosowania postępowań szczególnych, jest dość jasna, stanowią ją względy kryminalnopolityczne, odpowiadają­ce ogólniejszej - w ostatnim czasie coraz silniej akcentowanej - tenden­cji do usprawnienia wymiaru sprawiedliwości oraz zagwarantowania nie tylko trafnej, ale i szybkiej reakcji karnej w drobniejszych sprawach. Wy­izolowanie trybu mandatowego w art. 117 § 3 KKS jest podyktowane jego specyfiką, wyrażającą się w tym, że - w przeciwieństwie do pozostałych postępowań szczególnych (zob. art. 117 § 1 inprincipio KKS)-rozstrzyg­nięcie w tym trybie odpowiedzialności karnoskarbowej za wykroczenie skarbowe nie mieści się w pojęciu orzekania o przedmiocie procesu, które jest funkcją wymiaru sprawiedliwości zastrzeżoną dla imperatywnej dzia­łalności władzy sądowej.

9. Postępowanie w stosunku do nie­obecnych (art. 117 § 1 pkt 4 KKS), należące do tradycyjnych konstrukcji prawa karnego skarbowego. Jego istnienie zdaje się usprawiedliwiać myśl, że wzmożona ochrona interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu uzasadnia po­trzebę sprawowania wymiaru sprawiedliwości nawet wtedy, jeśli sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przebywa za gra­nicą albo nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kra­ju. Jednoznaczna klasyfikacja postępowania w stosunku do nieobecnych napotyka pewien opór związany z faktem, że stanowi ono tryb szczególny procesu karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwyczaj­ne lub uproszczone" w tym sensie, że stosując przepisy regulujące Dostępowanie w stosunku do nieobecnych (art. 173-177 KKS), dokonuje się modyfikacji procesu karnego skarbowego przebiegającego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym. Zauważając jednak, że modyfi­kacje przewidziane w ramach postępowania w stosunku do nieobecnych - w sprawach złożonych podmiotowo lub podmiotowo-przedmiotowo znoszące się tylko do nieobecnego podmiotu (jednego z oskarżonych, ewentualnie podmiotu lub podmiotów pociągniętych do odpowiedzialności posiłkowej)-nie prowadzą do jednobiegunowego, istotnego zachowa­nia proporcji, jeśli chodzi o formalizm procesowy trybu zwyczajnego lub trybu uproszczonego, można wysnuć tezę, że analizowane postępowanie stanowi tryb szczególny równoważny w stosunku do - odpowiednio - postępowania zwyczajnego lub postępowania uproszczonego.

10. Aktualna redakcja art. 117 KKS skłania do sformułowania tezy, że przedstawione w tym przepisie wyliczenie postępowań szczególnych występują­cych w procesie karnym skarbowym ma charakter wyczerpujący. Analizując jedną z metod wprowadzania modyfikacji w przebiegu procesu karnego skarbowego w ramach postępowań szczególnych, można je poddać swoistej gradacji. Konstrukcja postępowania szczególnego pierwszego stopnia zasadza się na wprowadzeniu pewnych zmian w przebiegu procesu karne­go skarbowego w stosunku do postępowania zwyczajnego. W takim wy­padku w zakresie nieobjęty m zmianami charakteryzującymi postępowanie szczególne przewiduje się odesłanie wprost do stosowania Popisów re­gulujących postępowanie zwyczajne. Jeżeli punktem wyjścia dla odchy­leń w przebiegu procesu karnego skarbowego związanych z określonym trybem szczególnym jest inne postępowanie szczególne (wyjściowa po­stępowanie szczególne), należy mówić o postępowaniu szczególnym drugiego stopnia. W czystej postaci do tej ostatniej kategorii na gruncie procesu karnego skarbowego należy zaliczyć mówiące zmodyfikowaną postać trybu uproszczonego. Można w niej tak e ul seowićpostępowanie w stosunku do -obecnych, mając na my, konfigurację procesową w której przepisy regulujące ten tryb szczególny prowadzą do zmian procesu karnego skarbowego przebiegającego w trybie uproszczonym.

11. Zmiany perspektywy wymaga spojrzenie na uregulowanie postępowania w sprawie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności oraz postępowania mandatowego. W tym wypadku kluczowe staje się zwrócenie uwagi na odmienną metodę konstrukcji, którą posłużył się ustawodawca w przypadku wymienionych trybów szczególnych.

12. Jeśli do roz­strzygnięcia odpowiedzialności karnoskarbowej nie dojdzie w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności albo trybie mandato­wym, wówczas proces karny skarbowy toczy się na zasadach ogólnych (zob. art. 139 § 4 i art. 140 § 4 KKS), co należy rozumieć w ten sposób, że - w zależności od spełniania warunków przewidzianych w ustawie - orze­czenie o przedmiocie procesu może nastąpić w jednym z pozostałych po­stępowań szczególnych (uproszczonym lub nakazowym) lub - w przypad­ku spraw o przestępstwa skarbowe - w postępowaniu zwyczajnym

13. Przepisy regulujące postępowania szczególne należy ujmować w kategorii unormowań wyjątkowych, wymagających ścisłej interpre­tacji. Przyjmując inny punkt widzenia, można stwierdzić, że w obliczu wyjątkowego charakteru przepisów prawnych ustanawiających odrębności postępowań szczególnych brak jest podstaw do ich stosowania w oparciu o wykładnię rozszerzającą (exceptiones non sunt extendendae)

24. Charakterystyka organów prowadzących postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych

• Pierwsze spojrzenie skierować należy na katalog orga­nów postępowania przygotowawczego, ustalony w art. 118 § 1 i 2 KKS, w którym ustawodawca grupuje następujące organy: urząd skarbowy, ins­pektora kontroli skarbowej, urząd celny, Straż Graniczną, Policję, Agen­cję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmerię Wojskową. Kompetencja tych organów do prowadzenia po­stępowania przygotowawczego w procesie karnym skarbowym wynika ze szczegółowych uregulowań, określających zakres spraw należących do ich właściwości (art. 133 oraz 134 KKS).

• Przedstawiony katalog organów postępowania przygotowawczego należy uzupełnić, do­łączając do niego prokuratora. Wystarczy w tym aspekcie zwrócić uwagę na unormowania zawarte w art. 134a w zw. z art. 15 Ib KKS, z których w sposób niedwuznaczny wynika, że wymieniony organ jest uprawnio­ny, a w określonych sytuacjach również zobowiązany do przeprowadze­nia postępowania przygotowawczego. Niemniej dobitnie pozycję organu prokuratorskiego w sprawach karnych skarbowych ilustruje art. 298 § 1 zd. 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS), przewidujący ogólną regułę, we­dług której jest on podstawowym organem uprawnionym do prowadzenia postępowania przygotowawczego

• Prokurator posiada szczególną pozycję wśród organów postępowania przygotowawczego. Do sformułowania takiej tezy upoważnia już sama analiza unormowań zawartych w przepisach ustrojowych, w których, za­kreślając zadania prokuratury, na pierwszy plan wysunięto strzeżenie pra­worządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw (art. 2 ProkU).

• Ów pry­mat prokuratora wyraża się przede wszystkim w tym, że jest on legitymo­wany do prowadzenia postępowania przygotowawczego w każdej sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, podczas gdy upraw­nienie innych organów do kierowania postępowaniem przygotowawczym podlega ograniczeniu - o czym szczegółowiej będzie jeszcze mowa niżej - do oznaczonej kategorii spraw. W omawianej materii wielkie znaczenie ma również uzmysłowienie sobie kompetencji prokuratora do sprawowa­nia nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym w sprawach karnych skarbowych, w zakresie, w jakim sam go nie prowadzi (zob. art. 326 § 1-3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, art. 53 § 39a, art. 122 § 2 KKS), a także do dokonywania czynności procesowych, które niezależnie od organu kie­rującego postępowaniem przygotowawczym, są zastrzeżone do wyłącznej kompetencji omanu prokuratorskiego (zob. art. 122 § 2 KKS). W postępo­waniu prowadzonym przez finansów e organy postępowania przygotowaw­czego prokurator może wykonywać nadzór obok organu nadrzędnego nad wskazanymi organami postępowania przygotowawczego, kiedy to czyn­ności nadzorcze pozostają najczęściej w związku z dokonywaniem czyn­ności zastrzeżonych dla prokuratora albo zamiast nich (zob. art. 122 § 2 zd. 2 KKS). Oprócz przedstawionych wielorakich aspektów działalności prokuratora w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego dla uzyskania pełnego obrazu jego pozycji procesowej konieczne staje się wyeksponowanie uprawnienia - pozostającego w zakresie sprawowanego nadzoru - do przejęcia każdej sprawy do osobistego prowadzenia (art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 3 KKS)

• W procesie karnym skarbowym organem procesowym jest prokurator. Prokuratura jest instytucją, którą tworzą prokuratorzy. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokura­torzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrod­ni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 1 ust. 1 ProkU).

• Prokuratura jest zorganizowana na zasadach jednolitości, centralizmu, hierarchicznego podporządkowania oraz jednolitości i niepodzielności prokuratury.

• W ścisłym związku z hierarchicznym podporządkowaniem w ramach prokuratury pozostają dwie zasady dotyczące sfery działania tej instytu­cji, a mianowicie:

1. zasada substytucji, w myśl której prokurator wyższego rzędu może zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu; zasada ta doznaje ograniczeń w sytuacjach, w których przepisy prawa zastrzegają dokona­nie określonej czynności dla prokuratora odpowiedniego stopnia oraz w odniesieniu do asesorów pełniących obowiązki prokuratora, których zakres uprawnień procesowych jest zawężony;

2. zasada dewolucji, zakładająca możliwość przejęcia przez prokurato­ra wyższego rzędu do osobistego wykonania każdej czynności, która w myśl obowiązujących przepisów należy do prokuratora niższego rzę­du: zasada ta ma charakter bezwzględny, nieprzewidujący wyjątków.

8. Konsekwencją zorganizowania prokuratury na zasadzie jednolitości, głoszącej, że wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stanowią jed­ną organizacyjną całość jest przyjęcie - w odniesieniu do sfery działania tej instytucji - zasady indyferencji, w myśl której dla skuteczności czyn­ności procesowej nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje. Za­sada indyferencji podlega takim samym ograniczeniom, jak przedstawiona wcześniej zasada substytucji.

9. Zwracając spojrzenie w stronę organów postępowania przygotowaw­czego tworzących katalog zaprezentowany na wstępie niniejszego punk­tu, można zauważyć, że tylko jeden z nich, mianowicie inspektor kontroli skarbowej, został określony personalnie. W konsekwencji instytucjonal­nego wskazania pozostałych organów nieodzowne staje się podkreślenie, że czynności procesowe w postępowaniu karnym skarbowym, należące do ich zakresu działania, podlegają wykonaniu przez upoważnionych przed­stawicieli tych organów (art. 118 § 3 KKS). Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie chodzi o indywidualne upoważnienie do prowadzenia konkretnej spra­wy, lecz o generalne upoważnienie do dokonywania czynności w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego, wynikające z przepisów ustrojowych, regulujących działalność odpowiednich organów postępo­wania przygotowawczego.

10. Respektując treść ustawy, organy wyszczególnione w art. 118 § 1 i 2 KKS należ) sklasyfikować w dwóch grupach, wyróżniając:

1. finansowe organy postępowania przygotowawczego, do których na­leżą: urząd skarbowy, inspektor kontroli skarbowej oraz urząd celny (art. 53 § 37 KKS);

2. niefinansowe organy postępowania przygotowawczego, do których zaliczają się: Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa We­wnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmeria Woj­skowa (art. 53 § 38 KKS).

11. W przypadku wymienionych organów nie sposób mówić o wieloaspektowości działalności procesowej, tak znamiennej dla udziału organu proku­ratorskiego w procesie karnym skarbowym. Rola procesowa tych organów w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego sprowadza się do prowadzenia postępowania przygotowawczego w zakresie spraw należących do ich właściwości.

12. Zagadnienie nadzoru nad postępowaniem kierowanym przez wyszcze­gólnione powyżej organy postępowania przygotowawczego wymaga od­rębnego rozważenia w stosunku do każdej z przedstawionych kategorii or­ganów (zob. także uwagi na ten temat Nb. 1001-1002).

1. Jeżeli proces karny skarbowy w pierwszym stadium prowadzi niefinansowy organ postępowania przygotowawczego, funkcję nadzoru pełni pro­kurator lub prokurator wojskowy.

13. Sprawa organu kompetentnego do wykonywania nadzoru przedsta­wia się w sposób bardziej skomplikowany w odniesieniu do postępowań, w których organem kierowniczym jest finansowy organ postępowania przygotowawczego. W postępowaniu przygotowawczym przybierającym formę śledztwa nadzór nad finansowymi organami postępowania przygo­towawczego należy do prokuratora (arg. a contr ario ex art. 122 § 1 pkt 1 KKS i art. 326 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Jeżeli postępowanie przygotowawcze przybiera formę dochodzenia, regułę stanowi sprawowa­nie nadzoru przez finansowy organ nadrzędny nad organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze (art. 326 § 1-3 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 2 KKS). Ważne staje się podkreślenie, że uprawnienie przysługują­ce w omawianej materii finansowym organom nadrzędnym nie uchybia możliwości wykonywania czynności nadzorczych przez prokuratora (zob. art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS i art. 122 § 1 pkt 2 infine i § 2 KKS). Ustalona reguła doznaje ograniczenia w dwóch grupach sytuacji, w których dochodzi do utraty uprawnień nadzorczych - na rzecz proku­ratora - przez organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, a mianowicie:

1. w razie najdalej idącej ingerencji nadzorczej prokuratora, przyjmują­cej postać przejęcia przez ten organ sprawy do swego prowadzenia (art. 122 § 3 KKS);

2. w przypadkach powołania przez prokuratora biegłych lekarzy psychia­trów w celu zbadania stanu poczytalności oskarżonego lub wystąpienia przez ten organ z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowa­nia (art. 122 §2 KKS).

14. W obu przedstawionych sytuacjach prokurator jest zobowiązany z mocy ustawy do objęcia nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym; obligatoryjność nadzoru prokuratorskiego ma charakter bezwzględny i nie zależy ani od treści opinii wydanej przez biegłych, ani też od tego, czy sąd uwzględ­nił wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

15. Zróżnicowanie finansowych organów prowadzących postępowanie 683 przygotowawcze znajduje odbicie w regulacji organów finansowanych nad nimi nadrzędnych, którymi - zgodnie z art. 53 § 39 pkt 1 i 2 KKS - z reguły są:

1. miejscowo właściwa izba celna w sprawach należących do właściwości urzędu celnego,

2. miejscowo właściwa izba skarbowa w sprawach należących do właści­wości urzędu skarbowego,

3. Generalny Inspektor Kontroli, jeżeli postępowanie przygotowawcze prowadził inspektor kontroli skarbowej.

16. W odniesieniu do postanowień lub zarządzeń wydanych przez który­kolwiek z wyszczególnionych organów nadrzędnych nad finansowymi or­ganami postępowania przygotowawczego czynności nadzorcze wykonuje -jako organ nadrzędny - minister właściwy do spraw finansów publicz­nych (art. 53 § 39 pkt 3 KKS)

25. Oskarżyciel publiczny prowadzący postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych (ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki wykonywania tej roli procesowej przez finansowe organy postępowania przygotowawczego)

• Właściwość finansowych organów postępowania przygotowawczego

1. Do wyłącznej właściwości prokuratora należy prowadzenie śledz­twa w sprawach, w których o konieczności prowadzenia postępowania przygotowawczego w bardziej sformalizowanej formie przesądza fakt, że osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finanso­ wego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego (art. 151b§l oraz art. 151a§ lpkt2i3KKS)

2. Można wyizolować trzy na­stępujące kryteria determinujące właściwość tych organów:

• kwalifikację prawną czynu zabronionego w prawie karnym skarbowym (kryterium przedmiotowe),

• ujawnienie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przez określony organ,

• pozostawanie czynu zabronionego w zakresie działania finansowego organu postępowania przygotowawczego

• W odniesieniu do inspektora kontroli skarbowej ujawnienie czynu za­bronionego w prawie karnym skarbowym stanowi samodzielne kryterium decydujące o właściwości tego organu, niezależne od kategorii przestęp­stwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, którego postępowanie miałoby dotyczyć (art. 133 § 1 pkt 3 KKS).

• W pozostałym zakresie następuje rozgraniczenie właściwości urzędów celnych i urzędów skarbowych. Na tym polu wiodące znaczenie posia­da kryterium kwalifikacji prawnej czynu (art. 133 § 1 pkt 1 in principio KKS). W przypadku określonych w ustawie kategorii przestępstw skarbo­wych i wykroczeń skarbowych uprawnienie urzędów celnych do przepro­wadzenia postępowania przygotowawczego jest uzależnione od spełnienia wymienionych powyżej kryteriów dodatkowych, a mianowicie ujawnienia czynu przez urzędy celne w zakresie swojego działania (dotyczy to czynów z art. 99,100,106e, 106f i 106k KKS) albo pozostawania czynu w zakresie działania urzędu celnego (dotyczy to czynów z art. 54, 56, 57 § 1, art. 76, 80, 83, 84 § 1, art. 107, 107aoraz 109-111 § 1 KKS)

• W zakresie obejmującym wszczęcie postępowania kompetencja finansowych organów postępowania przygotowawczego rozciąga się rów­nież na sprawy karne skarbowe nienależące do ich właściwości (art. 133 § 2 KKS). Przedstawione rozwiązanie jest podyktowane z jednej strony względami ekonomiki procesowej, z drugiej strony potrzebą usankcjono­wania wszczęcia postępowania przygotowawczego w układzie procesowym, w którym finansowemu organowi postępowania przygotowawczego nie są znane w chwili inaugurowania procesu okoliczności determinujące właściwość rzeczową innego organu, np. Żandarmerii Wojskowej (art. 134 § 1 pkt 4 KKS) lub organu prokuratorskiego (zob. art. 15 Ib i 151 a § 1 pkt 2 i 3 KKS). Z art. 133 § 2 infine KKS jednoznacznie wynika, że finansowy organ postępowania przygotowawczego, który nie jest właściwy rzeczo­wo do prowadzenia tego postępowania, powinien ograniczyć podejmowa­ne czynności do zabezpieczenia dowodów i przekazać sprawę do dalszego prowadzenia organów i właściwemu.

2. Oskarżycielem publicznym jest organ państwa, który wnosi i popiera oskarżenie przed sądem albo popiera oskarżenie wniesione przez inny uprawniony podmiot, którym w sprawach o przestępstwa skarbo­we lub wykroczenia skarbowe - w związku z generalnym wyłączeniem przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczących pokrzywdzone­go (art. 113 § 2 KKS) - może być tylko inny organ państwowy działają­cy w charakterze oskarżyciela publicznego. Przepisy procesowego pra­wa karnego skarbowego nie przewidują innej kategorii oskarżycieli niż oskarżyciel publiczny.

3. Występuje on jednocześnie w postępowaniu karnym skarbowym jako rzecznik interesu publicznego. Przyjmując ten punkt widzenia, trzeba zaakcentować, że oskarżyciel publiczny nie może swej działalności procesowej sprowadzać wyłącznie do podejmowania czynności wspierających tezę oskarżenia, lecz powinien również - kieru­jąc się dyrektywą bezstronności - dokonywać czynności korzystnych dla oskarżonego, jeżeli przemawiają za tym okoliczności danej sprawy.

