Geneza i przemiany w państwach Bloku Wschodniego po roku 1989

Oprócz transformacji ustrojowej w Polsce głębokie przeobrażenia miały miejsce również w innych państwach Bloku Wschodniego: na Węgrzech, w Rumunii, w Czechosłowacji, w NRD i w Bułgarii.

Na Węgrzech od 1956 r. na czele partii stał Janos Kadar. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych państwo znalazło się w ostrym kryzysie gospodarczym. Wzrost cen i obniżka płac realnych, postępująca degradacja środowiska naturalnego, oraz lekceważenie obowiązku pomocy mniejszości węgierskiej w Rumunii i Czechosłowacji wpływały na wzrost niezadowolenia społecznego i rozszerzanie się bazy opozycji demokratycznej głośno domagającej się przeprowadzenia reform i odejścia coraz bardziej znienawidzonego Kadara. W 1988 r. powstała w Budapeszcie "Sieć Wolnych Inicjatyw" skupiająca takie organizacje opozycyjne, jak: Forum Demokratyczne, Federacja Młodych Demokratów, Demokratyczny Związek Pracowników Naukowych. W tym samym roku reformatorskie skrzydło w Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej zmusiło Janosa Kadara do ustąpienia z Biura Politycznego. Następnym krokiem była rehabilitacja Imre Nagya i innych uczestników Rewolucji Węgierskiej z 1956 r. 7 października 1989 r. w trakcie nadzwyczajnego zjazdu WSPR partia komunistyczna przekształciła się w Węgierską Partię Komunistyczną. 23 października przestała istnieć republika ludowa, a państwo przyjęło nową nazwę: Republika Węgierska. Wprowadzono system wielopartyjny, zapowiedziano wolne i bezpośrednie wybory na prezydenta, do parlamentu i samorządów.

Od połowy lat siedemdziesiątych kryzys gospodarczy zaczął nasilać się również w Rumunii. Rządzący partią i państwem Nicolae Ceausescu, który skupił w swoim ręku całość władzy państwowej (sekretarz generalny partii komunistycznej, przewodniczący Frontu Jedności Narodu, przewodniczący Rady Rozwoju Gospodarczego i Społecznego oraz zwierzchnik sił zbrojnych), odszedł całkowicie od niedawnej polityki zawierającej elementy liberalizmu i wprowadził system terroru politycznego. Oprócz prześladowania opozycji politycznej (Rumunia w tym czasie siedmiokrotnie wyprzedzała Polskę pod względem liczby więźniów politycznych), szczególnym represjom podlegała mniejszość węgierska. Niezadowolenie społeczne stale rosło i w 1989 r. osiągnęło punkt kulminacyjny. Na wieść o aresztowaniu kalwińskiego pastora węgierskiego - Laszlo Tokesa w całym kraju wybuchły demonstracje. Przeciw brutalnym represjom policji politycznej Securitate organizowano liczne demonstracje. Po stronie narodu rumuńskiego opowiedziała się wówczas armia. 22 grudnia 1989 r. - podczas próby ucieczki z kraju - został ujęty Ceausescu wraz z małżonką, a następnie osądzony w tajnym procesie, skazany na śmierć i rozstrzelany. Przez kilka następnych dni trwały jeszcze walki z wiernymi staremu reżimowi oddziałami "Securitate". Władze w kraju przejął Komitet Ocalenia Narodowego. Mimo że przewagę w nim mieli nadal komuniści, zapowiedziano przeprowadzenie wolnych wyborów.

W latach siedemdziesiątych zawiązała się również opozycja polityczna w Czechosłowacji. W jej skład wchodzili głównie byli członkowie Komunistycznej Partii Czechosłowacji, którzy po wydarzeniach 1968 r. z niej wystąpili bądź zostali wydaleni. Coraz częściej sprzeciw wobec polityki partii wyrażały również środowiska artystyczne. W 1976 r. odbyły się tzw. procesy rockowe, w których przed sądem postawiono muzyków rockowych za śpiewanie nieortodoksyjnych piosenek i granie nonkonformistycznej muzyki. Procesy te zbiegły się z podpisaniem przez Czechosłowację porozumień helsińskich. Ich jawne łamanie powiększyło jeszcze środowiska opozycyjne - powstała organizacja "Karta 77", w skład której wchodzili m.in: Vaclav Havel, Jiri Hajek, Jan Patocka. Potem z "Karty 77" wyłonił się Komitet Niesłusznie Prześladowanych. Pod koniec lat siedemdziesiątych swoją działalność nasilił również Kościół katolicki. Tymczasem w łonie samej partii coraz większe wpływy zdobywali działacze liberalni. W 1987 r. oddzielono funkcję pierwszego sekretarza partii i prezydenta. Gustaw Husak sprawujący władzę od 1968 r. został prezydentem, natomiast sekretarzem partii Milos Jakes.

