Aleksandra Karasowska

Wojewódzka Przychodnia Odwykowa w Gdańsku

Zintegrowany Model Pomocy Dziecku i Rodzinie

Dziecko z rodziny alkoholowej potrzebuje pomocy w zrozumieniu tego, co się w niej dzieje, w uporaniu się ze skutkami bolesnych doświadczeń, w wyrażaniu uczuć, które musiało tłumić, i zaspokojeniu potrzeb, na które nie było miejsca w jego domu, wreszcie w przełamaniu wstydu i poczucia obcości, utrudniającego wychodzenie do świata zewnętrznego. Dziecko, które nie otrzyma pomocy, ma mniejsze szansę zbudowania dojrzałej tożsamości i ułożenia sobie szczęśliwego życia w przyszłości, jest też zagrożone alkoholizmem.

Część z tych dzieci w swoim dorosłym ży­ciu trafia na terapię DDA, terapię dla współuzależnionych lub dla alkoholików. Czy moż­na takim dzieciom pomóc wcześniej, gdy jeszcze żyją w swoich rodzinach? Czy moż­na zwiększyć ich szansę na satysfakcjonu­jące życie w przyszłości? Przedstawię tu swoje propozycje w postaci Zintegrowane­go Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie.

Model Pomocy Rodzinie

Założenia modelu. Pomoc dziecku musi być zintegrowana z pomocą rodzinie. Jeśli ma być skuteczna, wymaga współpracy i ko­ordynacji działania różnych służb i insty­tucji: medycznych, prawnych, socjalnych, oświatowych, psychologicznych. Podstawą stworzenia planu pomocy jest diagnoza, uwzględniająca wszystkie aspekty sytuacji dziecka i jego rodziny¹¹¹. Rodzinie potrzeb­na jest pomoc:

• w integrowaniu zmian zachodzących w pro­cesie leczenia u poszczególnych jej członków,

• w przywróceniu jej prawidłowego funk­cjonowania oraz możliwości rozwoju.

Podstawowym celem jest przywrócenie funkcjonalności rodziny jako systemu relacji pomiędzy jej członkami. Cele szczegółowe to:

• powstrzymanie patologicznych zjawisk uszkadzających funkcjonowanie rodziny (przemoc, nadużywanie alkoholu);

• poprawa sytuacji bytowej rodziny;

• przywrócenie prawidłowego funkcjonowa­nia poszczególnych osób w rodzinie poprzez leczenie i pomoc w rozwiązywaniu ich problemów osobistych (uzależnienia, współuzależnienia i innych);

• pomoc rodzinie w integrowaniu zmian za­chodzących u jej członków;

• przywrócenie prawidłowego funkcjonowa­nia rodziny jako całości — zdrowych reguł i zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych -oraz dalszy rozwój rodziny.

Cele te są realizowane w kolejnych fazach procesu zdrowienia rodziny. Są to:

- faza picia (kończy się w momencie podjęcia leczenia przez którąś z osób w rodzinie),

- faza leczenia (alkoholik leczy się, inne osoby korzystają z terapii),

- faza odbudowy rodziny i jej dalszego rozwoju.

Dalej przedstawię zadania, które powinny być realizowane w procesie pomocy rodzinie.

W fazie picia

Zadanie 1. Diagnoza:

- problemów występujących w rodzinie (przemoc, alkoholizm, problemy bytowe);

- funkcjonowania poszczególnych osób w ro­dzinie (indywidualnych problemów każde­go jej członka);

- funkcjonowania systemu rodzinnego (okreś­lenie, w jakim stopniu przemoc i alkoholizm wpłynęły na zaburzenia w spełnianiu przez rodzinę jej funkcji — w układzie małżeńskim oraz w relacjach rodziców z dziećmi);

- zasobów rodziny (wspólne wartości, cele, więzi pomiędzy członkami).

Na tym etapie podstawowym zadaniem jest zbieranie informacji o rodzime, co może być robione w różnych instytucjach i przez różne osoby (pedagog szkolny, kurator sądowy, pracownik socjalny, pracownik poradni od­wykowej).