4. Prokurator jest zasadniczym oskarżycielem publicznym zarówno w sprawach o przestępstwa skarbowe, jak i w sprawach o wy­kroczenia skarbowe. Ma on pozycję nadrzędną wobec innych organów uprawnionych do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego, o czym najlepiej świadczy fakt, że jego udział w procesie w omawia­nej roli procesowej nie jest uzależniony od spełnienia warunku w po­staci wniesienia i popierania aktu oskarżenia. Uprawnienia prokuratora przysługują również asesorowi prokuratury, posiadającemu tzw. votum,
   z tym zastrzeżeniem, że nie może on występować przed sądem okręgo­wym i sądem apelacyjnym ani dokonywać żadnych czynności przed Sądem Najwyższym

5. W sprawach karnych skarbowych podlegających orzecznictwu sądów wojskowych jedynym organem uprawnionym do działania w charakterze oskarżyciela publicznego jest prokurator wojskowy (art. 121 § 3 KKS).

6. W sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, których rozpoznanie należy do sądów powszechnych, legitymację do wystą­pienia w procesie karnym skarbowym w charakterze oskarżyciela pub­licznego posiadają zgodnie z art. 121 § 1 KKS, oprócz prokuratora, inne organy, które wniosły i popierają akt oskarżenia przed sądem.

7. W sprawach o wykroczenia skarbowe uprawnienie do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia oraz do popierania go przed sądem, a także do dokonywania czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, przysługuje - oprócz oczywiście prokuratora - finansowym organom postępowania przygotowawczego, a także Policji i Straży Granicznej (art. 121 § 2 KKS). W omawianej kategorii spraw wymienione organy mogą wystąpić w procesie sądowym w charakterze oskarżyciela publicznego, jeżeli spełnią wa­runek o którym mowa w art. 121 § 1 infine KKS, a więc wniosą i będą popierały akt oskarżenia przed sądem. Wobec braku unormowań, z których wynikałoby co innego, należy stwierdzić, że wstąpienie prokuratora do po­stępowania sądowego w sprawie o wykroczenie skarbowe nie pozbawia uprawnień oskarżycielskich działającego w tym postępowaniu finansowe­go lub niefinansowego organu postępowania przygotowawczego.

8. W sprawach o przestępstwa skarbowe, których rozpoznanie nie wymaga przeprowadzenia postępowania zwyczajnego, generalne uprawnienie do sporządzenia, wniesienia, a następnie popierania oskarżenia przed sądem powszechnym przysługuje finansowym organom postępowania przygoto­wawczego (art. 122 § 1 pkt 1 wzw.zart. 155 § 1 i 2 KKS). W konsekwen­cji oznacza to, że w tej kategorii spraw finansowy organ postępowania przygotowawczego, inaugurujący postępowanie jurysdykcyjne, działa przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego

9. Odrębnej analizy wymaga ocena sytuacji procesowej finansowego organu postępowania przygotowawczego w postępowaniu sądowym zainaugurowanym przez prokuratora, który sporządził i wniósł akt oskarżenia (art 331 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) albo zatwierdził i wniósł akt oskarżenia sporządzony przez finansowy lub niefinansowy organ postępo­wania przygotowawczego (art. 331 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 155 § 2 KKSUWyraźnie zarysowujący się na tle naświetlonej sytuacji proce­sowej brak możliwości spełnienia przez finansowy organ postępowania przygotowawczego warunku wymienionego w art. 121 § 1 KKS w za­kresie wniesienia aktu oskarżenia, nie przesądza bynajmniej treści poglą­du w kwestii udziału tego organu w omawianych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego. W omawianej materii kluczowe znaczenie ma bowiem unormowanie szczególne zamieszczone w art. 157 § 2 KKS, na mocy którego finansowy organ postępowania przygotowawczego uzyskuje prawo do wystąpienia przed sądem w charakterze oskarżyciela publiczne­go także wówczas, gdy akt oskarżenia wniósł prokurator.

10. Oskarżyciele publiczni są zobowiązani do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników postępowania. Gwarancję bezstronności oskarżycieli publicznych stanowi instytucja wyłączenia określonego podmiotu od udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym. Ponieważ do wyłączenia oskarżyciela publicznego dochodzi z takich sa­mych przyczyn i w takim samym trybie, jak w przypadku organu prowa­dzącego postępowanie przygotowawcze, należy w tym miejscu odesłać do poczynionych już wyżej ustaleń.

11. Prokurator jest zobowiązany do wzięcia udziału w rozprawie w spra­wach o przestępstwa skarbowe podlegających rozpoznaniu w postępowa­niu zwyczajnym (art. 46 KPK w zw. z art. KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS oraz art. 157 § 2 KKS). W przedstawionej konfiguracji proceso­wej udział finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela, obok prokuratora, w charakterze oskarżyciela publiczne­go, należy ujmować w sferze uprawnień tych podmiotów. Poza analizo­wanym układem procesowym prokuratorowi przysługuje w każdej spra­wie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe uprawnienie do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego. Z jego wykorzysta­niem nie należy łączyć uchylenia uprawnień oskarżycielskich innego orga­nu działającego w tym charakterze w procesie karnym skarbowym

12. Udział finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela na rozprawie ma charakter obligatoryjny w sprawach kar­nych skarbowych, w których organ tej jest uprawniony do wniesienia i po­pierania oskarżenia przed sądem, czyli w sprawach podlegających rozpo­znaniu przez sąd w trybie uproszczonym (art. 157 § 1 KKS i art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS). W opisanej konfiguracji procesowej cha­rakteru działalności finansowego organu postępowania przygotowawczego nie zmienia ani wstąpienie do procesu sądowego prokuratora lub wniesie­nie przez niego oskarżenia, ani zmiana trybu postępowania z uproszczo­nego na zwyczajny na podstawie art. 484 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS (więcej na ten temat zob. Rozdział X, § 4, pkt 3).

13. W sprawach o wykroczenia skarbowe, w których akt oskarżenia wnio­sła Policja lub Straż Graniczna, wymienione organy są uprawnione do wy­stąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego w postępowaniu przed sądem (art. 121 § 2 KKS).

26. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej i jego pełnomocnik

• Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest szczególną stroną bierną występującą tylko w postępowaniu w sprawach o przestęp­stwa skarbowe. Jego udział w procesie karnym skarbowym znajduje umo­cowanie w regulacji instytucji odpowiedzialności posiłkowej, powszechnie uznawanej za tradycyjną i specyficzną konstrukcję prawa karnego skarbo­wego W definicji legalnej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, zamieszczonej w art. 53 § 40 KKS, ustawodawca położył na­cisk na wezwanie określonego podmiotu przez organ prowadzący postę­powanie o przestępstwo skarbowe do udziału w procesie karnym skarbo­wym w tym charakterze, a więc wyeksponował element formalnoprawny determinujący uzyskanie przez osobę fizyczną, osobę prawną lub jednost­kę organizacyjną niemającą osobowości prawnej statusu omawianej strony procesowej.

• Podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczną, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, wezwana do udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym m sprawie o przestępstwo skarbowe, na którąw rezultacie procesu nakłada odpowiedzialność w całości lub w części za karę grzywny lub środek karny ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów orze­czone wobec sprawcy, jeżeli między sprawcą i tym podmiotem zachodził szczególny stosunek, polegający na tym, że sprawca był zastępcą tego pod­miotu, prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działającym w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.

• W kontekście przytoczonej definicji warto zwrócić uwagę na dwie kwestie Po pierwsze, na obligatoryjny charakter nałożenia odpowiedzialności posiłkowej w razie spełnienia warunków określonych w obowiązujących przepisach, korespondujący z założeniem wzmożenia ochrony publiczne­go interesu finansowego. Po drugie, na łączącą się ze stanem zaawansowania procesu karnego skarbowego zmianę dotyczącą terminologii służą­cej do definiowania w Kodeksie karnym skarbowym podmiotu, którego odpowiedzialność posiłkowa jest kwestią stanowiącą uboczny przedmiot procesu. W tej materii należy zaznaczyć, że do czasu nałożenia odpowie­dzialności posiłkowej (chociażby nieprawomocnego - zob. art. 166 KKS) wskazany podmiot jest określany w powołanej ustawie mianem „pociąg­niętego do odpowiedzialności posiłkowej", natomiast od tego momentu dla oznaczenia analizowanej strony procesowej ustawodawca operuje nazwą ..odpowiedzialny posiłkowo".

• Pociągnięcie do odpowiedzialności posiłkowej następuje w drodze po­stanowienia wydawanego przez organ prowadzący na danym etapie postę­powanie karne skarbowe (art. 124 § 1 KKS). Może do niego dojść zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu jurysdykcyj­nym Analiza struktury treściowej postanowienia o pociągnięciu do odpo­wiedzialności posiłkowej (art. 124 § 3 KKS) pozwala na sformułowanie tezy że wydanie tej decyzji może nastąpić dopiero wówczas, gdy postępo­wanie przygotowawcze znalazło się w fazie in personom, wtedy bowiem staje się możliwe wskazanie w decyzji podejrzanego, któremu zarzucono przestępstwo skarbowe. Jeżeli materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności posiłkowej ujawnią się po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu, ale przed wyznaczeniem rozprawy głównej, prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie sądu w celu rozważenia kwestii pociągnięcia do odpowiedzial­ności posiłkowej (art. 124 § 5KKS)

• Na mocy postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności po­siłkowej określony podmiot uzyskuje status szczególnej strony bier­nej procesu karnego skarbowego. Wydanie tego postanowienia inaugu­ruje postępowanie w kwestii odpowiedzialności posiłkowej, stanowiącej uboczny przedmiot procesu karnego skarbowego, przebiegające obok za­sadniczego nurtu tego procesu, mianowicie postępowania w kwestii odpo­wiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe, Spojrzenie na omawianą decyzję z perspektywy sytuacji procesowej, w jakiej zostaje postawio­ny podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej, upoważnia do sformułowania tezy, że jej funkcje są adekwatne do funkcji postanowienia o przedstawieniu zarzutów, konstytuującego zasadniczą stronę bierną-po­dejrzanego. Dokonane spostrzeżenie skłania do zwrócenia uwagi na gwa­rancyjny charakter postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej. Biorąc pod uwagę, że wydanie tego postanowienia determi­nuje uprawnienia osoby, której ono dotyczy, nie można mieć raczej wątpli­wości, iż dokonanie tej czynności należy ujmować w kategorii obowiązku organu procesowego, do którego realizacji powinno dojść niezwłocznie w razie ustalenia, że zachodzą materialnoprawne podstawy odpowiedzial­ności posiłkowej. Zwlekanie z wydaniem analizowanej decyzji i przesłu­chanie określonego podmiotu w charakterze świadka należy uznać za nie­dopuszczalne.

• Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej po­winno zawierać wskazanie oskarżonego, zarzucanego mu przestępstwa skarbowego, kwalifikacji prawnej, podmiotu pociągniętego do odpowie­dzialności posiłkowej oraz podstaw pociągnięcia do tej odpowiedzialności (art. 124 § 3 KKS). Organ procesowy w analizowanym postanowieniu jest zobowiązany przytoczyć nie tylko podstawę prawną wy dawanej decyzji, czyli sam przepis art. 24 § 1 KKS, ale również wskazać podstawę faktycz­ną, a więc okoliczności wskazujące na istnienie w konkretnej konfiguracji procesowej przesłanek odpowiedzialności posiłkowej.

• W toku procesu może dojść do modyfikacji postanowienia o pociągnię­ciu do odpowiedzialności posiłkowej (art. 124 § 4 KKS), polegającej na jego zmianie lub uzupełnieniu, które wymagają wydania kolejnego posta­nowienia. Modyfikacja ma charakter pierwotny, jeżeli nie jest konsekwen­cją uprzedniej modyfikacji zarzutów, i dotyczy np. podmiotowego roz­szerzenia postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej

• W przypadku ustalenia w toku procesu karnego skarbowe­go, iż odpadły materialnoprawne podstawy odpowiedzialności posiłkowej, zmiana postanowienia o pociągnięciu do tej odpowiedzialności polega na jego uchyleniu (art. 124 § 4 zd. 2 KKS). Należy stanąć na stanowisku, że ujawnienie w postępowaniu karnym skarbowym okoliczności determinu­jących zmianę lub uzupełnienie postanowienia o pociągnięciu do odpo­wiedzialności posiłkowej wymaga jego modyfikacji przez organ procesowy.

• Respektując ustalony charakter działalno­ści procesów ej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, ustawodawca wzbogaca arsenał środków prawnych przypadających mu w udziale z racji występowania w charakterze strony procesowej, poprzez wyposażenie go w uprawnienia służące do obrony, które z reguły przysłu­gują jedynie oskarżonemu

• Upodobnienie do pewnego stopnia statusu procesowego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności po­siłkowej do pozycji procesowej oskarżonego wyraża się również poprzez nałożenie na ten podmiot obowiązków, które zwykle (w procesie karnym
  sensu stricto) spoczywają na oskarżonym

• Do uprawnień i obowiązków podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, świadczących najlepiej o podobieństwie sytuacji procesowej tej strony szczególnej do sytuacji procesowej oskarżonego należą przede wszystkim:

1. prawo do korzystania w procesie karnym skarbon z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art 72 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS),

2. prawo do korzystania z ochrony udzielanej pod postacią gwarancji procesowej wyrażającej się w regule nemo se ipsum accusare tene-tur (art 74 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); uprawnienie to ozna­cza że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej me ma obowiązku dowodzenia braku podstaw tej odpowiedzialności oraz do­starczania dowodów przeciwko sobie; z uregulowaniem tym wyraźnie koresponduje unormowanie zamieszczone w art. 125 § 4 KKS, z które­go wynika bezwzględny zakaz przesłuchania podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w charakterze świadka, osłaniający podmiot, niemający obowiązku dostarczania dowodów na swoją nieko­rzyść przed nieuchronnym wewnętrznym konfliktem, w którym zna­lazłby się kiedy musiałby składać odpowiadające prawdzie zeznania;

3. obowiązek stawiania się na każde wezwanie organu procesowego oraz zawiadamiania o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub po­bytu trwającego dłużej niż 7 dni (art. 75 KPK w zw. z art. 125 § 1KKS); .

4. prawo do otrzymania pouczenia na piśmie o przysługujących upraw­nieniach i ciążących obowiązkach w procesie karnym skarbowym (art 300 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może również żądać przesłuchania go z udziałem pełnomocnika (art. 301 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);

5. gwarancja posiadania odpowiedniego czasu na przygotowanie się do udziału w rozprawie (art. 353 § 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); po­między doręczeniem wezwania na rozprawę podmiotowi pociągnię­temu do odpowiedzialności posiłkowej a terminem rozprawy powi­nien być zachowany termin 7-dniowy, zaś uchybienie temu terminowi w stosunku do tego podmiotu lub jego pełnomocnika powoduje, że roz­prawa na ich wniosek, zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, podlega obligatoryjnie odroczeniu.

12. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej ogranicza się do możliwości jednoczesnego występowania przez ten podmiot w roli interwenienta w procesie karnym skarbowym.

13. W procesie karnym skarbowym kluczową rolę odgrywa możliwość korzystania z pomocy pełnomocnika przez strony szczególne, a więc in­terwenienta oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej (art. 123 § 1 KKS). Oprócz wymienionych stron z pomocy pełnomocnika może korzystać osoba niebędąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu (art. 87 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Interes prawny takiego podmiotu może wynikać z naruszenia jego praw w drodze czynności procesowych (np. przeszukania)

14. Koncentrując uwagę na pełnomocniku działającym w imieniu stron szczególnych, można bez trudu zauważyć, że uprawnienie do występo­wania w tym charakterze przysługuje zarówno adwokatowi, jak i radcy prawnemu (art. 123 § 1 zd. 2 KKS)

15. W sprawach o przestępstwa skarbowe obowiązuje, podyktowane względami porządkowymi, ograniczenie liczby pełnomocników do trzech (art. 72 w zw. z art. 88 § 1 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS). Odrębnie uregulo­wano ograniczenie reprezentacji interwenienta w sprawach o wykroczenia skarbowe, przyjmując, że może on korzystać z pomocy tylko jednego peł­nomocnika (art. 123 § 3 KKS). Odwołując się do względów funkcjonal­nych, można wyrazić zdanie, że w tej ostatniej kategorii spraw tylko jeden pełnomocnik może reprezentować osobę niebędąca stroną, której interesy w toczącym się postępowaniu wymagają udziału pełnomocnika (art. 87 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS)

16. Źródłem umocowania do działania pełnomocnika jest najczęściej jednostronne oświadczenie woli podmiotu, który ma być reprezentowa­ny. Może być ono złożone na piśmie lub w formie ustnej (art. 83 § 2 w zw. z art. 88 § 2 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS). Ustne oświadczenie wyma­ga wpisania do protokołu przez organ prowadzący proces karny skarbo­wy. Ustanowienie pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego przez interwenienta lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posił­kowej nie podlega kontroli organu procesowego

17. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może ustanowić pełnomocnika od momentu wezwania go w tym charakterze do udziału w procesie karnym skarbowym.

18. Zawiązanie stosunku pełnomocnictwa w procesie karnym skarbowym może również nastąpić na podstawie zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (pełnomocnictwo z urzędu). Wyznaczenie pełno­mocnika z urzędu dotyczy następujących sytuacji:

1. podmiot uprawniony do korzystania z pomocy pełnomocnika, niemający pełnomocnika z wyboru, zwróci się do organu procesowego o jego wyznaczenie z urzędu, wykazując, iż nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów pełnomocnictwa (art. 78 § 1 w zw. z art. 88 § 1 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ wymieniona przesłanka ustanowienia pełnomoc­nika z urzędu odnosi się wyraźnie do osób fizycznych, nieodzowne sta­je się dodatkowo zaznaczenie, że w zakresie pełnomocnictw a z urzę­du dla podmiotu, niebędącego osobą fizyczną, znajdują zastosowanie - stosownie do treści art. 89 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS - przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, z których wynika, że taki podmiot korzysta z pełnomocnika z urzędu, jeżeli wykaże brak dostatecznych środków na koszty, a sąd uzna, iż udział w procesie karnym skarbo­wym adwokata lub radcy prawnego z urzędu jest potrzebny dla re­prezentowania praw tego podmiotu (art. 113 § 1 i art. 117 § 1 KPC); wniosek o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu podlega rozpoznaniu
   w trybie właściwym dla rozpoznania wniosku oskarżonego o wyzna­czenie obrońcy z urzędu (art. 81 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); na za­rządzenie odmawiające wyznaczenia pełnomocnika z urzędu zażalenie nie przysługuje;

2. podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie posiada pełnomocnika z wyboru, a ustawa wymaga posiadania pełnomocnika przez tę stronę procesową (pełnomocnictwo obligatoryjne). Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej musi mieć pełnomocnika w całym procesie karnym skarbowym, jeżeli:

3. jest nieletni (art. 79 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS), czyli nie ukończył 17 lat;

4. jest głuchy, niemy lub niewidomy (art. 79 § 1 pkt 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); w odniesieniu do wymienionej przyczyny peł­nomocnictwa obligatoryjnego zachowują moc ustalenia dokonane w związku z wyjaśnieniem ekwiwalentnej przyczyny obrony obliga­toryjnej (zob. wyżej pkt 3);

5. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 § 1 pkt 3 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność podmiotu pociąg­niętego do odpowiedzialności posiłkowej zarówno w chwili popełnia­nia przez oskarżonego czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, prezes sądu, a na rozprawie sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy ustanowionego z powodu wystąpienia analizowanej przyczy­ny (art.79 § 4 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);

6. w ocenie sądu zachodzą okoliczności utrudniające temu podmioto­wi samodzielne reprezentowanie swoich interesów (art. 79 § 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS).