W październiku i listopadzie 1989 r. na wieść o procesach politycznych czołowych opozycjonistów: Pavla Vonki i Jaromira Savrdy, doszło w Pradze do wielotysięcznych manifestacji. Spotkały się one z wyjątkowo brutalnymi represjami milicji. Żądania ukarania winnych tych interwencji formułowały strajkujące później zakłady pracy i uczelnie wyższe. 27 listopada 1989 r. po strajku generalnym, władze partyjne zmuszono do ustępstw i podjęcia rozmów z przedstawicielami opozycji - Forum Obywatelskim. W wyniku rozmów powstał koalicyjny rząd federalny, ze stanowiska prezydenta zrezygnował Husak. 29 grudnia 1989 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało jednogłośnie na prezydenta republiki Vaclava Havla, wieloletniego więźnia politycznego.

W 1972 r., w Niemieckiej Republice Demokratycznej przywódcą państwa i partii komunistycznej został Erich Honecker. Mimo zapowiedzi prowadzenia polityki liberalnej Honecker umocnił swoją władzę w partii i rozbudował prężnie działającą policję polityczną - Stasi.

W 1989 r. panikę w kierownictwie partii spowodowały zmiany polityczne na Kremlu i prowadzona przez Gorbaczowa polityka "głasnosti i pierestrojki" oraz wydarzenia w Polsce. Wiosną 1989 r. wzrastała liczba uciekających do Republiki Federalnej - drugiego państwa niemieckiego. Nasilał się ruch opozycji politycznej, coraz częściej organizowano demonstracje polityczne. 7 października 1989 r. w trakcie święta 40-lecia NRD i wizyty Gorbaczowa policja rozpędziła liczne niezależne demonstracje. W rezultacie nastąpiło jeszcze większe nasilenie nastrojów niezadowolenia. Demonstracje te doprowadziły 18 października 1989 r. do ustąpienia Honeckera. W grudniu 1989 r. rozpoczęły się rozmowy z opozycją polityczną ("Demokracja Teraz", "Nowe Forum"). W trakcie obrad pojawiły się również postulaty zjednoczeniowe. Jesienią 1989 r. został obalony mur berliński, w 1990 r. zjednoczenie Niemiec stało się faktem.

Przemiany polityczne nie ominęły również Bułgarii. W 1954 r. przewodniczącym Bułgarskiej Partii Komunistycznej został Todor Żiwkow, ściśle realizujący zasady ortodoksyjnego komunizmu, opierającego się na kontroli społeczeństwa za pomocą aparatu bezpieczeństwa. Bułgaria była również centrum szkolenia terrorystów i kierowania zaplanowanymi w Moskwie akcjami terrorystycznymi na Zachodzie. Stale pogarszała się sytuacja ekonomiczna i społeczna kraju. Do upadku reżimu komunistycznego przyczyniła się też polityka wobec licznej mniejszości tureckiej. W 1989 r. Bułgarię opuściło niemal 300 tys. Turków, co pogłębiło fatalny stan gospodarki państwa.

W 1989 r. frakcja zwolenników reform w partii - w porozumieniu z Gorbaczowem - zmusiła Żiwkowa do ustąpienia. Zmiany zachodzące w innych krajach Bloku Wschodniego i sytuacja międzynarodowa wpłynęły na aktywizację społeczeństwa. W krótkim czasie powstało ponad 40 ugrupowań opozycyjnych. Najważniejsze z nich to: Unia Sił Demokratycznych i Rada Federacji Niezależnych Związków Zawodowych "Podkrepa". Jednocześnie miały miejsce coraz liczniejsze demonstracje przeciwników dotychczasowego ustroju. W styczniu 1990 r. partia przystąpiła do rozmów z przedstawicielami Unii Sił Demokratycznych.