Zadanie 2. Stworzenie Planu Pomocy Rodzinie w zakresie:

- rozwiązywania problemów występujących w rodzinie (przemocy, alkoholizmu, proble­mów bytowych),

- rozwiązywania problemów poszczegól­nych osób (Indywidualne Plany Terapii i Rozwoju dla każdego z członków rodziny),

- przywrócenie prawidłowego funkcjonowa­nia rodziny jako całości.

Zadanie 3. Podjęcie działań:

- interwencja w rodzinie w kierunku umoty­wowania jej członków do podjęcia terapii i roz­wiązywania problemów osobistych;

- działania w kierunku powstrzymania prze­mocy w rodzinie i zapewnienia ochrony ofia­rom (działania prawne dla powstrzymania sprawcy, praca z matką nad zwiększeniem jej możliwości ochrony siebie i dzieci, ewentual­nie praca ze sprawcą nad przyjęciem odpo­wiedzialności za własne zachowania i zwięk­szeniem możliwości ich kontrolowania;

- działania zmierzające do poprawy sy­tuacji bytowej rodziny (różne formy pomo­cy socjalnej).

Podczas realizacji zadania 2 i 3 konieczna jest współpraca pracowników różnych instytucji, wymiana informacji, wspólne opracowanie Pla­nu Pomocy Rodzinie, skoordynowanie działań.

W fazie leczenia

Zadanie 1. Praca terapeutyczna z po­szczególnymi członkami rodziny - realizowa­nie Indywidualnych Planów Terapii (może się to odbywać w różnych instytucjach).

Zadanie 2. Organizowanie sesji rodzin­nych w celu pomocy rodzinie w lepszym funk­cjonowaniu w okresie leczenia i integrowaniu zmian zachodzących u poszczególnych jej członków pod wpływem terapii: ustalanie wspólnych celów, podział obowiązków, wyjaś­nianie przyczyn pojawiających się trudności.

W fazie odbudowy rodziny i jej dalszego rozwoju

Zadanie: praca z całą rodziną lub poszcze­gólnymi jej członkami nad przywróceniem zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych i dal­szym rozwojem rodziny. Formy tej pracy za­leżą od potrzeb, może to być na przykład od­dzielna praca z rodzicami nad podjęciem przez nich w adekwatny sposób ról rodzicielskich, warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców¹²¹, warsztaty komunikacji małżeń­skiej, sesje terapii rodzinnej.

Model Pomocy Dziecku

Założenia. Model Pomocy Dziecku stano­wi część Zintegrowanego Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie. Ta pomoc musi być do­stosowana do potrzeb dziecka - działania po­winny być podejmowane w kolejności wyzna­czonej przez hierarchię tych potrzeb:

Formy pomocy:

- pomoc medyczna;

- pomoc socjalna - wyżywienie, ubranie, sty­pendium i inne (szkoła, pomoc społeczna);

- interwencje prawne, mające na celu ochro­nę dziecka (sąd, policja, prokuratura);

- zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i od­działywania wychowawcze (instytucje zapew­niające dzienny lub stały pobyt: świetlice socjoterapeutyczne, ogniska wychowawcze, po­gotowie opiekuńcze, domy dziecka, ośrodki wychowawcze);

- oddziaływanie na sytuację szkolną dziecka

- pomoc w radzeniu sobie z zadaniami szkol­nymi i funkcjonowaniu w środowisku rówieś­niczym (pedagog szkolny, zajęcia reedukacyjne w poradni psychologiczno-pedagogicznej);

- oddziaływania wspierające rozwój dziecka: kółka zainteresowań, drużyny harcerskie, za­jęcia sportowe (szkoły, domy kultury, kluby osiedlowe);

- oddziaływania wpływające na sytuację psy­chologiczną dziecka.

Plan Pomocy Dziecku powinien uwzględ­niać różne formy oddziaływań.

