Henri Bergson 1859 - 1941

I. Studia w Paryżu, wykładowca na College de France. Główne dzieła: „O bezpośrednich danych świadomości”, „Materia i pamięć”, „Ewolucja twórcza”, Dwa źródła moralności i religii”

Kluczowe pojęcia filozofii Bergsona: czas, ewolucja, życie, pamięć, intuicja.

II. Metafizyka.

a. Poznanie metafizyczne daje prawdziwsze ujęcie rzeczywistości niż poznanie naukowe. Rzeczywistość jest ciągłą zmianą. Proces zmiany ma charakter twórczy. Twórcza ewolucja polega na działaniu siły życiowej. Bergson odrzuca zarówno determinizm jak i finalizm. Rzeczywistość, czyli proces ciągłej zmiany, ma swoje źródło i jest ono natury duchowej – można nazwać je Bogiem.

b. Człowiek jest najdoskonalszym dziełem ewolucji. Przejawia się to między innymi w jego zdolnościach poznawczych. Człowiek w przeciwieństwie do innych gatunków odznacza się wolnością. Wolność polega na tym, że źródłem działania są nasze własne motywy i pobudki. Wolność ludzka nie jest jednak absolutna. Źródłem wolnych działań jest tak zwana jaźń głęboka, oprócz jaźni głębokiej istnieje też jaźń powierzchowna.

II. Epistemologia.

a. Bergson przeciwstawił poznanie intelektualne poznaniu intuicyjnemu. Poznanie intelektualne przejawia się życiu codziennym i nauce, natomiast prawdziwa metafizyka powinna być oparte na intuicji. Intelekt wykształcił się w gatunku ludzkim jako narzędzie służące przetrwaniu, spełnia on więc funkcje praktyczne. Z czysto poznawczego punktu widzenia rezultaty dociekań intelektualnych są nieadekwatne. Dlaczego? Intelekt nietrafnie opisuje zmianę: ujmuje ją jako zmianę pewnych niezmiennych elementów; po drugie, intelekt traktuje wszelką całość jako konfigurację prostych części; po trzecie, intelekt pomija cechy wyjątkowe, zwraca zaś uwagę tylko na te wspólne wielu obiektom; po czwarte, intelekt skupia się na aspektach ilościowych rzeczywistości, ignoruje te jakościowe; po piąte, tłumacząc życie i twórczość w sposób mechaniczny zafałszowuje je.

b. Intuicja w przeciwieństwie do intelektu nie służy celom praktycznym. Daje nam ona prawdziwy wgląd w naturę rzeczywistości. Jest ona uświadomionym instynktem. Intuicja ma charakter bezpośredni. Wedle Bergsona jest ona w pewnym sensie niekomunikowalna, bowiem język też jest dziełem intelektu. Intuicja ujmuje rzeczy niejako od strony wewnętrznej, jest w stanie poznać ich indywidualny i niepowtarzalny charakter. Intuicja pojmuje w pełni to, czym jest życie.

III. Etyka i religia. Dwa źródła pochodzenia moralności i religii.

Pierwszym źródłem moralności są stosunki społeczne. Istnienie norm moralnych jest korzystne z punktu widzenia społeczeństwa. Drugim źródłem moralności jest duchowa potrzeba jednostki – jej naczelną zasadą jest rozwój moralny, czyli dążenie do doskonałości. Podobnie jest w przypadku religii. Można odróżnić typ religijności statycznej wynikającej, ze strachu przed śmiercią i cierpieniem oraz takiej, której podstawą są doświadczenia mistyczne, a celem świętość (religijność dynamiczna). 

 

 Fenomenologia

 

E. Husserl 1859 – 1938.

I.

Urodził się na Morawach. Studiował matematykę w Lipsku i Berlinie. W latach 80-tych obronił doktorat a następnie habilitację z matematyki. W tym czasie poznał austriackiego filozofa F. Brentano, który wpłynął na ukształtowanie się poglądów filozoficznych Husserla. Na początku XX wieku został profesorem filozofii w Getyndze później przeniósł się do Fryburga.