19. Ponieważ wymienione przyczyny wiążą się w przeważającej mierze "z właściwościami człowieka, można stwierdzić, że determinują obowiąz­kowy udział pełnomocnika przede wszystkim wówczas, jeżeli wystąpią po stronie podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, będące­go osobą fizyczną

20. Wystąpienie pełnomocnika z urzędu - podobnie jak obrońcy z urzędu - ma charakter subsydiarny, to znaczy, że działa on w procesie kar­nym skarbowym, tylko pod warunkiem że podmiot reprezentowany nie ma pełnomocnika z wyboru (art. 78 § 1 i art. 81 § 1 w zw. z art. 88 § 1 KPK i art. 113§1KKS )

21. Zakres działania pełnomocnika obejmuje w zasadzie te czynności, do 'których dokonania uprawniony jest podmiot reprezentowany. Ogranicze­nie zakresu umocowania może wynikać z zarządzenia prezesa sądu o wy­znaczeniu pełnomocnika z urzędu lub z aktu pełnomocnictwa albo z cha­rakteru danej czynności co dotyczy np. wyjaśnień podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, skorzystania z prawa do odmowy skła­dania wyjaśnień czy zeznań interwenienta. Należy mieć na uwadze, że peł­nomocnik jest związany ..instrukcją mocodawcy"

22. Udział pełnomocnika w procesie karnym skarbowym nie wyłącza udziału samego mocodawcy (art. 86 § 2 w zw. z art. 88 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Pełnomocnik jest uprawniony w granicach umocowania, do po­wzięcia i wyrażenia woli. która jest uważana za wolę reprezentowanego. W zasadzie nie jest on ograniczony co do kierunku czynności podejmowa­nych w imieniu swojego mocodawcy (o contrario z art. 88 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), co oznacza, że każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, również te niekorzystne. Od ustalonej zasady istnieje jeden istotny wyjątek dotyczący pełnomocnika osoby pociągniętej do odpowiedzialności posiłkowej, który może podejmować czynności wyłącznie na korzyść repre­zentowanego (art. 86 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS). W tym świetle war­to zaakcentować, że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie może ponosić ujemnych skutków zaniedbań pełnomocnika, np. w zakre­sie uchybienia terminowi zawitemu do wniesienia środka odwoławczego.

23. W kwestiach nieuregulowanych w przepisach procesowego prawa kar­nego skarbowego, dotyczących pełnomocnika, przewiduje się - opatrzone klauzulą „odpowiedniości" - stosowanie przepisów obowiązujących w po­stępowaniu cywilnym (art. 89 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

27. Interwenient

• Interwenient jest szczególną stroną czynną procesu karnego skarbowego. Interwenientem jest podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w procesie karnym skarbowym, zgłosił w tym pro­cesie roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi (art. 53 § 41 KKS) zdolność procesową do wystąpienia po stronie czynnej w analizowanej roli procesowej posiadają nie tylko osoby fizyczne czy osoby prawne, ale s również jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Roszcze­nie interwenienta może wynikać z prawa własności lub innego prawa, np. ograniczonego prawa rzeczowego.

• Zgłoszenie interwencji może nastąpić ustnie lub na piśmie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji (art. 126 § 1 KKS). Wpraw­dzie w ustawie nie zakreślono momentu, w którym najwcześniej może na­stąpić zgłoszenie interwencji, nie ulega jednak wątpliwości, że dokonanie tej czynności jest dopuszczalne od chwili wszczęcia procesu karnego skar­bowego, nawet przed skierowaniem postępowania przeciwko określonej osobie. Dla wywołania skutków procesowych zgłoszenie interwencji musi zawierać prawdziwe dane dotyczące miejsca zamieszkania, pobytu lub sie­dziby podmiotu występującego z roszczeniem (art. 126 § 2 KKS).

• Skuteczne zgłoszenie interwencji ma charakter konstytuujący (arg. ex art. 126 oraz 53 § 41 KKS), powodujący, że od tej chwili w procesie kar­nym skarbowym występuje interwenient. Wypowiedzianej tezy nie podwa­ża bynajmniej fakt, że organ kierujący procesem jest uprawniony i zarazem zobowiązany do zbadania, czy interwencja pochodzi od uprawnionego po­miotu, czy została zgłoszona w terminie, a także czy jej zgłoszenie za­wiera wskazane już wyżej dane, bez których nie wywołuje ona skutków procesowych. Jeżeli którekolwiek z tych wymagań nie zostało spełnione, interwencję należy uznać za bezskuteczną. Stwierdzenie bezskuteczności interwencji przez sąd wymaga wydania postanowienia. W przypadku in­nych organów kierujących procesem karnym skarbowym za wystarczające należy uznać potwierdzenie bezskuteczności interwencji w drodze za­rządzenia.

• Pismo zawierające interwencję powinno odpowiadać ogólnym wymaganiom formalnym pisma procesowego, określonym w art. 119 KPK. Je­żeli zawiera ono braki dotyczące innych danych niż wymienione w art. 126 § 2 KKS, organ procesowy wzywa do ich usunięcia w terminie 7 dni. Uzu­pełnienie braków w zakreślonym terminie powoduje, że pismo wywołuje skutki od chwili jego wniesienia (art. 120 § 2 zd. 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W razie nieusunięcia wymienionych braków interwencję uznaje się za bezskuteczną (art. 120 § 2 zd. 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

• Interwenient korzysta w procesie karnym skarbowym z uprawnień, które przepisy procesowego prawa karnego skarbowego wiążą z faktem występowania w charakterze strony procesowej (np. art. 315 § 2, art. 317, 339 § 5 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) oraz dodatkowych uprawnień wynikających z wyraźnego odesłania do przepisów Kodeksu postępo­wania karnego dotyczących oskarżonego i pokrzywdzonego lub innych uczestników procesu (np. art. 315 § 1, art. 316 § 1 KPK w zw. z art. 128 §1KKS).

• Uprawnienia interwenienta w procesie karnym skarbowym mają charakter ograniczony, przysługują mu bowiem jedynie w granicach interwencji (art. 120 § 3 KKS). W tych granicach interwenient jest legity­mowany do podejmowania czynności procesowych zmierzających do za­pobieżenia orzeczeniu przepadku przedmiotów, których dotyczy zgłoszo­ne przez niego roszczenie. Uznając inicjowanie czynności dowodowych za jeden z kluczowych aspektów aktywności procesowej interwenienta, war­to zaznaczyć, że wnioski dowodowe pochodzące od tego podmiotu mogą dotyczyć z jednej strony okoliczności potwierdzających przysługujące mu prawo do przedmiotów podlegających przepadkowi, z drugiej strony oko­liczności, w świetle których orzeczenie przepadku w procesie karnym skar­bowym nie powinno nastąpić. Ponieważ możliwość orzeczenia przepadku przedmiotów zachodzi tylko w wypadku popełnienia przestępstw skarbo­wych lub wykroczeń skarbowych wyraźnie sprecyzowanych w Kodeksie karnym skarbowym, nie można wykluczyć wypowiadania się przez inter­wenienta w kwestii kwalifikacji prawnej, jeżeli mogłoby to mieć wpływ na dopuszczalność orzeczenia przepadku w konkretnej sprawie. Czynno­ści procesowe interwenienta wykraczające poza granice interwencji nale­ży uznać za bezskuteczne

• W procesie karnym skarbowym może wystąpić więcej niż jeden inter­wenient. W takim wypadku roszczenia poszczególnych uczestników wy­stępujących w tej samej roli procesowej mogą wypływać z tego samego źródła prawnego (np. w przypadku współwłaścicieli) lub przysługiwać z różnych tytułów (np. w przypadku właściciela i użytkownika)

• Odrębne zagadnienie stanowi kwestia dopuszczalności łączenia roli interwenienta z innymi rolami w procesie karnym skarbowym. Ważne spo­strzeżenie, że z przytoczonej na wstępie definicji legalnej interwenienta wyraźnie wynika zakaz łączenia roli procesowej tego podmiotu z rolą oskarżonego lub podejrzanego, nie wyczerpuje całości problematyki można tracić z pola widzenia treści art. 47 w zw. z art. 40 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, wykluczającego ku­mulację w sprawach karnych skarbowych roli procesowej interwenienta i oskarżyciela publicznego. Osobiste zainteresowanie interwenienta wy­nikiem sprawy przemawia również przeciwko możliwości jednoczesnego występowania przez ten podmiot w procesie karnym skarbowym w roli biegłego, którego powinien cechować obiektywizm (art. 196 § 1 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS).

• O kumulacji ról procesowych w przypadku interwenienta należy mówić w związku z możliwością przesłuchania go w charakterze świadka.

• W świetle ustawowego sformułowania zakazu przesłuchania podmio­tu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w charakterze świadka wskazującego, że rozciąga się on także na sytuacje, gdy podmiot ten jest interwenientem (art. 125 § 4 KKS), trudno byłoby uchylić się od konsta­tacji, że ustawodawca zakłada dopuszczalność kumulacji ról procesowych interwenienta i pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Ponieważ w analizowanej sytuacji chodzi o kumulację ról procesowych o charakterze ofensywnym i defensywnym, ważne staje się zaakcentowanie, że z istoty tych ról procesowych nie wynika, aby interesy reprezentowane w ramach każdej z nich, w gruncie rzeczy wzajemnie się przenikające, pozostawały względem siebie w takim stosunku (przeciwstawności), który wykluczał­by działalność uczestnika postępowania karnego skarbowego w obu tych rolach jednocześnie, tak jak to ma miejsce np. w przypadku oskarżonego i oskarżyciela posiłkowego na gruncie postępowania karnego sensu stricto. W sytuacji kumulacji omawianych ról procesowych traci na znaczeniu w wymiarze praktycznym wynikające z treści art. 120 § 3 KKS ogranicze­nie działalności procesowej interwenienta do granic interwencji.

• Urealnieniu prawa do zgłoszenia interwencji służy nałożenie na organy prowadzące proces karny skarbowy obowiązku niezwłocznego zawiado­mienia o uprawnieniu do wystąpienia z roszczeniem co do przedmiotów podlegających przepadkowi (art. 127 § 2 KKS)

• konsekwencje niezgłoszenia interwencji przez osobę uprawnioną do czasu rozpoczęcia prze­wodu sądowego w procesie karnym skarbowym z przyczyn niezależnych od niej W zilustrowanej sytuacji w razie prawomocnego orzeczenia prze­padku przedmiotów wchodzi w rachubę dochodzenie roszczeń od Skarbu Państwa w drodze powództwa o bezpodstawne wzbogacenie (art. 119 § 2KKS) Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wygasa, jeżeli powództwa nie wytoczono w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia, w którym powód dowiedział się o prawomocnym orzeczeniu przepadku przedmio­tów nie później jednak niż przed upływem 2 lat od daty uprawomocnie­nia 'się tego orzeczenia (art. 119 § 3 KKS). Upływ tego terminu wywołuje skutek prekluzji, polegający na wygaśnięciu ex legę wskazanego roszcze­nia Dokonując oceny, czy niezgłoszenie interwencji nastąpiło z przyczyn niezależnych od uprawnionego podmiotu, należy brać pod uwagę z jednej strony czynniki natury obiektywnej, z drugiej strony subiektywne kryte­rium winy.

• Oprócz spełnienia warunków wynikających z treści art. 119 § 2 i 3 KKS do uwzględnienia powództwa o bezpodstawne wzbogacenie, opartego na roszczeniach dotyczących przedmiotów, których przepadek prawomocnie orzeczono w procesie karnym skarbowym, niezbędne jest - stosownie do treści art 405 KC - wykazanie, że Skarb Państwa w wyniku orzeczenia przepadku przedmiotów uzyskał, kosztem osoby zgłaszającej roszczenie, korzyść majątkową bez podstawy prawnej.

28. Nadzór nad śledztwem i dochodzeniem w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe

• W zakresie nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym w sprawach karnych skarbowych funkcjonuje podział kompetencji między prokurato­rem oraz organami nadrzędnymi nad finansowymi organami postępowa­nia przygotowawczego. Wymienionym w art. 53 § 39 KKS organom nad­rzędnym przysługują uprawnienia nadzorcze w odniesieniu do dochodzeń prowadzonych przez finansowe organy postępowania przygotowawcze­go. W pozostałym zakresie, a zatem w odniesieniu do śledztwa, które pro­wadzi finansowy organ postępowania przygotowawczego, oraz dochodze­nia prowadzonego przez organy niefinansowe, nadzór nad postępowaniem przygotowawczym stanowi domenę prokuratora. Zarówno prokuratorowi, jak i finansowym organom nadrzędnym przysługuje prawo do objęcia nad­zorem czynności sprawdzających przeprowadzanych w celu ustalenia pod­stawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego.

• Wyłącznie organ prokuratorski może przejąć dochodze­nie prowadzone przez finansowy organ postępowania przygotowawczego do własnego prowadzenia (arg. a contr ario ex art. 122 § 1 pkt 2 KKS oraz art. 122 § 3 KKS). Wskazana koncepcja przejawia się również w zastrze­żeniu do wyłącznej kompetencji prokuratora wielu czynności postępowa­nia przygotowawczego, m.in. wymienionych w art. 122 § 2 KKS, które są dokonywane przez organ prokuratorski na wniosek finansowego organu postępowania przygotowawczego, z pominięciem organu nad nim nad­rzędnego, sprawującego bieżący nadzór nad dochodzeniem

• W ramach sprawowanego nadzoru prokurator lub organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego są zobowiązani do czuwania nad prawidłowym przebiegiem całego postępowania przy­gotowawczego (art. 326 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS). Wywiązanie się z tego obowiązku może poważnie utrudniać - znaj­dująca oparcie w zapisie ustawowym - rezygnacja z powiadomienia wy­mienionych organów nadzorczych o wszczęciu dochodzenia (art. 325e § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS).

• Stojąc na straży prawidłowego przebiegu śledztwa lub dochodzenia zmierzającego do osiągnięcia celów postępowania przygotowawcze­go, rozpatrywanych na tle ogólnych celów procesu karnego skarbowego prokurator lub organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego mogą w szczególności:

1. zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie przy­gotowawcze, wskazywać kierunki postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia („wytyczne"),

2. żądać przedstawienia sobie materiałów zgromadzonych w postępo­waniu,

3. uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących po­stępowanie, przeprowadzać je osobiście, przy czym tylko prokurator może przejąć sprawę do swego prowadzenia,

4. wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać postanowienia lub zarządzenia wydawane przez prowadzą­cego postępowanie (art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS).

5. Do czynności nadzorczych należy zaliczyć zatwierdzanie postanowień kończących postępowanie przygotowawcze.Konsekwencją niewykonania przez organ nieprokuratorski zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora w ramach nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym jest wszczęcie - na żądanie prokuratora - po­stępowania służbowego w stosunku do funkcjonariusza, który uchylił się od obowiązku wynikającego z decyzji organu prokuratorskiego. O wyni­ku tego postępowania należy poinformować prokuratora (art. 326 § 4 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS).

29. Postępowanie mandatowe (przesłanki postępowania mandatowego, jego przebieg, rodzaje mandatów karnych, uchylenie prawomocnego mandatu karnego)

• Postępowanie mandatowe zostało wprowadzone do procedury karnej skarbowej w drodze ustawy - Kodeks karny skarbowy z 1999 r. Postępo­wanie to charakteryzują najdalej idące redukcje formalizmu w procesie karnym skarbowym w stosunku do postępowania zwyczajnego. Na pierwszy plan nale­ży wysunąć przekazanie kompetencji do rozstrzygania o odpowiedzial­ności karnej za wykroczenia skarbowe organom niesądowym prowadzą­ce w istocie do ograniczenia kompetencji sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości we wskazanej kategorii spraw. O dalszych uproszczeniach najlepiej świadczy specyfika analizowanego postępowania szczególnego, która wyraża się w możliwości wystąpienia przez niesądowy organ proce­sowy (oman postępowania przygotowawczego) lub jego upoważnionego przedstawiciela w określonym układzie okoliczności faktczno-prawnych z propozycją nałożenia kary grzywny w oznaczonej wysokości w drodze mandatu karnego, a następnie wydania takiej decyzji procesowej, jeżeli sprawca wyraża zgodę na rozstrzygnięcie w tej formie kwestii jego odpo­wiedzialności za wykroczenie skarbowe.

• zamysł usprawnienia procesu karnego skarbowego i przyspieszenia reakcji karnej w sprawach o czyny zabronione o stosunkowo niewielkim ciężarze gatunkowym poprzez maksymalne odformalizowanie procesu, pozwala­jące na uniknięcie wielu, nierzadko czasochłonnych, czynności procesowych.

• Dopuszczalność postępowania mandatowego i nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego jest uzależniona od zachowania, obok przesła­nek ogólnych warunkujących proces karny skarbowy, obejmujących zasię­giem swego działania postępowanie mandatowe, dodatkowych warunków, stanowiących przesłanki szczególne tego postępowania.

• Wśród przesłanek szczególnych występują takie stany, które są ko­nieczne, aby postępowanie mogło być prowadzone w postępowaniu man­datowym (szczególne przesłanki dodatnie) oraz takie, których wystąpie­nie wyklucza możliwość toczenia postępowania w tym trybie (szczególne przesłanki ujemne).

• Dopuszczalność postępowania mandatowego warunkują następują­ce przesłanki pozytywne:

1. sprawa dotyczy czynu stanowiącego wykroczenie skarbowe;

2. brak jest wątpliwości co do osoby sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego (art. 137 § 1 KKS); spełnienie tej przesłanki należy łączyć z posiadaniem przez organ postępowania przygotowaw­czego informacji wskazujących ponad wszelką wątpliwość na fakt po­pełnienia wykroczenia skarbowego oraz sprawstwo określonej osoby, a w ięc okoliczności mające znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii od­powiedzialności za wykroczenie skarbowe; do nałożenia grzywny za wykroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie jest wymagane przyznanie się określonej osoby do popełnienia czynu zabronionego; przyjmując inną optykę, należy zaznaczyć, że sam fakt przyznania się do popełnienia wykroczenia skarbowego nie stwarza jeszcze podstaw do przyjęcia analizowanej przesłanki, jeśli oświadczenie takie nie znaj­duje oparcia w zgromadzonych w sprawie dowodach, które uznano za wiarygodne;

3. według organu postępowania przygotowawczego nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary surowszej niż kara grzywny w rozmiarze do podwój­nej wysokości minimalnego wynagrodzenia (art. 137 § 1 w zw. z art. 48 § 2 KKS); dolną granicę tej kary stanowi - zgodnie z treścią art. 48 § 1 KKS -jedna dziesiąta wysokości minimalnego wynagrodzenia;

4. sprawca wyraża zgodę na przyjęcie mandatu karnego (art. 137 § 3 KKS); oświadczenie sprawcy w tej kwestii powinno być wyrażone do­browolnie i musi być wolne od wad; ustawodawca nie formułuje wy­magań formalnych, jakim miałoby odpowiadać oświadczenie sprawcy; wziąwszy pod uwagę specyficzny przebieg postępowania mandatowe­go, należy przyjąć, że udzielenie zgody z reguły przybierze formę ust­nego oświadczenia (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), nie można jednak wykluczyć, że zgoda zostanie w sposób jednoznaczny wyrażona za pomocą gestu sprowadzającego się do faktycznego przyjęcia man­datu karnego; jej udzielenie przez sprawcę wymaga odnotowania na dokumencie mandatu karnego (art. 137 § 3 infine KKS).