Pomoc psychologiczna

Założenia:

• mechanizmy przystosowawcze, które dziecko wykształciło, są funkcjonalne, do­póki sytuacja w rodzinie nie ulegnie zmia­nie, jednak mogą je narażać na niepowodze­nia w świecie zewnętrznym,

• dziecko nie może zmienić sytuacji w rodzinie;

• przełamanie zaprzeczania rodziców - przyjęcie innej wersji rzeczywistości niż obo­wiązująca w rodzinie -jest dla dziecka trud­ne i zagrażające (zagraża więzi z rodzicami);

• pomoc psychologiczna adresowana do dziecka musi być dostosowana do sytuacji w rodzinie (fazy, w jakiej się ona znajduje) oraz do jego potrzeb wynikających z okresu rozwojowego. Ustalając kierunki pracy z dziec­kiem należy także wziąć pod uwagę urazy, jakich doznało, i ich konsekwencje.

W fazie picia

Sytuacja w rodzinie: rodzice nie leczą się, trwa zaprzeczanie, dziecko może dozna­wać urazów. Sposoby przystosowania, któ­re wykształciło, wciąż je chronią.

Ograniczenia, które trzeba uwzględ­nić w planowaniu pomocy:

• nie można naruszać mechanizmów przy­stosowawczych dziecka;

• dziecko nie ma wpływu na sytuację ro­dzinną (zmianę mogą przynieść dopiero podjęte działania interwencyjne);

• złamanie tabu i podważenie przekonań ro­dziców stanowi dla dziecka zagrożenie więzi.

Możliwości pomocy (kierunki pracy):

- wspieranie mechanizmów przystosowaw­czych dziecka do życia w rodzinie,

- wspieranie rozwoju dziecka poprzez po­moc w korzystaniu z konstruktywnych wpływów środowiska poza rodziną.

Uważam, że planując pomoc dziecku w ta­kiej sytuacji rodzinnej, trzeba się oprzeć na naturalnych źródłach wsparcia istniejących w jego środowisku. Dzieci te bez wsparcia rodziców nie zidentyfikują się z problemem alkoholowym. Dotyczy to zwłaszcza młod­szych, bo nastolatki czasem same poszukują pomocy w swoich problemach. W przypadku młodzieży powyżej 16 roku życia kierunkiem pracy może być wspieranie w przygotowaniu ich do samodzielnego życia i odejścia z rodzi­ny. Z młodzieżą można też pracować nad roz­wiązywaniem ich problemów osobistych, gdy rodzina nie leczy się: ponieważ mają już dość znaczny wpływ na swoją sytuację życiową, mogą zidentyfikować się z problemem alko­holowym nawet bez wsparcia rodziny.

Niekiedy rodzina alkoholowa deleguje dziecko do terapii. W takim przypadku -gdy matka przychodzi do terapeuty ze swo­im „trudnym dzieckiem" nie dostrzegając, że prawdziwą przyczyną problemów jest al­koholizm męża - przyjęcie dziecka do tera­pii bez skonfrontowania jej i zmotywowania do pracy nad problemami rodziny sta­nowi potwierdzenie zaprzeczeń.

W fazie leczenia

Jedno lub oboje rodzice leczą się czy ko­rzystają z terapii współuzależnienia. Powoli przełamują zaprzeczanie i zmieniają swoje zachowania (alkoholik podejmuje abstynen­cję). Sytuacja w rodzime jest wciąż niepew­na: zachowania rodziców są chwiejne i nieugruntowane, są oni skoncentrowani na własnych problemach i mają małe możli­wości dania wsparcia dziecku. Ono czuje się zagrożone i niepewne, nadal może być na­rażone na urazy, ma też trudności z przy­stosowaniem się do nowej sytuacji.

Ograniczenia: wciąż trudna sytuacja dziec­ka w rodzinie, oraz małe możliwości wsparcia ze strony rodziców i współpracy z nimi.

Mechanizmy przystosowania dziecka do życia w rodzinie zaczynają być nieadekwat­ne, zmiana sytuacji może spowodować ich naruszenie. Dzieci w tej fazie albo chętnie korzystają z terapii razem z rodzicami i cie­szą się ze zmian w rodzinie albo wręcz od­wrotnie - stają się nieufne, zamknięte w so­bie, pogarsza się ich zachowanie. Dla mło­dzieży radykalne zmiany przekonań i wartości w rodzinie są szczególnie zagraża­jące, ponieważ utrudniają ukształtowanie własnej tożsamości.