Dzieła: „Badania logiczne”, „Filozofia jako nauka ścisła”, „Idee czystej fenomenologii i filozofii fenomenologicznej”, „Medytacje kartezjańskie”, „Kryzys nauk europejskich”.

II. Punkt wyjścia rozważań Husserla.

1. Teza o intencjonalnym charakterze świadomości – została ona przejęta od Brentano. Intencjonalny charakter świadomości polega na tym, że jest ona zawsze na coś nakierowana. Gdy jestem świadom, to zdaniem Husserla zawsze jestem świadom czegoś. Świadomość nie może zatem istnieć bez przedmiotów ujmowanych przez nią. Jednak to, jaki jest charakter takich przedmiotów jest kwestią, nad którą Husserl zastanawiał się do końca życia.

2. Antypsychologizm. Czym jest psychologizm w logice i matematyce? Jest to pogląd, że prawa logiki i matematyki są prawami myślenia w tym sensie, że reguły wnioskowania i twierdzenia matematyki zależą od ukształtowania naszej psychiki. Zatem zgodnie z psychologizmem inne gatunki istot o odmiennej psychice mogą mieć inną logikę i matematykę.  Psychologizm jest więc relatywizmem. Husserl początkowo opowiadał się za psychologizmem, ale później uznał, że jest to pogląd błędny. Przedstawił szereg argumentów podważających psychologizm. Po pierwsze, gdyby prawa logiki i twierdzenia matematyki były prawdami dotyczącymi tego, jak faktycznie myślimy, to byłyby jedynie indukcyjnymi uogólnieniami, nie miałyby zaś charakteru a priori, my zaś jednak wiemy, że obowiązują a priori, to znaczy ich prawdziwość nie jest oparta na doświadczeniach. Po drugie, gdyby tak było, to nie można by twierdzić, że ci, którzy inaczej wnioskują popełniają błędy (logiczne lub matematyczne). Po trzecie, psychologizm prowadzi do relatywizmu czyli tezy, że prawda jest względna, to zaś wydaję się stać w sprzeczności ze znaczeniem słów: „prawda” i „fałsz” – jeśli coś jest prawdą, to jest prawdą wszędzie i zawsze, niezależnie od tego, czy jest ona uznawana, czy nie. Po czwarte, psychologizm ma swoje źródło w nieodróżnianiu aktu myślenia od przedmiotu myśli – czymś innym jest proces myślenia o liczbie 2 od samej tej liczby. Prawa psychologiczne rzeczywiście dotyczą procesów myślenia, ale nie przedmiotów myślenia matematycznego. Matematyka i logika nie dotyczy procesów psychologicznych, lecz przedmiotów matematycznych bądź logicznych.

III Czym jest fenomenologia i jakie są jej naczelne zasady?

1.Fenomenologia to nauka o fenomenach, czyli zjawiskach. Jak Husserl pojmuje zjawiska? Zjawiskiem jest to, co jest nam dane bezpośrednio – to co nam się jawi. Naczelną zasadą Husserla było hasło: z powrotem do rzeczy samych. Fenomenologia miała być nauką nie opartą na konstrukcjach teoretycznych, na niepewnych założeniach, miała się zając tym, co poznajemy w najbardziej bezpośredni sposób. Celem fenomenologii jest opis tych danych nie zaś ich wyjaśnianie. Opis ma mieć charakter źródłowy to znaczy niezapośredniczony przez żadne konstrukcje teoretyczne. Taki opis ma wyrażać wiedzę, która jest niepowątpiewalna. Wedle Husserla absolutną pewność możemy osiągnąć tylko pod warunkiem, że odrzucimy tak zwane naturalne nastawienie do świata. Jak sama nazwa wskazuje takie nastawienie do świata występuje zarówno w codziennym życiu jak i w naukach szczegółowych. Zgodnie z tym nastawieniem uznajemy, że to, co jest nam dane w doświadczeniu realnie istnieje. Odrzucenie czy też zawieszenie tego naturalnego nastawienia Husserl nazwał redukcją transcendentalną (epoche). Zawieszenie naturalnego podejścia do świata nie polega na uznaniu wszystkiego za złudę, lecz na odrzuceniu pytania „czy to istnieje?” i skupieniu się na pytaniu „jakie to jest?”. Z absolutną pewnością i oczywistością mogę stwierdzić, czym jest to coś, co jawi mi się i jakie to jest, nie mogę natomiast z absolutną pewnością rozstrzygnąć, czy to coś istnieje realnie. Zatem wedle fenomenologii powinniśmy zajmować się opisem treści „sensu” przedmiotów danych mi w świadomości. Badanie fenomenów to badanie treści tego, co bezpośrednio dane. Redukcja transcendentalna polega zaś na nie przyjmowaniu przeświadczenia, że przedmioty dane w świadomości realnie istnieją – taka postawa nie oznacza jednak uznania, że nie istnieją realnie. Redukcja transcendentalna nie dotyczy tylko świata, ale także nas samych. Tym, co otrzymujemy po dokonaniu takiej redukcji jest tzw. ja transcendentalne. Czym ono jest? Jest ono treścią, czy też sensem zwykłego ja empirycznego. Ja i świat w ujęciu transcendentalnym, czyli po redukcji transcendentalnej, nie różnią się od mnie i świata ujmowanego w sposób naturalny. Treść obu ujęć jest ta sama. Różnica polega na zawieszeniu przekonania o faktyczności – tkwi więc ona w nastawieniu do, nie zaś w samym przedmiocie.