6. W aspekcie szczególnych przesłanek pozytywnych postępowania mandatowe­go odrębne miejsce należy poświęcić problematyce zgody sprawcy na przepadek przedmiotów. W drodze noweli z 28.7.2005 r. (Dz.U. Nr 178, poz. 1479) przyjęto rozwiązanie wprowadzające - w miejsce negatywnej przesłanki trybu mandato­wego polegającej na obowiązku orzeczenia przepadku przedmiotów - przesłan­kę pozytywną w postaci wymogu wyrażenia przez sprawcę zgody na przepadek przedmiotów, jeżeli przepisy materialnego prawa karnego skarbowego przewidu­ją jego obligatoryjne orzeczenie w sprawie o wykroczenie skarbowe (art. 137 § 3 KKS). W ślad za tym ustanowiono obowiązek wystąpienia do sądu przez organ nakładający grzywnę w drodze mandatu karnego z wnioskiem o orzeczenie prze­padku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego w razie istnienia podstaw sprecyzowanych w art. 47 § 4 KKS (art. 138 § 6 KKS) To ostatnie unormowanie miało służyć realizacji standardów konstytucyjnych, z których wynika obowiązek każdorazowego orzeczenia o przepadku przedmiotów przez niezawisły sąd (art. 46 Konstytucji RP)

7. Do przesłanek negatywnych postępowania mandatowego należą:

1. uszczuplenie należności publicznoprawnej w związku z wykroczeniem skarbowym, chyba że do chwili przyjęcia mandatu karnego wymagalna należność została w całości uiszczona (art. 137 § 2 pkt 1 KKS); kon­strukcja tej przesłanki stanowi rezultat wyważenia racji pomiędzy - po­dyktowaną względami ekonomiki procesowej - potrzebą sprawnego rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej w sprawach o drobne czyny, do jakich można zaliczyć wykroczenia skarbowe oraz zabezpieczeniem kompensacyjnego celu reakcji karnej, sprowadzającego się w istocie do wyrównania uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samo­rządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu;

2. wystąpienie zbiegu przepisów określonego w art. 7 § 1 KKS, gdy ten sam czyn sprawcy wykroczenia skarbowego wyczerpuje zarazem zna­miona przestępstwa skarbowego (art. 137 § 2 pkt 2 KKS); przesłanka ta wynika w sposób logicznie konieczny z przyjętego w prawie karnym skarbowym założenia, że tryb mandatowy znajduje zastosowanie jedy­nie w sprawach o wykroczenia skarbowe; warto odnotować, że nie sta­nowi przeszkody w prowadzeniu postępowania w trybie mandatowym fakt, że czyn wyczerpuje znamiona kilku wykroczeń skarbowych;

3. za wykroczenie skarbowe należałoby orzec przepadek przedmiotów (art. 137 § 2 pkt 4 KKS); ta przesłanka negatywna wynika z uchyle­nia w opisanym wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepisów art. 137 § 3 i art. 138 § 6 KKS, które pozwalały na nałożenie grzyw­ny w drodze mandatu karnego i wystąpienie do sądu o uzupełniają­ce orzeczenie dotyczące przepadku przedmiotów. Wypada zauważyć, że obecne ujęcie normatywne analizowanej przesłanki negatywnej, przyjęte w wyniku noweli z 7.11.2008 r. (Dz.U. Nr 215, poz. 1355), trudno byłoby uznać za w pełni zadawalające z punktu widzenia stan­dardu konstytucyjnego wyznaczonego w art. 46 Konstytucji RP, moż­na bowiem odnieść wrażenie, że za jego pomocą ustawodawca zwykły sankcjonuje przeniesienie decyzji w kwestii orzeczenia przepadku ze szczebla niezawisłego sądu na szczebel organów postępowania przy­gotowawczego.

8. Postępowanie mandatowe ma charakter fakultatywny, co ozna­cza, że nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego w sytuacji istnie­nia szczególnych przesłanek dodatnich i braku szczególnych przesłanek ujemnych pozostaje w sferze uprawnień organu postępowania przygoto­wawczego, który w miejsce wskazanej decyzji procesowej może nadać sprawie bieg i prowadzić ją na zasadach ogólnych (w formie dochodze­nia) lub w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (arg. ex. art. 137 § 1 KKS)

9. Przebieg postępowania mandatowego. Rodzaje mandatów karnych

1. Kompetencja w tej materii przysługuje przede wszystkim finansowym organom postępowa­nia przygotowawczego lub ich upoważnionemu przedstawicielowi albo upoważnionym przez urząd celny funkcjonariuszom celnym pełniącym służbę w izbie celnej (art. 136 § 1 in principio KKS). Umocowanie nie-finansowych organów postępowania przygotowawczego do prowadzenia postępowania mandatowego musi wypływać z przepisu szczególnego. Ta­kie szczególne upoważnienie przewiduje rozporządzenie Rady Ministrów z 31.1.2006 r. (Dz.U. Nr 25, poz. 184) w sprawie nakładania kary grzywny w drodze mandatu karnego za wykroczenia skarbowe, wydane na podsta­wie delegacji ustawowej zamieszczonej w art. 136 § 2 KKS.

2. Przysługuje - oprócz finansowych organów postępowania przygotowawczego - upoważnionym funkcjonariuszom Po­licji, upoważnionym funkcjonariuszom Straży Granicznej oraz upoważ­nionym funkcjonariuszom Żandarmerii Wojskowej (§ 2 pkt 4-6 rozporządzenia)

3. Postępowanie mandatowe i nałożenie w jego ramach grzywny za wy­kroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie wymaga uprzedniego wszczęcia procesu karnego skarbowego. W świetle aktualnego brzmienia art. 136 § 1 infine KKS nie można mieć wątpliwości co do tego, że ewen­tualne wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie o wykro­czenie skarbowe nie stanowi przeszkody w nałożeniu grzywny w drodze mandatu karnego.

4. W procesie karnym skarbowym przewiduje się dwa rodzaje manda­tów karnych, na podstawie których nakłada się grzywnę za wykroczenie skarbowe, a mianowicie:

• mandat karny wydawany ukaranemu po uiszczeniu kary grzywny bezpośrednio na ręce organu, który ją nałożył; ten rodzaj mandatu określa się mianem gotówkowego; dopuszczalność wydania mandatu karnego gotówkowego została wąsko zakreślona w ustawie, przewi­duje się bowiem jego wydanie wyłącznie w stosunku do osób czaso­wo przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub nie-mających stałego miejsca zamieszkania albo stałego miejsca pobytu (art. 138 § 2 KKS) oraz osób wprawdzie stale przebywających na tery­torium Rzeczypospolitej Polskiej, jednak czasowo opuszczających to terytorium (art. 138 § 3 KKS); analizowane rozwiązanie służy zagwa­rantowaniu efektywnej represji karnej i uiszczenia nałożonej przez or­gan postępowania przygotowawczego grzywny w sytuacjach, w których wyegzekwowanie mandatu karnego kredytowanego mogłoby natrafiać trudności; mandat gotówkowy staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny organowi postępowania przygotowawczego, który ją nałożył;

• mandat karny kredytowany, wydawany za potwierdzeniem odbio­ru ukaranemu, na którym spoczywa obowiązek uiszczenia nałożonej grzywny w terminie 7 dni; ta forma mandatu karnego stanowi regułę w procesie karnym skarbowym; mandat karny kredytowany z chwilą pokwitowania jego odbioru zyskuje cechę prawomocność

5. Upoważniony organ postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciel, wymierzając karę grzywny w drodze mandatu karnego, jest zo­bowiązany do określenia wykroczenia skarbowego zarzucanego sprawcy oraz pouczenia o warunkach dopuszczalności postępowania mandatowe­go, a przede wszystkim o skutkach prawnych braku zgody na przyjęcie mandatu karnego. Udzielenie pouczenia w tej ostatniej kwestii sprowadza się do poinformowania o treści art. 139 KKS, przewidującego - w sytua­cji braku wymaganej w przepisach zgody sprawcy - rozpoznanie sprawy na zasadach ogólnych (§ 1 powołanego przepisu), a ponadto możliwość - zwłaszcza gdy sprawca wykroczenia skarbowego przebywa stale za gra­nicą albo gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju - tymczasowego zajęcia mienia ruchomego sprawcy, w szczegól­ności przedmiotów zagrożonych przepadkiem. Warto przy tej okazji odno­tować, że jeśli w terminie 7 dni od daty dokonania tymczasowego zajęcia nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu, tymczasowe zajęcie upada ipso iure (art. 295 § 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W przypadku wydania mandatu karnego kredytowanego pouczenie powinno dodatkowo obejmować informację o obowiązku uiszczenia nałożonej kary grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach jego niedo­pełnienia (art. 138 § 5 KKS), polegających na wszczęciu egzekucji w try­bie określonym przepisami postępowania egzekucyjnego w administracji (art. 187 § 2 KKS), bez potrzeby kierowania sprawy do sądu. Należy za­znaczyć, że pouczenie nie może przybierać formy, która stanowiłaby prze­jaw wywierania presji na sprawcę wykroczenia skarbowego

6. Nadzór nad postępowaniem mandatowym prowadzonym przez finan­sowe organy postępowania przygotowawczego albo Straż Graniczną lub Policję należy do ministra właściwego do spraw finansów publicznych, natomiast nad postępowaniem mandatowym, które prowadzi Żandarmeria Wojskowa, nadzór sprawuje Minister Obrony Narodowej. W ramach spra­wowanego nadzoru właściwi ministrowie korzystają jedynie z instrumen­tów o charakterze administracyjnym, które mogą przybrać formę żądania sprawozdań, domagania się określonych szkoleń lub udzielenia wyjaśnień dotyczących konkretnych postępowań

10. Uchylenie prawomocnego mandatu karnego

1. Przyczynę uchylenia prawomocnego mandatu karnego stanowi uchybienie polegające na nałożeniu kary grzywny w drodze mandatu kar­nego za czyn niebędący czynem zabronionym, jako wykroczenie skarbo­we (art. 140 § 1 KKS). Przedstawione uchybienie może wynikać z pociąg­nięcia do odpowiedzialności karnej w trybie mandatowym za czyn, który jest prawnie irrelewantny z punktu widzenia norm szeroko rozumianego prawa karnego materialnego albo za czyn wypełniający znamiona wykro­czenia pospolitego, przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Przyjmu­jąc inną perspektywę, można stwierdzić, że uchylenia mandatu karnego w postępowaniu karnym skarbowym nie determinuje ani fakt, iż czyn sta­nowiący wykroczenie skarbowe, w związku z którym wydano mandat kar­ny, należało zakwalifikować na podstawie innego przepisu penalizującego wykroczenie skarbowe niż wskazany przez organ procesowy, ani też brak upoważnienia organu postępowania przygotowawczego lub jego przed­stawiciela do wydania mandatu karnego. Nie wymaga również uchylenia mandatu karnego uchybienie polegające na wymierzeniu kary grzywny w wysokości przekraczającej granicę dopuszczalnej grzywny, jaką można wymierzyć w trybie mandatowym. W ostatniej z opisanych sytuacji uka­rany może dochodzić roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu

2. Postępowanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu jest
   inaugurowane na wniosek ukaranego lub z urzędu. Ponieważ uchylenie do­
   tyczy decyzji procesowej posiadającej cechę prawomocności, wniosek ini­cjujący postępowanie sądowe w tej kwestii należy uznać za nadzwyczajny
   środek zaskarżenia, tyle że odnoszący się do decyzji wydanej przez organ niesądowy

3. Uprawnienie ukaranego podlega ograniczeniu w drodze zakre­ślenia siedmiodniowego terminu zawitego, w którym wniosek może zo­stać złożony, biegnącego od daty uprawomocnienia się mandatu, a więc od chwili uiszczenia grzywny nałożonej mandatem gotówkowym lub od daty przyjęcia (za pokwitowaniem odbioru) mandatu kredytowanego. W razie uchybienia ustalonemu terminowi wniosek ukaranego nie wywołuje skut­ków prawnych (art. 120 § 2 KPK w zw. z art. 113 KKS). Zawity charakter analizowanego terminu przesądza o możliwości jego przywrócenia przez sąd właściwy do rozpoznania wniosku o uchylenie prawomocnego manda­tu karnego. Wychodząc od spostrzeżenia, że wniosek o uchylenie manda­tu karnego nie należy do kategorii środków odwoławczych (zwyczajnych lub nadzwyczajnych), trzeba przyjąć, że z jego wniesieniem nie wiąże się obowiązywanie zakazu reformationis in peius (arg. ex art. 434, 443 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS)

4. Regułę stanowi orzekanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu karnego przez sąd rejonowy, w którego okręgu został on wyda­ny (art. 140 § 2 KKS w zw. z art. 115 § 2 KKS). Odchylenie od tej reguły dotyczy sytuacji, w której ukaranym jest żołnierz w czynnej służbie woj­skowej, kiedy o uchyleniu decyduje wojskowy sąd garnizonowy (art. 116 § 2 KKS). Sąd orzeka jednosobowo na posiedzeniu (art. 140 § 2 zd. 2 KKS i art. 30 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), w którym może uczestniczyć ukarany, organ, który nałożył karę grzywny w drodze mandatu karnego, albo przedstawiciel tego organu oraz ujawniony interwenient (art. 140 § 2 zd. 3 KKS). Wymienione podmioty powinny być zawiadomione o czasie i miejscu posiedzenia sądu (art. 117 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), podczas którego mogą składać oświadczenia oraz wnioski w formie ustnej lub na piśmie (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W celu ustalenia podstaw do uchylenia prawomocnego mandatu karnego sąd może zarzą­dzić czynności sprawdzające.

5. W wyniku rozpoznania wniosku o uchylenie prawomocnego mandatu karnego sąd wydaje postanowienie o uchyleniu lub odmowie uchyle­nia mandatu karnego. Pierwsza z wymienionych decyzji zapada w razie stwierdzenia opisanej wyżej przyczyny uchylenia prawomocnego manda­tu karnego. W pozostałych wypadkach sąd odmawia uchylenia mandatu karnego. Przyjęcie w ustawie możliwości udziału wymienionych powy­żej podmiotów w posiedzeniu w przedmiocie uchylenia mandatu karnego skłania do wyrażenia aprobaty dla poglądu, że rozstrzygnięcie negatywne w tej kwestii powinno zapaść nie tylko w postępowaniu zainaugurowa­nym na wniosek ukaranego, ale także w postępowaniu wszczętym z urzędu (T. Grzegorczyk, Komentarz, s. 470). Postanowienia o uchyleniu lub odmowie uchylenia prawomocnego mandatu karnego nie podlegają zaskar­żeniu (arg. ex art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS)

6. Jeżeli uchybienie stanowiące podstawę uchylenia prawomocnego man­datu karnego polega na nałożeniu kary grzywny za czyn, który nie stano­wi czynu zabronionego w świetle obowiązującego prawa, sąd, uchylając mandat karny, powinien nakazać podmiotowi, na którego rachunek banko­wy lub do którego kasy wpłacono grzywnę, niezwłoczny zwrot ukaranemu kwoty, która została przez niego uiszczona. Odmiennie przedstawiają się konsekwencje uchylenia prawomocnego mandatu karnego z powodu uchy­bienia sprowadzającego się do nałożenia kary grzywny w procesie karnym skarbowym za czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa skarbowego, przestępstwa powszechnego lub wykroczenia powszechnego. W naświet­lonej konfiguracji procesowej zasadniczym skutkiem uchylenia mandatu karnego jest rozpoznanie sprawy na zasadach ogólnych według przepisów regulujących postępowanie o czyny zabronione należące do kategorii, pod którą w rzeczywistości podpada czyn, w związku z którym wydano man­dat karny (art. 140 § 4 KKS). Dodatkowym skutkiem jest zatrzymanie ex legę uiszczonej przez ukaranego grzywny do czasu zakończenia postępo­wania - bez konieczności wydania decyzji w tej kwestii -jako zabezpie­czenia majątkowego grożących mu kar, środków karnych lub innych środ­ków oraz kosztów postępowania (art. 140 § 3 KKS).

30. Postępowanie w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (faza negocjacyjna postępowania w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności)

• Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności zostało wprowadzone po raz pierwszy do procedury karnej skarbowej w drodze ustawy karnej skar­bowej z 2.8.1926 r. (Dz.U. Nr 105, poz. 609)

• Na wyeksponowanie zasługuje przede wszystkim konsensualny charakter tworzącego analizowaną instytucję szczególnego trybu procedowania, o którym świadczy dopuszczalność rozstrzygnięcia sprawy karnej skarbowej na kanwie porozumienia zawartego pomiędzy finansowymi or­ganami postępowania przygotowawczego i sprawcą, opartego na zasadzie do uł des. Motywem przewodnim tej koncepcji normatywnej jest - podob­nie jak w przypadku postępowania mandatowego - pragmatyczny zamysł odciążenia wymiaru sprawiedliwości od spraw drobniejszych, zalegają­cych w sądach w wyniku stosowania tradycyjnych, długotrwałych proce­dur. Nieodzowne staje się zaznaczenie, że wzgląd na odformalizowanie i usprawnienie procesu karnego skarbowego za pośrednictwem dobrowol­nego poddania się odpowiedzialności nie przysłonił kompensacyjnej funk­cji prawa karnego skarbowego, której realizacja została zagwarantowana poprzez nałożenie na sprawcę, korzystającego z dobrodziejstw analizo­wanej instytucji, obowiązku wyrównania uszczerbku w sferze publiczno­prawnej, wynikającego z popełnienia czynu zabronionego

• Kwintesencję dobrowolnego poddania się odpowiedzialności rozpatrywanego w kategoriach szczególnego trybu postępowania stanowią określone modyfikacje przebiegu procesu karnego skarbowego w sto­sunku do postępowania zwyczajnego.

• Struktura postępowania szczególnego w kwestii dobrowolnego podda­nia się odpowiedzialności obejmuje dwie - wyodrębnione w ustawie -fazy. Na pierwszą z nich składają się negocjacje prowadzone ze sprawcą przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, których zwień­czeniem może być wystąpienie do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwo­lenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (faza negocjacyjna). Drugą fazę wypełnia postępowanie przed sądem, zmierzające do zweryfi­kowania porozumienia zawartego w fazie negocjacyjnej i do wydania koń­cowego rozstrzygnięcia w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności wyodrębnione fazy zostaną poniżej kolejno zanalizowane.