Możliwości pomocy (kierunki pracy). Przede wszystkim trzeba dziecku pomóc:

• w przystosowaniu się do nowej sytuacji, - w zrozumieniu tego, co działo się w rodzi­nie podczas picia i zachodzących zmian,

• wesprzeć je w rozwoju.

Można pracować z dzieckiem nad zmianą patologicznych wzorców zachowań według koncepcji socjoterapii opisanej przez Jacka Strzemiecznego^[3], diagnozując urazy dziecka oraz przekonania wynikające z tych urazów i dostarczając mu korektywnych dc świadczeń emocjonalnych, wpływających n zmianę jego przekonań i zachowań. Taki sposób przepracowania urazów wydaje się naturalny dla dziecka i bezpieczny nawet w sytuacji, gdy rodzice w niewielkim stop­niu współpracują z osobą prowadzącą zaję­cia. Młodzieży szczególnie potrzebna jest po­moc w rekonstrukcji historii rodziny, ponie­waż ciągłość i spójność historii własnego życia ma podstawowe znaczenie dla kształ­towania swojego Ja.

Specyficzne problemy pojawiają się, gdy tylko jedno z rodziców podda się terapii, a drugie trwa w zaprzeczaniu. Wtedy dziec­ko jest rozdarte pomiędzy oboje, co utrud­nia mu skorzystanie z pomocy. Takiemu dziecku trzeba pomóc w zrozumieniu i wy­rażeniu konfliktów, jakie przeżywa.

Uważam, że na tym etapie należy współ­pracować z rodzicami na tyle, na ile jest to możliwe, ustalać z nimi sposób postępowania wobec dziecka tak, aby zmiany zacho­dzące w rodzinie nie były dla niego zbyt szokujące.

W fazie odbudowy i rozwoju rodziny

Sytuacja w rodzinie: rodzice zakończyli pracę nad swoimi podstawowymi problema­mi i mogą więcej uwagi poświęcać dziecku, mogą też zacząć przebudowywać swoją re­lację z dzieckiem i doskonalić swoje umie­jętności wychowawcze — sytuacja w rodzi­nie stabilizuje się, zaczyna ona spełniać swoje funkcje.

Ograniczenia: uważam, że na tym eta­pie możliwe są wszelkie formy pomocy te­rapeutycznej, dostosowanej do wieku oraz do problemów i potrzeb dziecka.

Kierunki pracy: mogą być indywidual­ne dla każdego dziecka. Jeżeli sposoby prze­trwania, które ono wykształciło, stają się nieadekwatne do nowej sytuacji, można mówić o zaburzeniach zachowania czy za­burzeniach emocjonalnych, które są skut­kiem przebytych urazów. W takim przypad­ku można stosować oddziaływanie socjoterapeutyczne lub psychoterapeutyczne, szczególnie gdy u dziecka występują obja­wy PTSD^[4].

Koncepcja leczenia dzieci z urazami psy­chicznymi Beverly James^C5] wskazuje na nowe możliwości pracy psychoterapeutycznej z dziećmi. Terapia polega na przebiciu się przez mechanizmy obronne, bezpośred­nim dotarciu do traumatycznych doświad­czeń i przepracowaniu ich (na poziomie po­znawczym, emocjonalnym i struktury Ja) oraz pomocy w nauczeniu się efektywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi aspek­tami rzeczywistości.