  2. Czym jest źródłowe doświadczenie? Czy jest to tylko doświadczenie oparte na naszych 5 zmysłach? Zdaniem Husserla tak nie jest? W sposób źródłowy mogą nam być dane nie tylko konkretne przedmioty realne i ich jakości, ale także istoty rzeczy, wartości, przedmioty idealne takie jak liczby. Czym są istoty rzeczy? Na istotę rzeczy składa się ogół tych cech, które określają, czym dana rzecz jest. Inaczej rzecz ujmując jest to ogół tych cech, które dany przedmiot musi posiadać, by był tym, czym jest.

3. Redukcja ejdetyczna. „Eidos” z greckiego forma, istota. Celem fenomenologii nie jest przede wszystkim opis konkretnych rzeczy, ale istot i zależności występujących pomiędzy nimi. Poznanie istot ma charakter aprioryczny i dokonuje się dzięki tzw. redukcji ejdetycznej. Na czym ona polega? Punktem wyjścia jest ujęcie jakiejś konkretnej rzeczy czy to w spostrzeżeniu, czy to w wyobrażeniu. Unaoczniając sobie tę rzecz (przedmiot, zjawisko relację, sytuację), zadajemy sobie pytanie: bez których cech dana rzecz nie mogłaby być tym, czym jest? Ogół takich cech stanowi istotę danej rzeczy – są to tak zwane cechy konieczne. Pozostałe cechy, czyli te, które mogłyby się zmienić, nie powodując tego, że dana rzecz przestałaby istnieć, nazywa się przypadłościami. Redukcja polega na odrzucaniu przypadłości i dochodzeniu do cech koniecznych (stanowiących istotę). Filozofów interesują przede wszystkim istoty takich zjawisk jak np. czas, przyczynowość, wolność, dobro, sprawiedliwość, piękno, umysł, wiedza oraz poznanie istot odpowiadających pojęciom kategorialnym jak: przedmiot, cecha relacja, fakt, zbiór, liczba, zdanie, nazwa. Nauka zajmująca się istotami obiektów o charakterze kategorialnym oraz relacjami występującymi pomiędzy nimi została nazwana przez fenomenologów ontologią formalną. Zajmuje się tym, co jest konieczne i możliwe w każdej dziedzinie Ontologia formalna stwierdza na przykład, że każdy przedmiot musi posiadać jakieś cechy, że cechy i relacje nie mogą istnieć samodzielnie, itp. Fenomenologowie oprócz ontologii formalnej wyróżnili różne ontologie materialne, ich prawa obowiązują tylko w określonych dziedzinach przedmiotowych, na przykład prawem ontologii materialnej jest to, że kolor żółty jest jaśniejszy od czerwonego (lub że skutek nie może poprzedzać przyczyny.)