• Faza negocjacyjna postępowania - wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności:

1. Zainauaurowanie postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, równoznaczne z rozpoczęciem pierwszej fazy tego po­stępowania, następuje na podstawie wniosku sprawcy przestępstwa skarbo­wego lub wykroczenia skarbowego o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sprawca może wystąpić ze wskazanym wnioskiem zarówno w postępowaniu prowadzonym przez finansowy organ postępo­wania przygotowawczego, jak i w postępowaniu prowadzonym przez inny organ tyle że w tym ostatnim wypadku złożenie wniosku implikuje przeka­zanie sprawy o wykroczenie skarbowe lub przestępstwo skarbowe finanso­wemu organowi postępowania przygotowawczego w celu przeprowadzenia postępowania negocjacyjnego (art. 134 § 4 w zw. z art. 142 § 1 KKS

2. Pojęcie „sprawcy", będącego osobą legitymowaną do wystąpie­nia z wnioskiem o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności należy definiować poprzez odwołanie się do wszelkich postaci sprawstwa określonych w art. 9 KKS, a w przy padku spraw o przestępstwa skarbowe również form zjawiskowych popełnienia czynu zabronionego w postaci podżegania i pomocnictwa oraz formy stadialnej w postaci usi­łowania. Spraw ca inicjujący postępowanie w kwestii dobrowolnego pod­dania się odpowiedzialności korzy sta z uprawnień przysługujących podej­rzanemu, w tym rzecz jasna z domniemania niewinności i prawa do obrony (art. 142§ 5 KKS). Należy zaznaczyć, że wniosek o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności może zostać złożony przez spraw­cę przed skierowaniem przeciwko niemu postępowania karnego, a zatem przed przedstawieniem zarzutów w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe

3. Na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze spoczy­wa obowiązek pouczenia sprawcy o uprawnieniu do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 142 § 2 KKS oraz art. 16 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 114 § 2 KKS), chyba że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy w analizowanym postępo­waniu szczególnym byłoby niedopuszczalne ze względu na zagrożenie prze­stępstwa lub wykroczenia skarbowego inną karą niż grzywna lub popełnie­nie czynu w warunkach uzasadniających obostrzenie kary {arg. ex art. 17 KKS). Pouczenie o prawie do złożenia wniosku o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności powinno nastąpić przed pierwszym przesłuchaniem, co oznacza obowiązek jego udzielenia po ogłoszeniu posta­nowienia o przedstawieniu zarzutów lub poinformowaniu o treści zarzutu, a przed przesłuchaniem określonej osoby w charakterze podejrzanego

4. Wniesienie aktu oskarżenia w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykro­czenie skarbowe, w której dopuszczalne jest zastosowanie instytucji dobrowolne­go poddania się odpowiedzialności, bez uprzedniego pouczenia sprawcy o prawie do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści może prowadzić do zwrotu sprawy przez sąd na podstawie art. 345 § 1 w zw. z art. 339 § 3 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS w celu usunięcia braku wyni­kającego z nieudzielenia pouczenia.

5. Złożenie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może nastąpić jedynie do momentu wniesienia aktu oskarżenia do sądu. Podany termin należy do kategorii terminów prekluzyjnych, co wyklucza możliwość jego przywrócenia. Wniosek złożony z naruszeniem terminu nie wywołuje skutków procesowych. Odrodzenie prawa do złożenia przedmiotowego wniosku jest możliwe pod warunkiem zwrotu sprawy przez sąd do uzupełnienia postępowania przygotowawcze­go (art. 345 w zw. z art. 339 § 3 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

6. Wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści może zostać złożony na piśmie lub ustnie do protokołu (art. 142 § 4 zd. 1 KKS). Biorąc pod uwagę konsekwencje, jakie pociąga za sobą wy­stąpienie z takim wnioskiem, należy przyjąć, że regułą powinno być jego osobiste złożenie przez sprawcę. Odchylenia od sformułowanej reguły są podyktowane względami gwarancyjnymi związanymi z przedstawiciel­stwem ustawowym po stronie biernej. Przedstawiciel ustawowy może zło­żyć wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w imieniu sprawcy, który wprawdzie ukończył 17 lat, ale jest osobą ma­łoletnią (art. 142 § 3 KKS) lub ubezwłasnowolnioną (art. 76 KPK w zw. żart. 113 § 1 KKS).

7. Do wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedział- 1083 ności sprawca jest zobowiązany dołączyć dowody wykonania czynno­ści określonych w art. 143 § 1-3 KKS, stanowiących warunki brzegowe (wstępne), od których spełnienia zależy skuteczność składanego wniosku. Do warunków tych należą:

• uiszczenie należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestęp­stwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuple­nie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta wyma­galna należność została w całości uiszczona (art. 143 § 1 pkt 1 KKS); warunek ten jest wy razem dążenia do wyrównania uszczerbku finan­sów ego wy rządzonego przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym:

• wpłacenie tytułem kary grzywny kwoty odpowiadającej co naj­mniej jednej trzeciej minimalnego wynagrodzenia, a za wykro­czenie skarbowe - kwoty odpowiadającej co najmniej jednej dzie­siątej tego wynagrodzenia (art. 143 § 1 pkt 2 KKS): przyjąć należy, że podstawę ustaleń co do kwoty, jaka w inna być uiszczona tytułem kary grzyw ny, stanów i minimalne wy nagrodzenie z daty zgłoszenia wniosku;

• uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów po­stępowania (art. 143 § 1 pkt 3 KKS); rozporządzenie Ministra Spra­wiedliwości z 8.12.2005 r. w sprawie wysokości zryczałtowanych kosztów postępowania związanych ze zgłoszeniem wniosku o ze­zwolenie na dobrowolne poddanie się odpow iedzialności w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (Dz.U. Nr 244, poz. 2074) określa wysokość tych kosztów w sprawach o przestęp­stwa skarbowe na jedną dziesiątą minimalnego wynagrodzenia, nato­miast w sprawach o wykroczenia skarbowe na jedną dwunastą mini­malnego wynagrodzenia;

• wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów, jeżeli przepisy niniej­szego kodeksu przewidują jego obligatoryjne orzeczenie, a w razie niemożności złożenia takich przedmiotów uiszczenie kwoty stanowią­cej ich równowartość (art. 143 § 2 KKS); jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów ma charakter fakultatywny, wymagania stawiane sprawcy ulegają złagodzeniu, przysługuje mu bowiem uprawnienie do ograni­czenia zakresu zgody na przepadek przedmiotów, do niektórych z nich, a nawet do złożenia wniosku o całkowite zaniechanie orzekania prze­padku przedmiotów; w ostatniej z naświetlonych sytuacji niemożność złożenia przedmiotów, których przepadek mógłby zostać orzeczony również powoduje, że w to miejsce sprawca jest zobowiązany uiścić ich równowartość pieniężną, przy czym możliwe jest jej ogranicze­nie do kwoty odpowiadającej wartości tylko niektórych przedmiotów zagrożonych przepadkiem; w analizowanym wypadku wchodzi tak­że w rachubę wystąpienie przez sprawcę z wnioskiem o całkowite za­niechanie orzekania obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej przedmiotów zagrożonych przepadkiem (art. 143 § 3 KKS ; uiszcze­nie równowartości pieniężnej jest wykluczone, gdyby miało odnosić się do przedmiotów zagrożonych przepadkiem, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronio­ne (art 143 § 4 w zw. z art. 29 pkt 4 KKS); wymóg zgody na przepa­dek przedmiotów lub uiszczenia ich równowartości pieniężnej od­pada w sytuacji uiszczenia przez sprawcę, przy złożeniu wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, należności publicz­noprawnej dotyczącej przedmiotów zagrożonych przepadkiem,
  chyba że należność ta jest niewspółmiernie niska do kwoty równowar­tości pieniężnej przepadku przedmiotów albo Przepadek dotyczy wy­
  mienionych powyżej przedmiotów, określonych w art. 29 pkt 4 KKS
  lub przedmiotów specjalnie przysposobionych do popełnienia czynu
  zabronionego (art. 143 § 5 w zw. z art. 31 § 3 pkt 2 KKS).

• Niedopełnienie któregokolwiek z wymienionych warunków należy uznać za brak w zakresie wymagań for­malnych wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzial­ności, podlegający usunięciu w trybie określonym w art. 143a kks.

• Wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności podlega kontroli finansowego organu postępowania przy­gotowawczego pod kątem spełnienia wymagań formalnych. Kontrola obejmuje sprawdzenie zarówno warunków szczególnych wniosku, które zostały przedstawione wyżej (zob. art. 142 § 4 zd. 2 i art. 143 § -3 KKS) jak i ogólnych wymagań formalnych pisma procesowego, jeżelii wniosek został przez sprawcę złożony w formie pisemnej (art. 119 § 1 KPK w zw. z art 113 § 1 KKS) W razie stwierdzenia braków formalnych wniosku finansowy organ postępowania przygotowawczego wzywa sprawcę do ich usunięcia w terminie 7 dni. Wezwanie wymaga wydania zarządzenia (art. 93 § 2 i 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), które należy doręczyć wno­szącemu pismo z pouczeniem o skutkach nieusunięcia braku, a więc o im­plikacji w postaci bezskuteczności złożonego wniosku (art. 143a § 2 zd. 2 KKS). Stwierdzając bezskuteczność wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ postępowania przygoto­wawczego wydaje zarządzenie, które nie podlega zaskarżeniu zażaleniem (arg. a contr ario ex art. 466 i 459 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Skutek zawitości wynikający z uchybienia 7-dniowemu terminowi do usunięcia braków wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzial­ności stanowi kryterium, na podstawie którego analizowany termin można zaliczyć do kategorii terminów zawitych.

• Uzupełnienie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się od­powiedzialności w terminie 7 dni pociąga za sobą skutki ex tunc, sprawia bowiem, iż wniosek wywołuje skutki od dnia jego pierwotnego wniesienia (art. 143a § 2 zd. 1 KKS).

• Wniosek sprawcy o udzielenie zezwolenia na dobrowolne podda­nie się odpowiedzialności może zostać cofnięty. Cofnięcie wniosku jest oświadczeniem woli sprawcy, obejmującym odstąpienie od inicjatywy zmierzającej do rozstrzygnięcia jego odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe w drodze dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Może ono być złożone na piśmie lub ustnie do pro­tokołu (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Jeżeli pisemne cofnięcie wniosku, nie odpowiada wymaganiom formalnym, usunięcie braków for­malnych następuje w trybie określonym w art. 120 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS. W razie skutecznego cofnięcia wniosku o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności sprawca traci prawo jego ponow­nego złożenia w sprawie o ten sam czyn zabroniony, którego dotyczył uprzednio złożony wniosek (art. 143a § 2 KKS)

• Uprawnienie do cofnięcia wniosku o zezwolenie na dobrowolne pod­danie się odpowiedzialności jest ograniczone w dwojaki sposób. Z jednej strony, przewiduje się, że cofnięcie wniosku jest niedopuszczalne przed upływem miesiąca od dnia jego złożenia. Z drugiej strony, ustawa zakłada, że analizowane uprawnienie może być wykorzystane najpóźniej do czasu wniesienia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne pod­danie się odpowiedzialności (art. 144 § 1 KKS)

• Cofnięcie przez sprawcę wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest cał­kowicie wykluczone, jeżeli w terminie miesiąca od jego złożenia finansowy organ postępowania przygotowawczego zakończył fazę negocjacyjną, występując do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Cofnięcie wniosku dokonane w sytua­cji istnienia przedstawionych ograniczeń jest bezskuteczne, co oznacza, że postępowanie w przedmiocie dobrowolnego podania się odpowiedzial­ności toczy się nadal, na podstawie uprzednio złożonego przez sprawcę wniosku. W tej kwestii za wy starczające należy uznać stwierdzenie przez finansowy organ postępowania przygotowawczego okoliczności powodu­jącej, iż cofnięcie nie wywołuje skutków prawnych.

• Uiszczone przez spraw­cę kwoty podlegają z mocy prawa - bez konieczności wydawania posta­nowienia w tej kwestii - zatrzymaniu do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania (art. 144 § 3 KKS)

• Ponieważ w konsekwencji skutecznego cofnięcia wniosku jego rozpoznanie jest niedopuszczalne, na­leży uznać, że w rozpatrywanej konfiguracji procesowej finansowy organ postępowania przygotowawczego wydaje postanowienie o pozostawieniu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności bez rozpoznania

6. Faza negocjacyjna - rozpoznanie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności:

1. W razie złożenia przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności finansowy organ postępowania przy­gotowawczego może zamiast wniesienia aktu oskarżenia wystąpić nie­zwłocznie do sądu z wnioskiem o udzielenie takiego zezwolenia albo odmówić wystąpienia z takim wnioskiem. W rozpatrywanym zakresie uprawnienia organu procesowego znamionuje swoista „asymetryczność". Wymóg „niezwłoczności" wniesienia przez organ finansowy wniosku o udzielenie przez sąd zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności należy odczytywać funkcjonalnie, zauważając, że przestrzeń czasową, dzielącą moment złożenia przez sprawcę wniosku o zezwole­nie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności i skierowanie do sądu wniosku o udzielenie takiego zezwolenia, wypełniają czynności zmierza­jące do kontroli formalnej wniosku sprawcy oraz negocjacje finansowego organu postępowania przygotowawczego ze sprawcą. Zasadniczym przejawem konsensualnego charakteru analizowa­nego postępowania szczególnego jest możliwość uzależnienia przez fi­nansowy organ postępowania przygotowawczego wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpo­wiedzialności od spełnienia przez sprawcę dodatkowych warunków zakre­ślonych przez wskazany organ, wykraczających poza zakres obowiązków, stanowiących warunki brzegowe, od których realizacji zależy skuteczność wniosku sprawcy. Sformułowanie takich dodatkowych warunków jest w istocie punktem wyjścia dla przeprowadzenia negocjacji i zawarcia po­rozumienia pomiędzy sprawcą i finansowym organem postępowania przy­gotowawczego, co do treści składanego do sądu wniosku, a pośrednio tak­że zapadającego w postępowaniu sądowym wyroku. Negocjacje powinny mieścić się w ramach wyznaczonych z jednej strony przez warunki brze­gowe, które wymagają spełnienia przy wniesieniu przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, z drugiej natomiast strony przez sprecyzowane dalej maksymalne wymagania, jakie mogą być postawione sprawcy.

2. Dodatkową gwarancję kompensacji uszczerbku finansowego, który wystąpił w sferze publicznoprawnej w wyniku przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, stanów i nałożenie na finansowy organ po­stępowania przygotowawczego obowiązku uzależnienia złożenia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności od uiszczenia w całości uszczuplonej należności publiczno­prawnej (art. 146 § 1 KKS)

3. Dodatkowe warunki stawiane sprawcy przez finansowy organ po­stępowania przygotowawczego mogą wiązać się z uzależnieniem wystą­pienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne pod­danie się odpowiedzialności od:

• uiszczenia tytułem kary grzywny dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z kwotą już wpłaconą wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia za dany czyn zabroniony (art. 146 § 2 pkt 1 KKS); w przypadku wykroczeń skarbo­wych, określając maksimum wymagań, które w analizowanym zakre­sie mogą być stawiane sprawcy, należy za punkt odniesienia przyjąć górną granicę grzywny dla czynów należących do omawianej katego­rii, odpowiadającą dwudziestokrotności minimalnego wynagrodzenia (art. 48 § 1 KKS); sprawa jest nieco bardziej skomplikowana w przy­padku przestępstw skarbowych, w tym wypadku bowiem maksimum wymagań stanowi kwota, która łącznie z już uiszczoną przez sprawcę - tytułem kary grzywny - kwotą, odpowiada iloczynowi połowy licz­by stawek dziennych grzywny, jaką jest zagrożone dane przestępstwo skarbowe i ustalonej przez organ procesowy wysokości jednej stawki dziennej (w granicach od jednej trzydziestej minimalnego wynagrodze­nia do czterystukrotności tej ułamkowej kwoty - art. 23 § 3 KKS);

• wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści, a w razie niemożności ich złożenia - od uiszczenia równowartości pieniężnej tych przedmiotów (art. 146 § 2 pkt 2 KKS); uiszczenie rów­nowartości pieniężnej jest wykluczone, gdyby miało zastępować zło­żenie przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione jako przestępstwo skarbo­we lub wykroczenie skarbowe (art. 146 § 2 pkt 1 KKS);

• uiszczenia pozostałych kosztów postępowania (art. 146 § 2 pkt 3 KKS); odwołując się do reguł wykładni funkcjonalnej i systemowej, analizowany warunek należy łączyć z kosztami postępowania poprze­dzającego sformułowanie żądania ich dodatkowego uiszczenia, jeżeli przekroczyły one zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania uiszczoną przy złożeniu wniosku o zezwolenie na dobrowolne podda­nie się odpowiedzialności

4. Przed określeniem rodzaju, czasu i sposobu wykonania spoczywających na sprawcy lub nałożonych na niego obowiązków finansowy organ postę­powania przygotowawczego powinien wysłuchać sprawcę, a jeżeli jest on niepełnoletni, jego przedstawiciela ustawowego (art. 146 § 3 KKS)

5. Uznając w wyniku przeprowadzonych negocjacji, że zachodzą podstawy do złożenia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ postępowania przygo­towawczego przystępuje niezwłocznie do jego sporządzenia. Odwołując się do wykładni językowej art. 145 § 1 KKS, można stwierdzić, że wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności stanowi czynność zastępującą akt oskarżenia, jako podstawową skargę ini­cjującą postępowanie sądowe w kwestii rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej skarbowej, jest zatem surogatem aktu oskarżenia. Ustalone znacze­nie analizowanego wniosku uwidacznia się w obrębie jego struktury treś­ciowej (art. 145 § 2 i 3 KKS) poprzez wyraźną zbieżność poszczególnych jej elementów z wymaganiami w zakresie treści aktu oskarżenia

6. Na strukturę treściową wniosku o udzielenie przez sąd zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności składają się:

• imię i nazwisko sprawcy oraz inne dane określające jego tożsamość,

• dokładne określenie czynu zarzucanego sprawcy ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia, a zwłaszcza wysoko­ści uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publiczno­prawnej,

• wskazanie przepisów Kodeksu, pod które zarzucany czyn podpada,

• dokładne określenie wykonanych przez sprawcę obowiązków, o któ­rych mowa w art. 143 § 1-3 KKS,

• wskazanie sądu właściwego do udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 145 § 2 KKS).

7. Powinno obejmować sprecyzowanie zarówno obowiązków, którym spraw­ca powinien był uczynić zadość, składając wniosek o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności, jak i dodatkowych obowiązków, które sprawca spełnił realizując warunki porozumienia wypracowanego w fazie negocjacyjnej przed finansowym organem postępowania przygoto-wawczegoiW treści wniosku finansowy organ postępowania przygotowaw­czego określa kwotowe sumę, którą sprawca uiścił tytułem kary grzywny.

8. Możliwość ograniczenia uzasadnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do dwóch kwestii, z któ­rych pierwszą stanowi wskazanie dowodów świadczących o tym, że wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości. Ważne staje się podkreślenie, że ustawa nie przewiduje warunku w postaci przy­znania się sprawcy do winy. Trzeba jednak przyjąć, że w wypadku braku wyjaśnień, w których sprawca przyznawałby się do popełnienia czynu, na organie finansowym spoczywa obowiązek dokonania szczególnie wni­kliwej i ostrożnej oceny zebranego materiału dowodowego, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w uzasadnieniu skierowanego do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności

9. Druga z kwestii, do których można zawęzić uzasadnienie analizowanego wniosku, łączy się z obowiązkiem wykazania, że udzielenie zezwolenia na dobrowolne pod­danie się odpowiedzialności stanowi wystarczającą reakcję na przestęp­stwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zwłaszcza z punktu widzenia zaspokojenia interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu. Realizację przedsta­wionych wymagań dotyczących treści uzasadnienia należy uznać za nie­zbędną dla zagwarantowania rozstrzygnięcia przez sąd kwestii odpowie­dzialności karnej określonej osoby w analizowanym trybie szczególnym w sposób odpowiadający prawdzie i poczuciu sprawiedliwości.