Beverly James określa jednak bardzo wy­raźnie warunki takiej pracy: dziecko musi znajdować się w stosunkowo bezpiecznym otoczeniu, gotowym do dość daleko idącej współpracy z terapeutą, który musi mieć wyszkolenie z psychoterapii, kliniczne do­świadczenie w pracy z dziećmi, być kompe­tentny w zakresie współpracy z rodzicami i mieć możliwość wieloletniej współpracy z dzieckiem i rodziną. Ma to być osoba, która potrafi radzić sobie z własnymi reakcjami emocjonalnymi na często skrajne formy cier­pienia dziecka. Ponadto samo dziecko musi mieć względnie silną strukturę psychiczną (terapeuta musi mieć pewność, że aktual­ny obraz problemów dziecka jest efektem przeżytych urazów, a nie poważniejszych za­burzeń osobowości). Takie warunki ograni­czają stosowanie tego podejścia do bardzo wąskiego grona dzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych i to przez bardzo wąskie gro­no specjalistów.

W tej fazie bardzo dobre efekty - szcze­gólnie jeśli dzieci nie chcą skorzystać z po­mocy - daje praca z rodzicami. Z moich do­świadczeń wynika, że (poza cięższymi przy­padkami zaburzeń u dzieci) rodzice współ­pracujący z terapeutą są w stanie realizo­wać strategie pomocy dziecku z bardzo do­brymi efektami.

Propozycje pomocy w różnych okresach rozwojowych

DZIECI W WIEKU DO 7 ROKU ŻYCIA

Charakterystyka rozwojowa: dziecko w tym wieku nie dysponuje jeszcze myśleniem racjonalnym (przyczynowo-skutkowym). Two­rzy mapę rzeczywistości w oparciu o informa­cje uzyskane od rodziców - zniekształcone przez zaprzeczanie - a to, czego nie rozumie, wypełnia fantazją. Ponieważ ma tendencje do widzenia siebie jako głównego sprawcy zda­rzeń, może czuć się winne problemów rodzin­nych. Jego kontakty z otoczeniem poza rodzi­ną są jeszcze ograniczone.

Ograniczenia: całkowita zależność dziecka od rodziców nie pozwala na podję­cie jakichkolwiek oddziaływań bez współ­pracy z nimi.

Możliwości pomocy: sądzę, że praca z tak małym dzieckiem jest możliwa dopiero wtedy, gdy przynajmniej jedno z rodziców upora się ze swoimi problemami i będzie w stanie dać dziecku wsparcie i współpraco­wać z terapeutą. Dobrą metodą pracy z ta­kimi dziećmi jest program ruchu według Weroniki Sherborne^[6]. W zajęciach takich mogą uczestniczyć matki z dziećmi.

DZIECI W WIEKU 7-11 LAT

Charakterystyka rozwojowa: dziecko w tym okresie kształtuje własne poczucie kom­petencji - dąży do opanowania wiedzy i umie­jętności, realizowania swoich celów i osiąga­nia sukcesów. Coraz ważniejsza staje się dla niego grupa rówieśnicza. Dysponuje już myś­leniem przyczynowo-skutkowym i wzrastają jego możliwości wyjaśniania rzeczywistości. Zapewne jednak to, co jest niezrozumiałe i zagrażające (alkoholizm i jego skutki), nadal wyjaśnia za pomocą fantazji.

Ograniczenia: dziecko nie jest jeszcze w stanie zakwestionować przekonań swoich rodziców - tworzy wizję świata wyłącznie w oparciu 0 to, co mówią rodzice, sprzeczne z tym informacje odrzuca.

W fazie picia

FORMY POMOCY

Zajęcia w grupie rówieśniczej Indywidualne relacje z osobą wspierającą

Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez:

• Stworzenie szansy na zidentyfikowanie się z grupą rówieśniczą i wspólnie realizowanymi celami

• Stworzenie okazji do uczenia się, współpracy w grupie oraz do rozwoju własnych kompetencji.