10. Z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się od­powiedzialności należy przesłać sądowi cały materiał zgromadzony w po­stępowaniu poprzedzającym złożenie wniosku wraz z załącznikami, pod postacią np. dokumentów lub dowodów rzeczowych (art. 145 § 4 KKS). Finansowy organ postępowania przygotowawczego jest zobowiązany za­wiadomić sprawcę o wniesieniu do sądu wniosku o udzielenie zezwole­nia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a jeżeli sprawca nie uzyskał jeszcze pełnoletności, również jego przedstawiciela ustawowego (art. 145 § 5 KKS)

11. Druga spośród wymienionych na wstępie alternatywnych decyzji, do których wydania może dojść w konsekwencji rozpoznania wniosku sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, ma charakter negatywny i przyjmuje formę postanowienia o odmowie wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności. Decyzja tej treści powinna za­paść w razie niespełnienia przez sprawcę chociażby jednego z warunków brzegowych określonych w art. 143 § 1-3 KKS lub niewykonania do­datkowych obowiązków nałożonych przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, stosujący art. 146 § 2 KKS, albo ujawnienia okolicz­ności wyłączającej dopuszczalność udzielenia zezwolenia na dobrowol­ne poddanie się odpowiedzialności, ustalonej w przepisach materialnego prawa karnego skarbowego (art. 17 § 2 KKS) przyczyn negatywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku sprawcy o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności należy ponadto zaliczyć pojawienie się wątpliwości co do winy lub okoliczności popełnienia czynu zabronio­nego, którego dotyczy wniosek albo ustalenie, że w konkretnym układzie procesowym pociągnięcie do odpowiedzialności w analizowanym trybie nie stanowi wystarczającej reakcji na przestępstwo skarbowe lub wykro­czenie skarbowe.

12. W razie wydania negatywnej decyzji w przedmiocie wniosku o zezwo­lenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności niezbędne jest wy­czerpujące podanie powodów nieuwzględnienia wniosku sprawcy, a zatem skrupulatne wyjaśnienie podstawy faktycznej postanowienia, a także wska­zanie przesłanek prawnych jego wydania

13. Na postanowienie odmawiające wniesienia wniosku o udzielenie ze­zwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, o czym należy sprawcę pouczyć (art. 147 KKS). Or­gan II instancji dysponuje uprawnieniami charakterystycznymi dla rewi­zyjnego modelu kontroli odwoławczej, ma zatem prawo uchylić lub utrzy­mać w mocy zaskarżone orzeczenie. Uchylenie postanowienia o odmowie wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pociąga za sobą konieczność wydania rozstrzygnięcia wtórnego, na mocy którego sprawa podlega przekazaniu finansowemu or­ganowi postępowania przygotowawczego w celu ponownego rozważenia kwestii podstaw do wystąpienia do sądu z omawianym wnioskiem. Utrzy­manie w mocy postanowienia o odmowie wystąpienia do sądu z wnio­skiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzial­ności oznacza wyczerpanie toku instancji zażaleniowej i uzyskanie przez zaskarżoną decyzję atrybutu prawomocności. Zasadniczą konsekwencją uprawomocnienia się negatywnej decyzji w kwestii wniosku o zezwole­nie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest powrót do sytuacji sprzed złożenia tego wniosku, oznaczający w istocie kontynuację postępo­wania przygotowawczego w danej sprawie. W analizowanej konfiguracji procesowej następuje ponadto zatrzymanie z mocy prawa kwot wpłaconych przez sprawcę tytułem grzywny i kosztów procesu w celu zabezpie­czenia grożących sprawcy kar. środków karnych i innych środków oraz kosztów postępowania (art. 147 zd. 2 KKS).

7. Faza sądowa postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności

1. Do zainaugurowania postępowania sądowego w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności dochodzi - zgodnie z zasadą skargowości (art. 14 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) - na podstawie skargi, która w analizowanym postępowaniu szczególnym przybiera postać wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

2. W I instancji wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności rozpoznaje sąd rejonowy albo wojskowy sąd garni­zonowy, a w sprawach o przestępstwa skarbowe popełnione przez żołnie­rz) posiadających stopień majora i wyższy (art. 115 § 2 i art. 654 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 115 § 3 KKS) wojskowy sąd okręgowy. W zakresie właś­ciwości miejscowej sądu należy odwołać się do kryteriów sprecyzowanych w art. 31 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS)

3. Sąd rozpoznaje analizowany wniosek na posiedzeniu w składzie jed­noosobowym. Sprawcy oraz jego obrońcy, a także - w określonych wy­padkach (zob. art. 142 § 3 KKS) -jego przedstawicielowi ustawowemu przysługuje bezwzględne uprawnienie do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu. co oznacza, że wymienione podmioty należy powiadomić o czasie i miejscu posiedzenia (art. 148 § 3 zd. 1 KKS i art. 117 § 1 KPK w zw. żart. 113 § 1 KKS). Nieusprawiedliwione niestawiennictwo wskazanych uczestników postępowania prawidłowo zawiadomionych o posiedzeniu nie stoi na przeszkodzie procedowaniu nad wnioskiem o udzielenie ze­zwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 148 § 3 KKS). Uregulowanie kwestii uczestnictwa w analizowanym posiedze­niu finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przed­stawiciela jest podporządkowane innej regule, ponieważ poza sytuacją, w której wskazany organ lub jego przedstawiciel zostaje zobowiązany przez prezesa sądu lub sąd do stawienia się na posiedzeniu, przysługuje im jedynie względne uprawnienie do wzięcia w nim udziału (art. 96 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), co oznacza, że mogą w nim uczestni­czyć, jeśli się stawią, nie jest jednak konieczne informowanie ich o czasie i miejscu posiedzenia.

4. Sąd powinien przystąpić do rozpoznania wniosku o udzielenie zezwo­lenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności niezwłocznie, czyli bez zbędnej zwłoki, tak szybko, jak to jest w okolicznościach danej sprawy możliwe. Wymóg niezw tocznego przystąpienia do orzekania przez sąd nie przekreśla bynajmniej kontroli formalnej wniosku skierowanego do sądu przez finansowy organ postępowania przygotowawczego. W tej kwestii znajduje zastosowanie tryb określony w art. 120 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS

5. W konsekwencji merytorycznego rozpoznania wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd wydaje jedno z następujących alternatywnych rozstrzygnięć:

• udziela zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 148 § 5 KKS); w wyniku noweli do Kodeksu karnego skarbowe­go z 28.7.2005 r. (Dz.U. Nr 178, poz. 1479), dostosowującej regulację kodeksową do standardów konstytucyjnych (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP), omawiane rozstrzygnięcie wymaga zachowania formy wyroku; wyrok udzielający zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności powinien zawierać elementy wyszczególnione w art. 413 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS), które podlegają doprecyzowa­niu w art. 18 § 1 KKS, przewidującym, że sąd, udzielając zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeka tytułem kary grzywny kwotę uiszczoną przez sprawcę oraz przepadek przedmiotów, przy czym tylko w takich granicach, w jakich sprawca wyraził na to zgodę, a w razie niemożności złożenia przedmiotów w zakresie, w ja­kim uiścił ich równowartość; ponieważ omawiany wyrok jest wydawa­ny poza rozpraw ą, jego treść udostępnia się publicznie przez złożenie odpisu wyroku na okres 7 dni w sekretariacie, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia (art. 418a KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); odpis wyroku podlega doręczeniu finansowemu organowi postępowania przygotowawczego oraz sprawcy (arg ex. art. 100 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); prawomocny wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego (art. 18 § 2 KKS), co gwarantuje uniknię­cie piętna skazania i zachowanie przymiotu niekaralności, mimo rze­czywistego pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe;

• zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygoto­wawczego (art. 148 § 6 KKS); negatywna decyzja sądu w kwestii ze­zwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przybiera formę postanowienia (art. 93 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); przyczyna wydania decyzji tej treści została ujęta w ustawie mało precyzyjnie poprzez odwołanie się do uznania przez sąd, że nie ma podstaw do uwzględnienia wniosku: wypełniając tę ogólną formułę treścią, należałoby wskazać przede wszystkim okoliczności wymie­nione w art. 17 § 2 KKS, wyłączające dopuszczalność uwzględnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, niewypełnienie przez sprawcę ciążących na nim lub nałożonych na niego obowiązków w zakresie określonym w art. 143 § 1-3 i w art. 146 § 1 i 2 KKS, a także pojawienie się wątpliwości co do winy sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego; ponadto należy przyjąć, iż brak podstaw do uwzględnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści może wynikać z uznania przez sąd, że propozycja rozstrzygnię­cia sprawy karnej skarbowej sformułowana we wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie stano­wi wystarczającej reakcji na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe; w kontekście ostatniej z wymienionych okoliczności nie­odzowne staje się zaakcentowanie faktu związania sądu treścią od­nośnego wniosku; uwzględnienie wniosku przez sąd pociąga za sobą konieczność udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się od­powiedzialności na warunkach objętych porozumieniem finansowego organu postępowania przygotowawczego ze sprawcą i zaproponowa­nych we wniosku; sąd nie ma uprawnienia do modyfikowania tre­ści wniosku i uzależnienia jego uwzględnienia np. od spełnienia przez sprawcę dalszych obowiązków; związanie sądu propozycją rozstrzyg­nięcia sprawy sformułowaną we wniosku stanowi przejaw konsensualnego charakteru instytucji dobrowolnego poddania się odpowie­dzialności i oznacza w istocie ograniczenie roli sądu do zatwierdzenia, ewentualnie odmowy zatwierdzenia, propozycji, która została wypra­cowana w fazie negocjacyjnej, bazującej na porozumieniu pomiędzy finansowym organem postępowania przygotowawczego i sprawcą; w przypadku negatywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści uiszczone przez sprawcę kwoty podlegają zatrzymaniu ipso iure do czasu zakończenia postępowania, jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postę­powania (art. 148 § 6 zd. 2 KKS); postanowienie sądu odmawiające uwzględnienia analizowanego wniosku nie podlega zaskarżeniu {arg. a contr ario ex art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

6. decyzje sądu wydawane w analizowanym postępowaniu szczególnym, które nie stanowią orzeczeń in merito. Do takich decyzji należą:

• postanowienie o zwrocie sprawy w celu uzupełnienia postępowania; decyzja ta stanowi konsekwencję stwierdzenia przez sąd, że prawidło­we rozpoznanie wniosku i wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia nie jest możliwe na skutek niekompletności materiału dowodowego; pod­stawę tej decyzji stanowi art. 345 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KPK), którego transpozycja na grunt analizowanej konfiguracji procesowej upoważnia do sformułowania tezy, że sąd jest legitymowany do zwrotu sprawy w celu uzupełniania postępowania, jeżeli materiał dowodowy wykazuje istotne braki w zakresie przesłanek decydujących o zezwo­leniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, uniemożliwia­jące merytoryczne orzekanie w przedmiocie wniosku złożonego przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, a dokonanie nie­zbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności; za­strzeżenie uprawnienia do przeprowadzenia fazy negocjacyjnej i zło­żenia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do wyłącznej kompetencji finansowego organu po­stępowania przygotowawczego posiada zasadnicze znaczenie dla argu­mentacji wspierającej tezę, że adresatem postanowienia sądu o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania jest wymieniony organ finan­sowy; postanowienie wydane na podstawie art. 345 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KPK podlega zaskarżeniu zażaleniem, które przysługuje stronom (art. 345 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); uprawomoc­nienie się analizowanego postanowienia oznacza ustanie zawisłości sprawy przed sądem i cofnięcie postępowania do fazy negocjacyjnej, w której decyzję co do dalszego biegu procesu karnego skarbowego po­dejmuje finansowy organ postępowania przygotowawczego; 2) postanowienie o umorzeniu postępowania; do wydania tego orzecze­nia w analizowanym postępowaniu dochodzi w konsekwencji ujaw­nienia przez sąd przeszkody procesowej, wynikającej z braku warunku dopuszczalności procesu karnego skarbowego (art. 17 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ analizowane postanowienie zamyka dro­gę do wydania wyroku, należy uznać, że przysługuje od niego zażale­nie (art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

• Postępowanie odwoławcze w trybie dobrowolnego poddania się od­powiedzialności jest w zasadzie podporządkowane ogólnym standardom obowiązującym w postępowaniu przed sądem II instancji w sprawach kar­nych skarbowych. Odchylenia od tego założenia legislacyjnego dotyczą w gruncie rzeczy trzech zagadnień, a mianowicie kwestii składu orzekającego sądu odwoławczego, forum, na którym dochodzi do rozpoznania środka odwoławczego oraz kwestii zakresu kontroli odwoławczej wyroku zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

7. Dwie pierwsze spośród podniesionych kwestii uregulowano w szcze­gólny sposób w art. 149 § 2 KKS, z którego wynika, że sąd rozpoznaje śro­dek odwoławczy w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności na posiedzeniu w składzie jednoosobowym.

8. Zakresu kontroli odwoławczej dotyczy ograniczenie możliwości uchy­lenia lub zmiany przez sąd odwoławczy wyroku zezwalającego na do­browolne poddanie się odpowiedzialności do sytuacji, w której w zaskar­żonym wyroku dopuszczono się uchybienia polegającego na orzeczeniu tytułem kary grzywny kwoty innej niż uiszczona przez sprawcę lub prze­padku przedmiotów albo uiszczenia ich równowartości pieniężnej w zakre­sie nieobjętym zgodą sprawcy (art. 149 § 1 KKS).

9. Odwołując się do założenia racjonalności ustawodaw­cy, uznać należy, że ograniczenie zakresu kontroli apelacyjnej, wynikające z art. 149 § 1 KKS, dotyczy wyłącznie względnych przyczyn odwoław­czych, co oznacza, że powołany przepis stanowi uregulowanie o charak­terze lex specialis tylko w stosunku do unormowania zamieszczonego w art. 438 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS). W konsekwencji można za­tem przyjąć, że analizowane unormowanie nie tamuje drogi do weryfika­cji wyroku zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pod kątem rażących uchybień przepisom prawa, stanowiących bezwzględ­ne przyczyny odwoławcze wymienione w art. 439, 440 i 455 KPK, która finalnie może doprowadzić do zmiany lub uchylenia orzeczenia z innych przyczyn niż wskazane w art. 149 § 1 KKS.

10. Sąd odwoławczy przeprowadzający kontrolę wyroku o udzieleniu 1098 zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ma do dys­pozycji pełen wachlarz rozstrzygnięć przewidzianych w art. 437 § 1 KPK. W zależności od wyników kontroli sąd wydaje jedno z następują­cych rozstrzygnięć:

• utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok; takie rozstrzygnięcie zapada wówczas, gdy sąd I instancji orzekł tytułem grzywny kwotę uiszczo­ną przez sprawcę oraz przepadek przedmiotów lub uiszczenie ich równowartości pieniężnej w zakresie, w jakim sprawca wyraził zgodę na orzeczenie wskazanych środków represji karnej i nie zachodzi żadna z bezwzględnych przyczyn odwoławczych, determinujących zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic środka odwoławczego;

• zmienia zaskarżony wyrok; zmiana wyroku wymaga uwzględnienia w orzeczeniu zapadającym w instancji odwoławczej porozumienia za­wartego przez finansowy organ postępowania przygotowawczego ze sprawcą, co w praktyce powinno z reguły polegać na dostosowaniu treści wyroku sądu odwoławczego do wysokości kwoty uiszczonej ty­tułem grzywny przez sprawcę lub do zakresu udzielonej przez sprawcę zgody na orzeczenie przepadku przedmiotów albo uiszczenie ich rów­nowartości pieniężnej;

• uchyla zaskarżony wyrok; uchylenie stanowi rozstrzygnięcie pier­wotne instancji odwoławczej, na mocy którego wyrok zezwalający na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przestaje obowiązywać; wydaje się, że choć rozstrzygnięcie wtórne polegające na przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania będzie na tle analizowanej konfi­guracji procesowej stanowiło regułę, to nie można całkowicie wyklu­czyć rozstrzygnięcia w postaci umorzenia postępowania np. w wypadku przewidzianym w art. 439 § 1 pkt 9 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS.

31. Postępowanie uproszczone (przesłanki postępowania uproszczonego, wyrok zaoczny i jego zaskarżenie)

• Postępowanie uproszczone spełnia kluczową rolę w procesie karnym skarbowym ze względu na zakres spraw o przestępstwa skarbowe i wy­kroczenia skarbowe podlegających rozpoznaniu w tym trybie. Stanowi ono przy tym podstawowy tryb procesu dla spraw o wykroczenia skar­bowe, w tych sprawach nie prowadzi się bowiem postępowania w trybie zwyczajnym.

• Postępowanie uproszczone zasadza się na jednostopniowej modyfika­cji (redukcji formalizmu) przebiegu procesu, polegającej na wprowadzeniu określonych zmian bezpośrednio w stosunku do postępowania zwyczajne­go. W płaszczyźnie normatywnej projekcję tego założenia konstrukcyjne­go znajdujemy w art. 468 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, z których wy­nika, że w postępowaniu uproszczonym w sprawach karnych skarbowych należy stosować przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy re­gulujące analizowany tryb szczególny zamieszczone w Rozdziale 51 KPK oraz inne przepisy procesowego prawa karnego skarbowego, dotyczące rozpoznania sprawy w tym trybie (m.in. art. 122 § 1 pkt 1, art. 157 KKS), nie stanowią inaczej

• Prowadzenie postępowania uproszczonego jest uzależnione od zacho­wania przesłanek ogólnych, decydujących o dopuszczalności każdego pro­cesu karnego skarbowego oraz przesłanek szczególnych warunkujących analizowany tryb szczególny. Na gruncie obowiązującej regulacji postępo­wania uproszczonego jedynym dodatkowym warunkiem pozytywnym (pozytywną przesłanką szczególną) decydującym o prawnej dopuszczal­ności procedowania przez sąd w tym trybie jest przeprowadzenie postę­powania przygotowawczego w formie dochodzenia (art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Oddziaływanie negatywnej przesłanki postępowa­nia uproszczonego, którą stanowi podleganie sprawy orzecznictwu sądów wojskowych, ma zasięg ograniczony do spraw o przestępstwa skarbowe. W sprawach o wykroczenia skarbowe postępowanie przed sądem wojsko­wym przebiega według przepisów o postępowaniu uproszczonym (art. 646 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 116 §5 KKS).

• Sama możliwość prowadzenia dochodzenia w sprawie o przestępstwo skarbowe nie wy­starcza dla jej urzeczywistnienia. Patrząc z tej perspektywy, uznać należy, że w kontekście dopuszczalności sądowego postępowania uproszczonego bez zna­czenia pozostaje odpadnięcie negatywnego warunku prowadzenia dochodzenia w czasie trwania śledztwa, jeżeli postępowanie przygotowawcze - mimo możli­wości jego przekształcenia i przyjęcia mniej sformalizowanej formy procedowania - dokończono w formie śledztwa. Tutaj nieodzowne staje się uzupełniające wyjaś­nienie, że o ile w odniesieniu do dochodzenia na pierwszy plan wysuwa się ko­nieczność zweryfikowania dopuszczalności tej formy postępowania, o tyle podob­na weryfikacja nie jest potrzebna w przypadku śledztwa, prawna dopuszczalność (legalność) sumowi bowiem trwały atrybut tej formy postępowania przygotowaw­czego, co w rezultacie oznacza, że śledztwo jest legalnie prowadzone również wte­dy, gdy sprawa o przestępstwo skarbowe może być prowadzona w dochodzeniu.^ < ^ Uzależnienie możliwości procedowania w postępowaniu uproszczonym od fak­tycznego przeprowadzenia dochodzenia (art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), nie zaś od warunków dopuszczalności tej formy postępowania przygotowawczego, oznacza, że wystąpienie okoliczności wykluczających prowadzenie dochodzenia w toku procesu sądowego pozostaje bez wpływu na dopuszczalność rozpoznania sprawy w analizowanym trybie szczególnym.

• Modyfikacje charakteryzujące postępowanie uproszczone, stanowią­ce kwintesencję tego trybu szczególnego można przedstawić w trzech grupach.

1. Pierwszą grupę tworzą modyfikacje dotyczące składu orzekające­go. W wyniku nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 15.3.2007 r. (Dz.U. Nr 112, poz. 766), ustanawiającej regułę rozpoznania spraw w I in­stancji, w składzie jednego sędziego (art. 28 § 1 KPK), szczególne unor­mowanie funkcjonujące w postępowaniu uproszczonym, przewidujące rozpoznanie sprawy w składzie jednego sędziego (art. 476 § 1 inprincipio KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), utraciło swoje dotychczasowe znaczenie modyfikujące, stając się w istocie przejawem swoistej nadregulacji (su-perflmtm). W aspekcie rozważanej problematyki charakter modyfikujący posiada natomiast uregulowanie przewidujące wyłączenie możliwości po­stanowienia przez sąd orzekający w trybie uproszczonym o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na jej wagę lub zawiłość (art. 476 § 1 zd. 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Inna modyfikacja doty­cząca omawianej grupy zagadnień wyraża się w możliwości wydania przez prezesa sądu okręgowego zarządzenia o rozpoznaniu w składzie jednego sędziego apelacji od wyroku wydanego w postępowaniu uproszczonym (art. 476 § 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).

2. Druga grupa zmian łączy się z rozszerzeniem kręgu organów uprawnionych do wystąpienia w roli oskarżyciela publicznego w spra­wach karnych skarbowych poprzez udzielenie upoważnienia do wniesie­nia i popierania oskarżenia w postępowaniu uproszczonym prowadzo­nym w tej kategorii spraw organom nieprokuratorskim. Upoważnienie to stanowi wyjątek od reguły obowiązującej w systemie prawa karnego procesowego, zgodnie z którą głównym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Źródłem umocowania innych organów państwa do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach karnych skarbowych są przepisy Kodeksu karnego skarbowego, określające jednocześnie za­kres przysługujących im uprawnień (art. 45 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Ponieważ problematyka organów legitymowanych do występowa­nia w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach karnych skarbo­wych została już przedstawiona wyżej (Rozdział IV, § 3, pkt 2), tutaj na­leży ograniczyć się do przypomnienia, że w omawianej kategorii spraw generalne uprawnienie do występowania w charakterze oskarżyciela pub­licznego zamiast łub obok prokuratora przysługuje finansowym organom postępowania przygotowawczego (art. 122 § 1 pkt 1 w zw. z art. 155 § 1 i § 2 KKS). Ponadto w sprawach o wykroczenia skarbowe w roli oskar­życiela publicznego może wystąpić Policja lub Straż Graniczna (art. 121 § 2 KKS), pod warunkiem że wniesie i będzie popierać akt oskarżenia przed sądem.

3. Na trzecią, najobszerniejszą grupę zmian wyróżniających postępowanie uproszczone składają się modyfikacje związane bezpośrednio z jego przebiegiem, które wyłaniają się na tle następujących rozwiązań normatywnych:

• w rezultacie ustalenia, że akt oskarżenia spełnia warunki formalne, a sprawa wymaga rozpoznania na rozprawie, można dokonać jedno­cześnie dwóch czynności procesowych, łącząc doręczenie oskarżonemu, podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej oraz interwenientowi odpisu aktu oskarżenia z wezwaniem na rozprawę (art.475 KPK w zw. z art. 113 § 1, art. 125 § 1 i art. 128 § 1 KKS);

• w razie zainaugurowania postępowania sadowego w trybie uproszczo­nym udział w rozprawie finansowego organu postępowania przygoto­wawczego w charakterze oskarżyciela publicznego jest obligatoryjny (art. 157 § 1 KKS stanowiący lex specialis w stosunku do przepisu art. 477 KPK oraz art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS), a nie­stawiennictwo tego organu tamuje rozpoznanie sprawy; w naświet­lonej konfiguracji procesowej udział prokuratora w rozprawie należy oceniać przez pryzmat art. 477 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, przyj­mując, że nie jest on obowiązkowy, a jego niestawiennictwo nie tamu­je toku rozprawy;

• niestawiennictwo prawidłowo wezwanego oskarżonego na rozprawie głównej nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu postępowania podczas jego nieobecności, chyba że usprawiedliwszy swoje niestawiennictwo, wniósł o odroczenie rozprawy; jeżeli oskarżony nie zgłosił wniosku o odroczenie rozprawy połączonego z należytym usprawiedliwieniem niestawiennictwa, a nie stawił się również jego obrońca, istnieje moż­liwość wydania wyroku zaocznego (art. 479 § 1 i art. 480 KPK); na­leży zaznaczyć, że na analogicznych zasadach oparta jest regulacja dotycząca oceny niestawiennictwa na rozprawie podmiotu pociąg­niętego do odpowiedzialności posiłkowej, przy czym zakres jej za­stosowania jest szerszy, obejmuje bowiem również rozprawę prowa­dzoną w trybie zwyczajnym (art. 158 KKS oraz art. 480 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);

• każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać nie dłużej niż 21 dni (art. 484 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); konsekwencję przekro­czenia terminu przerwy w sprawach o przestępstwa skarbowe stanowi zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny; w oma­wianej sytuacji kontynuacja rozpoznania sprawy w postępowaniu zwy­czajnym jest niezależna od stanowiska oskarżonego lub innych stron (art. 484 § 2 KPK wzw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny na podstawie art. 484 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS w sprawie o przestępstwo skarbowe nie powoduje przewartościowania sprawy, utrzymującej nadal status spra­wy, w której uprawniony do wniesienia i popierania oskarżenia jest fi­nansowy organ postępowania przygotowawczego, należy przyjąć - na podstawie art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS - że wymie­niony organ jest zobowiązany do udziału w rozprawie kontynuowanej w trybie zwyczajnym, a jego niestawiennictwo tamuje jej dalszy bieg; w przedstawionej sytuacji udział prokuratora w rozprawie wyznaczo­nej w trybie zwyczajnym nie jest obowiązkowy.

6. Wyrok zaoczny

1. Wyrokowanie zaoczne w zakresie odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe stanowi zmodyfikowaną postać postępowania uproszczonego. Konstrukcja ta ma charakter fakul­tatywny, co oznacza, że wydanie wyroku zaocznego pozostaje w sfe­rze uprawnień sądu. Uprawnienie to w zakresie rozstrzygnięcia o głów­nym przedmiocie procesu karnego skarbowego aktualizuje się w sytuacji, w której - obok zachowania przesłanek ogólnych i szczególnych decydu­jących o dopuszczalności postępowania uproszczonego - spełnione są na­stępujące, dodatkowe warunki wyrokowania zaocznego:

• na rozprawie nie stawił się zarówno oskarżony, jak i jego obrońca, mimo że zostali ojej terminie prawidłowo powiadomieni, a jednocześ­nie brak jest wniosku oskarżonego o odroczenie rozprawy, który byłby połączony z usprawiedliwieniem jego niestawiennictwa (art. 479 § 1 i art. 480 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS),

• istnieje możliwość odczytania wyjaśnień oskarżonego (art. 479 § 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).

2. Poza wymienionymi warunkami pozytywnymi sytuuje się okoliczność wyłączająca możliwość wydania wyroku zaocznego (negatywna prze­słanka wyrokowania zaocznego), którą stanowi potrzeba orzeczenia tytu­łem środka zabezpieczającego innego środka niż przepadek przedmiotów (art. 481 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

3. Należy zaakcentować, że wyrok wydany na rozprawie, na której wprawdzie nie stawił się oskarżony, nie usprawiedliwiając swojej nieobecności, ale był obecny jego obrońca, nie jest wyrokiem zaocznym (arg. ex art. 479 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Nie stanowi również wyroku zaocz­nego wyrok wydany na rozprawie prowadzonej w dalszym ciągu pod nie­obecność oskarżonego, który po złożeniu wyjaśnień opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego (art. 376 § 1 zd. 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) lub wydany pomimo jego nieobecności w sytuacjach określo­nych w art. 377 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS).

4. W każdym wypadku niestawiennictwa oskarżonego na rozprawie wy­znaczonej w postępowaniu uproszczonym odczytuje się uprzednio złożone przez niego wyjaśnienia. Można wówczas dokonać również czynności do­wodowych w formie tzw. rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu przez sędziego wyznaczonego ze składu lub sąd wezwany do pomocy prawnej fart. 479 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

5. Z zastrzeżeniem ograniczenia wynikającego z dopuszczalności orzeczenia tytułem środka zabezpieczającego jedynie przepadku przedmiotów (art. 481 KPK), przyjąć należy, że treścią wyroku zaocznego może być każde rozstrzygnięcie. Oznacza to przede wszystkim, że oprócz skazania, wyrokiem zaocznym można również oskarżonego uniewinnić lub umo­rzyć postępowanie.

6. Wyrok zaoczny podlega z urzędu doręczeniu oskarżonemu, podmioto­wi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej oraz interwenientowi (art.482 § 1 zd. 1 KPKwzw.zart. 113 § l,art. 125 § 1 iart. 128 § 1 KKS). W terminie 7 dni od doręczenia odpisu wyroku zaocznego oskarżony może wnieść sprzeciw, usprawiedliwiając jednocześnie swą nieobecność na roz­prawie (art. 482 § 1 zd. 2 KPK). Oprócz oskarżonego prawo do wniesienia sprzeciwu, stanowiącego procesową formę braku zgody na wydany wy­rok zaoczny, przysługuje podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialno­ści posiłkowej. Sprzeciw tego podmiotu dla swej skuteczności nie wymaga usprawiedliwienia nieobecności na rozprawie. Wniesienie sprzeciwu niewyczerpuje sposobów zakwestionowania wyroku zaocznego, podlega on bowiem zaskarżeniu na zasadach ogólnych poprzez wniesienie zwyczajne­go środka odwoławczego w postaci apelacji. Względy gwarancyjne prze­sądziły o wprowadzeniu rozwiązania przewidującego, że oskarżony oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej mogą połączyć ze sprzeciwem wniosek o uzasadnienie wyroku na piśmie na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 1 zd. 3 KPK).

7. Przyjęcia sprzeciwu należy odmówić, jeżeli został wniesiony po termi­nie lub przez osobę nieuprawnioną, a także wtedy, gdy sprzeciw pocho­dzący od oskarżonego w ogóle nie zawiera usprawiedliwienia nieobec­ności na rozprawie i brak ten nie został usunięty w terminie 7-dniowym, wyznaczonym na podstawie art. 120 § 1 KPK. W drodze wnioskowania per analogiom do art. 506 § 2 KPK można przyjąć, że decyzja o przyjęciu lub odmowie przyjęcia sprzeciwu od wyroku zaocznego należy do prezesa sądu. Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie przyjęcia sprzeciwu, jako zamykające drogę do wydania wyroku, przysługuje zażalenie (art. 459 § 1 KPK). Od odmowy przyjęcia sprzeciwu, stanowiącej rozstrzygnięcie formalne, należy odróżnić nieuwzględnienie sprzeciwu, do którego może dojść w następstwie merytorycznej kontroli tego środka zaskarżenia. Sąd wydaje postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu, jeżeli uzna nieobec­ność oskarżonego na rozprawie za nieusprawiedliwioną. Postanowienie to podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 482 § 2 KPK).

8. Jeżeli oskarżony lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posił­kowej wnieśli sprzeciw, nie połączywszy z nim wniosku o uzasadnienie wyroku na piśmie, nieprzyjęcie lub nieuwzględnienie sprzeciwu powodu­je, że wyrok zaoczny staje się prawomocny, chyba że nie upłynął jeszcze termin do złożenia wskazanego wniosku lub wniosek taki został złożony przez inny uprawniony podmiot. W razie nieprzyjęcia lub nieuwzględnie­nia sprzeciwu, z którym połączono wniosek o uzasadnienie wyroku zaocz­nego na piśmie, sąd jest zobowiązany sporządzić uzasadnienie, które na­stępnie doręcza się oskarżonemu.

9. Uwzględnienie sprzeciwu otwiera drogę do ponownego rozpoznania sprawy w zakresie rozstrzygnięcia o zasadniczym przedmiocie procesu karnego skarbowego (art. 482 § 3 KPK). Nie powoduje ono jednak auto­matycznej utraty mocy prawnej przez wyrok zaoczny. Do wywołania ta­kiego skutku konieczne jest stawienie się oskarżonego lub jego obroń­cy na rozprawie wyznaczonej w następstwie uwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 3 KPK). Gdy do tego dojdzie, wyrok zaoczny traci moc ipso iure. W świetle brzmienia art. 482 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS nie sposób uchylić się od konstatacji, że stawiennictwo oskarżonego lub obrońcy na rozprawie wyznaczonej w następstwie wniesienia sprzeciwu warunkuje utratę mocy prawnej przez wyrok zaoczny, również w sytuacji jego zaskarżenia sprzeciwem w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia kwe­stii odpowiedzialności karnej w sprawie karnej skarbowej przez podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej.

10. Ponieważ połączenie ze sprzeciwem wniosku o uzasadnienie wyroku zaocznego następuje wyłącznie „na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględ­nienia sprzeciwu" (art. 482 § 1 zd. 3 KPK), należy uznać, że ów wniosek nie wywołuje żadnych skutków w sytuacji wyznaczenia rozprawy w na­stępstwie uwzględnienia sprzeciwu

11. Od wyroku zaocznego w stosunku do oskarżonego należy odróżnić wy­rok rozstrzygający kwestię odpowiedzialności posiłkowej w sytuacji niestawiennictwa podmiotu pociągniętego do takiej odpowiedzialno­ści, prawidłowo zawiadomionego o terminie rozprawy. Możliwość wyda­nia wyroku w przedstawionej konfiguracji procesowej oznacza w istocie dopuszczalność wyrokowania zaocznego, tyle że w odniesieniu do podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo (art. 479 § 1 KPK w zw. z art 113 § 1 KKS). Uprawnienie sądu do wydania wyroku mającego charakter zaoczny w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej zostało ujęte szerzej aniżeli wyrokowanie zaoczne w zakresie głównego przedmiotu procesu karnego skarbowego (względem oskarżonego), może być bowiem wykorzystane zarówno w postępowaniu uproszczonym, jak i w postępowaniu zwyczajnym.

12. Warunkiem rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności posiłkowej pod nieobecność podmiotu pociągniętego do tej odpowiedzialności jest jego niestawiennictwo na rozprawie, o której został prawidłowo powiado­miony, oraz brak wniosku tego podmiotu o odroczenie rozprawy, który był­by połączony z usprawiedliwieniem niestawiennictwa (art. 158 § 2 KKS). W aspekcie dopuszczalności wydania wyroku mającego charakter zaoczny w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej bez znaczenia pozostaje stawienie się na rozprawie jego pełnomocnika.

13. Wyrok wydany w rozpatrywanym układzie procesowym, w którym sąd rozstrzygnął o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej, podlega doręcze­niu podmiotowi pociągniętemu do tej odpowiedzialności (art. 482 § 1 zd. 1, KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). Wymienionemu podmiotowi przysługuje w takim wypadku sprzeciw od wyroku w zakresie rozstrzygnięcia o nałoże­niu odpowiedzialności posiłkowej (art. 482 § 1 zd. 2 KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). Sprzeciw tego podmiotu jest skuteczny, jeżeli zostanie wnie­siony w terminie 7 dni od doręczenia wyroku i zawiera usprawiedliwienie jego nieobecności na rozprawie. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialno­ści posiłkowej może połączyć ze sprzeciwem wniosek o uzasadnienie wy­roku, zabezpieczając sobie w ten sposób możliwość uruchomienia kontro­li odwoławczej na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 1 zd. 3 KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS).

14. Wniesienie sprzeciwu przed podmiot pociągnięty do odpowiedzialno­ści posiłkowej w zakresie rozstrzygnięcia o nałożeniu tej odpowiedzial­ności prowadzi do utraty mocy prawnej wyroku w części obejmującej wskazane rozstrzygnięcie, jeżeli na rozprawie wyznaczonej w następ­stwie uwzględnienia sprzeciwu stawi się podmiot, od którego ten środek zaskarżenia pochodził, lub jego pełnomocnik (art. 482 § 3 zd. 2 infine KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). W analizowanej sytuacji na nowo wy­znaczonej rozprawie sąd ponownie rozpoznaje kwestię odpowiedzialno­ści posiłkowej.

15. Wyrok mający charakter wyroku zaocznego tylko w stosunku do pod­miotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej może zostać za­kwestionowany przez pozostałe strony procesowe wyłącznie na zasadach ogólnych poprzez wniesienie apelacji

16. Uwzględnienie sprzeciwu przez sad i stawienie się na rozprawie podmiotu po­ciągniętego do odpowiedzialności posiłkowej lub jego pełnomocnika powoduje, że apelacja którejkolwiek z pozostałych stron procesowych w zakresie obejmują­cym rozstrzygnięcie o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej musi być uznana za bezprzedmiotową ze względu na brak substratu zaskarżenia (utratę w tej części mocy prawnej przez zaskarżony wyrok), co oznacza, że podlega rozpoznaniu tyl­ko w odniesieniu do pozostałych rozstrzygnięć zamieszczonych w wyroku, jeżeli były one objęte zakresem zaskarżenia.

17. Wyrok zapadający w postępowaniu uproszczonym w sprawie o przestępstwo skarbowe może mieć charakter wyroku zaocznego zarówno w stosunku do pod­miotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, jak i oskarżonego. W ta­kim wypadku w razie wykorzystania uprawnienia do wniesienia sprzeciwu przez oskarżonego ewentualne wnioski o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie, pochodzące od innych stron, pozostawia się bez biegu do czasu wyznaczenia no­wej rozprawy dla oskarżonego. Ponieważ sprzeciw oskarżonego wywołuje dalej idące skutki niż apelacja, należy uznać, że w razie uwzględnienia sprzeciwu i sta­wienia się oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawie wskazane wnioski stają się bezprzedmiotowe, dotyczą bowiem sporządzenia uzasadnienia wyroku, który już nie funkcjonuje w obrocie prawnym. Należy im jednak nadać bieg, gdy ani oskar­żony, ani jego obrońca nie stawią się na rozprawie. Jeżeli w wypadku skutecznego wniesienia sprzeciwu zarówno przez podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej, jak i oskarżonego, na rozprawie stawił się tylko pierwszy z wymie­nionych uczestników postępowania lub jego pełnomocnik, a pochodzący od nich sprzeciw obejmował jedynie rozstrzygnięcie o nałożeniu odpowiedzialności po­siłkowej, wyrok traci moc jedynie w zakresie tego rozstrzygnięcia, co oznacza, że w pozostałym zakresie orzeczenie to może zostać poddane kontroli odwoławczej, a zatem konieczne staje się jego doręczenie wraz z uzasadnieniem stronom, które o to występowały i są uprawnione do wniesienia apelacji. Odwołując się do funk­cjonalnych reguł wykładni, należy zaakceptować pogląd, że w zobrazowanej sy­tuacji zaskarżony wyrok nie wymaga uzasadnienia w zakresie rozstrzygnięcia na­kładającego odpowiedzialność posiłkową

7. Zmiana trybu postępowania

1. Zmiana trybu postępowania może zmierzać do przejścia z trybu zwyczajnego na tryb uproszczony. Jej podstawę stanowi ujawnienie przez sąd do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, że w sprawie le­galnie przeprowadzono dochodzenie, które pozwala na wydanie posta­nowienia o zmianie trybu postępowania sądowego ze zwyczajnego na uproszczony.

2. Konieczność dokonania zmiany trybu postępowania zmierzającej w odwrotnym kierunku, aktualizująca się jedynie w sprawach o przestęp­stwa skarbowe (arg. ex art. 117 § 1 KKS), może stanowić konsekwencję:

• stwierdzenia braku pozytywnej przesłanki szczególnej postępowa­nia uproszczonego; w tym zakresie należy mieć na uwadze dwie za­sadnicze konfiguracje procesowe, a mianowicie:

• ustalenie w fazie wstępnej kontroli oskarżenia, że wskazany w akcie oskarżenia tryb uproszczony jest nieadekwatny - w świetle art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS - do formy postępowania przygoto­wawczego, ponieważ w sprawie o przestępstwo skarbowe faktycz­nie przeprowadzono śledztwo; w przedstawionej sytuacji sąd po­winien wydać na podstawie art. 339 § 3 pkt 3 KPK postanowienie o zmianie trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny; war­to odnotować, że wydanie takiego postanowienia nie wchodzi w ra­chubę w przypadku stwierdzenia na tym samym etapie procesu, że brak przesłanki postępowania uproszczonego wynika z przeprowa­dzenia w spawie dochodzenia, mimo niedopuszczalności tej formy postępowania przygotowawczego, oznaczałoby to bowiem - nie­możliwe do zaakceptowania w tej fazie procesu sądowego - sank­cjonowanie nieprawidłowości pierwszego stadium postępowania poprzez zmianę trybu postępowania sądowego; przyjąć należy, że w ostatniej z naświetlonych sytuacji procesowych wykrystalizowuje się istotny brak postępowania przygotowawczego, którego usu­nięcie wymaga zwrotu sprawy do postępowania przygotowawcze­go, na podstawie art. 345 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS);

• ustalenie braku w zakresie przesłanki postępowania uproszczo­nego po rozpoczęciu przewodu sądowego; w takim wypadku sąd jest uprawniony do prowadzenia sprawy w dalszym ciągu w po­stępowaniu zwyczajnym, pod warunkiem że oskarżony wyrazi na to zgodę (art. 483 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); w razie bra­ku zgody oskarżonego nieodzowne staje się odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie w trybie zwyczajnym; ten sam sposób procedowania należy przyjąć dla układu procesowego, w którym niedopuszczalność postępowania uproszczonego ustalono w toku rozprawy głównej przed rozpoczęciem przewodu sądowego;

• przekroczenia dwudziestojednodniowego terminu przerwy w roz­prawie; w takiej sytuacji sąd rozpoznaje sprawę o przestępstwo skar­bowe w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym, niezależnie od tego, jak strony, w tym oskarżony, zapatrują się na kwestię kontynuacji procesu sądowego (art. 484 § 2 KPK).

3. Możliwa jest również zmiana postępowania uproszczonego na inne postępowanie szczególne, np. postępowanie nakazowe. Wstępnej oce­ny w tej kwestii dokonuje prezes sądu, który może skierować sprawę na posiedzenie sądu w celu rozważenia zmiany trybu postępowania wskaza­nego w akcie oskarżenia (art. 339 § 3 pkt 3 KPK). Jeżeli sąd na posiedze­niu ustali, że zachodzą przesłanki do wydania wyroku nakazowego, może wydać postanowienie o zmianie trybu postępowania z uproszczonego na nakazowy, otwierając w ten sposób drogę do rozstrzygnięcia sprawy na posiedzeniu w formie wyroku nakazowego.

32. Postępowanie w stosunku do nieobecnych (przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych, przebieg tego postępowania oraz kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych)

• Postępowanie w stosunku do nieobecnych należy do tradycyjnych konstrukcji prawa karnego skarbowego. ^Funkcjonowanie tego trybu w pro­cesie karnym skarbowym jest genetycznie podporządkowane koncepcji zakładającej wzmożoną ochronę interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu, której urzeczywistnienie wymaga sprawowania wymiaru sprawiedliwości nawet wtedy, jeśli sprawca lub podmiot odpowiedzialny posiłkowo prze­bywa za granicą

• Postępowanie w stosunku do nieobecnych stanowi tryb szczególny po­stępowania karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwy­czajne lub uproszczone" w tym sensie, że przepisy regulujące analizowane postępowanie szczególne przewidują zmodyfikowanie przebiegu procesu karnego skarbowego prowadzonego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym.

• Proces karny skarbowy toczy się w rozpatrywanym trybie szczegól­nym w stosunku do nieobecnej strony biernej procesu karnego skarbo­wego, a więc oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzial­ności posiłkowej (art. 173 § 3 KKS). W układzie procesowym, w którym po stronie biernej występuje więcej niż jeden podmiot, dopuszczalne jest stosowanie trybu w stosunku do nieobecnych wobec niektórych z defen­sywnych stron procesowych, np. tylko w stosunku do podmiotu pociąg­niętego do odpowiedzialności posiłkowej bądź w odniesieniu do niektó­rych współoskarżonych lub współ pociągniętych do odpowiedzialności posiłkowej.

• Odchylenia od pełnej realizacji zasady prawa do obro­ny w postępowaniu w stosunku do nieobecnych mają jedynie charakter czasowy i są w istocie podyktowane postawą procesową samego oskarżo­nego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, uchy­lających się od wymiaru sprawiedliwości. Świadczy o tym najlepiej fakt, iż zgłoszenie się oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzial­ności posiłkowej do organu ścigania karnego lub sądu powoduje natych­miastowe uchylenie trybu w stosunku do nieobecnych i kontynuowanie procesu na zasadach ogólnych (w trybie zwyczajnym lub uproszczonym) z zachowaniem wyższego standardu gwarancji procesowych chroniących prawa wymienionych stron procesowych.

• Wzgląd na efektywność reakcji karnej na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, której pełne urzeczywistnienie wobec sprawcy przebywającego poza granicami kraju albo sprawcy, którego miejsca za­mieszkania lub pobytu nie można ustalić, mogłoby natrafiać trudności, sta­nowi motyw przewodni rozwiązania normatywnego zakładającego możliwość ograniczenia wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych jedynie do przepadku przedmiotów (art. 19 & 4 KKS).

• W związku z tym, że postępowanie w stosunku do nieobecnych tworzy się poprzez modyfikacje nakładające się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone nieodzowne staje się podkreślenie, że dopuszczalność ana­lizowanego trybu zależy zarówno od zachowania przesłanek szczegól­nych znamionujących ten tryb, jak i spełnienia przesłanek postępowa­nia bazowego (zwyczajnego lub uproszczonego).

• Do urzeczywistnienia dodatniej przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych dochodzi w razie wystąpienia jednego z następują­cych stanów:

1. sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego albo podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej przeby­wa stale za granicą (art. 173 § 1 inprincipio KKS); w drodze argumen­tacji a contrario z art. 173 § 1 inprincipio KKS można postawić tezę, że prowadzenie postępowania w stosunku do nieobecnych nie wchodzi w rachubę, jeżeli pobyt sprawcy przestępstwa skarbowego łub wykro­czenia skarbowego albo podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej za granicą nie ma stałego charakteru; w takim wypadku moż­na rozważać zawieszenie postępowania karnego skarbowego na pod­stawie art. 22 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS); w aspekcie realiza­cji omawianego warunku dopuszczalności postępowania w stosunku do nieobecnych bez znaczenia pozostaje obywatelstwo sprawcy lub pociąg­niętego do odpowiedzialności posiłkowej, będącego osobą fizyczną;

2. nie jest możliwe ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu w kra­ju sprawcy lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności po­siłkowej; stwierdzenie opisanego stanu powinno być poprzedzone czynnościami o charakterze sprawdzającym, a w sprawach o przestęp­stwa skarbowe (ograniczenie dotyczące wykroczeń skarbowych wy­nika z art. 113 § 3 pkt 1 KKS) również czynnościami poszukiwaw­czymi; konsekwencją ujawnienia, że niemożność ustalenia miejsca pobytu sprawcy w kraju wynika z faktu jego ukrywania się przed wy­miarem sprawiedliwości, powinno być zawieszenie postępowania kar­nego skarbowego (art. 22 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) i podję­cie w sprawach o przestępstwa skarbowe poszukiwań, które mogą być prowadzone przy zastosowaniu instytucji listu gończego (art. 278 i 279 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

8. Do przesłanek negatywnych postępowania w stosunku do nieobec­nych, których wystąpienie wyklucza możliwość jego prowadzenia, należą następujące stany:

1. wina sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego albo istnienie podstaw odpowiedzialności posiłkowej budzą wąt­pliwości (art 173 §2 pkt l i § 3 KKS); przesłanka ta ma istotne znacz­nie gwarancyjne; w obliczu faktu orzekania pod nieobecność strony biernej, nie do pomyślenia byłoby rozstrzygniecie kwestii odpowie­dzialności karnej lub odpowiedzialności posiłkowej w postępowaniu w stosunku do nieobecnych, gdyby zebrany materiał dowodowy pozo­stawiał miejsce na wątpliwości co do oceny określonego zachowania, wyczerpującego znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego oraz jego sprawcy albo warunków do nałożenia odpowie­dzialności posiłkowej na określony podmiot;

2. oskarżony o przestępstwo skarbowe lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a także wówczas, gdy w toku postępowania przed są­dem ustalono miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju danego podmiotu (art. 173 § 2 pkt 2 w zw. z § 3 KKS); ukrycie się oskar­żonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej po zainaugurowaniu postępowania sądowego powinno skutkować od­roczeniem rozprawy lub zawieszeniem postępowania i zarządzeniem poszukiwań sprawcy w przypadku przestępstwa skarbowego (art. 278 i 279 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); jeżeli ukrycie się miało miejsce po doręczeniu odpisu aktu oskarżenia, może wchodzić w rachubę wy­rokowanie zaoczne w sprawie o przestępstwo skarbowe

9. Przebieg postępowania w stosunku do nieobecnych

1. Zainaugurowanie procedowania w trybie dla nieobecnych następuje na podstawie postanowienia wydawanego przez organ prowadzący postępowanie. Ponieważ okoliczności, stanowiące przesłanki pozytywne postępowania w stosunku do nieobecnych mogą zostać ujawnione w toku postępowania przygotowawczego lub postępowania przed sądem, należy zaznaczyć, że w pierwszym stadium procesu karnego skarbowego legity­mowany do wydania odnośnego postanowienia jest - legę non distinguente - każdy organ prowadzący to postępowanie, natomiast w postępowaniu ju­rysdykcyjnym - sąd. W postępowaniu przygotowawczym postanowienie organu nieprokuratorskiego o prowadzeniu sprawy w trybie w stosunku do nieobecnych wymaga zatwierdzenia przez prokuratora. W razie braku zatwierdzenia przez organ prokuratorski analizowane postanowienie nie wywołuje skutków procesowych, co w konsekwencji oznacza prowadze­nie postępowania na zasadach ogólnych. W pierwszym stadium procesu karnego skarbowego specyfika omawianego postępowania szczególnego wyraża się poprzez zmiany w przebiegu postępowania przygotowawczego prowadzonego w formie śledztwa lub dochodzenia.

2. Postanowienia o zastosowaniu postępowania w stosunku do nieobec­nych nie ogłasza się nieobecnej stronie, co jest logiczną konsekwencją faktycznej niemożności dokonania tej czynności (art. 175 § 2 KKS). Ana­lizowane postanowienie nie podlega również zaskarżeniu (a contrario z art. 459 § 1 i 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).

3. W postępowaniu w stosunku do nieobecnych obowiązuje zasada, 1122 w myśl której nie stosuje się w jego ramach przepisów wymagających obecności oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzial­ności posiłkowej (art. 174 KKS). Należy zaznaczyć, że w stadium jurys­dykcyjnym przytoczonej zasadzie podporządkowane jest wprowadzenie modyfikacji w ramach analizowanego postępowania szczególnego zarów­no w stosunku do postępowania zwyczajnego, jak i postępowania uprosz­czonego: Na tej podstawie można przyjąć, że postępowanie w stosunku do nieobecnych przebiega w stadium sądowym według przepisów regulują­cych postępowanie zwyczajne lub uproszczone, z tym zastrzeżeniem, że ^^ dodatkowo znajdują w nim zastosowanie przepisy normujące analizowane postępowanie szczególne, natomiast nie stosuje się unormowań Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu postępowania karnego (w zw. z art. 113 § l KKS), przewidujących czynności procesowe związane z osobą oskar­żonego lub podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej i oparte na ich osobistym udziale, np. przesłuchania wymienionych stron (art. 171 KPK), przeprowadzenia konfrontacji (art. 172 KPK) lub okazania osoby z ich udziałem (art 173 KPK).

4. Jednym z podstawowych instrumentów gwarancyjnych, zabezpieczających interesy procesowe oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w szczególnej sytuacji procesowej związa­nej z rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności prawnej (karnej lub po­siłkowej) podczas ich nieobecności, jest obowiązek wyznaczenia przez prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy odpowiednio obrońcy lub pełnomocnika z urzędu dla nieobecnej strony biernej (art. 176 § 1 i 2 KKS). Obowiązek ten aktualizuje się z chwilą wydania postanowienia o rozpoznaniu sprawy w trybie w stosunku do nieobecnych, niezależnie od fazy, w jakiej znajduje się wówczas proces karny skarbowy. Aby uniknąć niejasności, należy wyjaśnić, że wyznaczenie obrońcy z urzędu dla nieobecnego oskarżonego jest obowiązkowe zarówno w sprawach o przestęp­stwa skarbowe, jak i w sprawach o wykroczenia skarbowe,

5. Obrońcą wyznaczonym z urzędu może być wyłącznie adwokat, natomiast w spra­wach o wykroczenia skarbowe również radca prawny (zob. art. 122a § 2 KKS). Dla nieobecnego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności po­siłkowej wyznaczenie z urzędu adwokata lub radcy prawnego (zob. art. 123 § 1 KKS) jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa (art 176 § 2 zd. 2 KKS). W postępowaniu w stosunku do nieobecnych obrońca oskar­żonego lub pełnomocnik pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jest zobowiązany do uczestnictwa nie tylko w rozprawie odwoławczej, ale w całym postępowaniu, zainaugurowanym na skutek wniesienia środka odwoławczego (art. 176 § 1 zd. 2 w zw. z § 2 KKS).

6. Uchybienie procesowe, polegające na zaniechaniu ustanowienia z urzę­du obrońcy dla nieobecnego oskarżonego lub pełnomocnika dla nieobec­nego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej podlega ocenie przez pryzmat bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia prze­widzianej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS).

10. Kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych

1. Wyrok wydany w postępowaniu w stosunku do nieobecnych może być zaskarżony przez wszystkie strony, w tym nieobecną stronę bierną, na za­sadach ogólnych w drodze wniesienia apelacji (zob. Rozdział XI, w szcze­gólności § 2 i 3).

2. Specyficznym środkiem zaskarżenia, przysługującym od prawomocne­go wyroku skazującego wydanego w postępowaniu w stosunku do nie­obecnego oskarżonego, jest wniosek o wyznaczenie rozprawy. Ocena tego środka zaskarżenia przez pryzmat skutków procesowych, jakie wywo­łuje jego wniesienie, pozwala na zaliczenie go do kategorii quasi sprzeciwów. Uprawnienie do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy przysłu­guje wyłącznie skazanemu. Nie można jednak wykluczyć jego wniesienia przez obrońcę (art. 86 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

3. Urealnieniu prawa skazanego do złożenia wniosku o wyznaczenie roz­prawy służy obowiązek doręczenia temu podmiotowi prawomocnego wy­roku, aktualizujący się z chwilą zgłoszenia się skazanego do dyspozycji sądu lub z chwilą jego ujęcia (art. 177 § 1 KKS). Przy doręczeniu wyroku skazanemu należy udzielić pouczenia o uprawnieniu do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy oraz terminie do jego wniesienia (art. 16 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).

4. Skuteczność wniosku o wyznaczenie rozprawy zależy od zachowania czternastodniowego terminu biegnącego od doręczenia skazanemu pra­womocnego wyroku. Termin ten ma charakter zawity, co wywołuje kon­sekwencje w kontekście możliwości jego przywrócenia i ewentualnego wstrzymania wykonalności orzeczenia (art. 126 i 127 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Skazany nie ma obowiązku podnosić jakichkolwiek zarzutów przeciwko zapadłemu rozstrzygnięciu, składany wniosek powinien jed­nak odpowiadać ogólnym wymaganiom stawianym pismom procesowym (art. 119 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Uzupełnienie ewentualnych braków formalnych wniosku o wyznaczenie rozprawy następuje w trybie określonym w art. 120 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS). Konsekwencję wniesienia wniosku o wyznaczenie rozprawy przez osobę nieuprawnioną lub po terminie albo nieusunięcia braków odnośnego wniosku w termi­nie siedmiodniowym, stanowi odmowa jego przyjęcia przez prezesa sądu, w którym zapadł kwestionowany w drodze quasi sprzeciwu wyrok.

5. Złożenie wniosku o wyznaczenie rozprawy nie przesądza o utracie mocy prawnej wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych. Dla wywołania takiego skutku prawnego konieczne jest dodatkowo sta­wienie się skazanego na rozprawie wyznaczonej w następstwie wniesienia wniosku

6. Obowiązek wyznaczenia rozprawy spoczywa na sądzie, którego wy­rok się Uprawomocnił, a zatem na sądzie I instancji, jeżeli od wyroku tego sądu nie wniesiono apelacji, a na sądzie odwoławczym w razie wyczerpa­nia toku instancji. Moc prawną na skutek wniesienia omawianego quasi--sprzeciwu traci jedynie wyrok zapadły w instancji, w której uzyskał ce­chę prawomocności.

7. Wychodząc od stwierdzenia, że wniosek o wyznaczenie rozprawy nie jest środkiem odwoławczym, należy przyjąć, że z jego wniesieniem nie łączy się działanie zakazu reformationis inpeius. W postępowaniu wyzna­czonym w następstwie złożenia wniosku skazany korzysta z ochrony wy­nikającej z zakazu reformationis in peius tylko wówczas, gdy utracił moc wyrok sądu II instancji, wydany w następstwie kontroli odwoławczej, za­inaugurowanej wyłącznie na korzyść oskarżonego.

8. Konieczne staje się podkreślenie, że oprócz wniosku skazanego o wy­znaczenie rozprawy, wzruszenie prawomocnego wyroku wydanego w po­stępowaniu w stosunku do nieobecnych może nastąpić w drodze nadzwy­czajnych środków zaskarżenia w postaci kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania (zob. Nb. 1174 i U86).

55

---