Cele:

• Stworzenie więzi z ważną osobą dorosłą

• Pomoc w zintegrowaniu doświadczeń grupy

• Pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej

Zajęcia w grupie rówieśniczej. Uważam, że gdy rodzice się nie leczą, najbezpieczniejsze jest zaproponowanie dziecku udziału w zaję­ciach, które są organizowane dla wszystkich dzieci, w szkole, świetlicy, domu kultury, w koś­ciele. Powinny to być zajęcia nastawione na rozwijanie zdolności i zainteresowań dziecka oraz realizację wspólnych celów poprzez na przykład działanie kółka zainteresowań, zaję­cia plastyczne, muzyczne, drużyny harcerskie, zajęcia sportowe, turystyczne, prowadzone przez osoby, które rozumieją potrzeby dzieci i mają z nimi dobry kontakt. Udział w takich zajęciach daje dziecku szansę na budowanie systemu wsparcia w jego naturalnym środo­wisku, na uczenie się współpracy z rówieśni­kami i przestrzeganiu reguł, rozwoju własnych kompetencji. Jest to zgodne z rozwojowymi po­trzebami dziecka, nie budzi oporu ani jogo sa­mego, ani rodziców, a więc nie zagraża więzi.

Uważam, że tworzenie specjalnych grup dla dzieci z rodzin alkoholowych, na przykład w szkołach, zwiększa tylko ich poczucie obcości i napiętnowania (często spotykałam się z taką praktyką- przypomina to tworzenie getta dla tych dzieci). Jeżeli ich rodzice nie leczą się, nie ma szans na zidentyfikowanie się ż pro­blemem alkoholowym (do grupy tworzonej pod takim hasłem nie zgłosi się dobrowolnie żadne dziecko), a podawanie przez dorosłych nie­prawdziwych powodów zakwalifikowania dziecka na zajęcia wzbudza nieufność i lęk.

Ponadto bardzo ważny jest cel tych zajęć -powinien być jasny dla dzieci i związany z ich potrzebami rozwojowymi, to znaczy ze wspól­nym działaniem w grupie rówieśniczej lub roz­wijaniem kompetencji. Doświadczenia z takich zajęć są dla nich łatwiejsze do zintegrowania niż z zajęć socjoterapeutycznych. Dzieci w tym wieku bardziej potrzebują relacji społecznych opartych na współdziałaniu niż na otwartości i zaufaniu. Nie są skłonne do dzielenia się swoimi uczuciami i doświadczeniami, zwłasz­cza w grupie. Oczywiście może się zdarzyć, że to zrobią, ale wzrost otwartości i zaufania nie jest dobrym celem takich zajęć ani też warun­kiem skuteczności oddziaływania na dziecko.

Prowadzący nie powinien realizować spe­cjalnych celów terapeutycznych: oczekiwać, że dzieci będą się otwierać czy pracować nad zmianą zachowań. Natomiast powinien umieć radzić sobie z trudnymi zachowania­mi dzieci (agresja, manipulowanie), ustano­wić jasne reguły i konsekwentnie, ale życz­liwie je egzekwować, zachęcić dziecko do współpracy i docenić jego osiągnięcia.

Indywidualna relacja z osobą wspie­rającą. Dzieciom żyjącym w rodzinach czyn­nych alkoholików najbardziej potrzebne jest wsparcie w przetrwaniu. Zaproponowany kie­runek pracy jest sprzeczny z zasadami socjoterapii czy psychoterapii, zakłada bowiem nie zmianę czy przebijanie się przez mechanizmy obronne dziecka, ale raczej ich wzmocnienie czy wykorzystanie naturalnych możliwości obronnych tak, żeby zmniejszyć jego cierpie­nie i inne koszty, które ponosi żyjąc w swojej rodzinie. Wymaga to od osoby wspierającej uznania ograniczeń: ani ona sama, ani dziec­ko nie jest w stanie zmienić sytuacji rodzin­nej, dopóki działania interwencyjne nie przy­niosą skutku lub dziecko nie zostanie zabra­ne z rodziny. Jest to trudne emocjonalnie dla tej osoby i może budzić sprzeciw, ale sądzę że tylko takie podejście daje szansę na pomoc dziecku, dostosowaną do jego potrzeb.

Łatwo jest ulec pokusie zajęcia się tylko funkcjonowaniem dziecka na przykład w szkole - pomijając jego sytuację rodzinną - ale takie działanie naraża je na jeszcze większe konflikty wewnętrzne, samotność i poczucie wyobcowania. Z kolei zajęcie się sytuacją rodzinną dziecka, której nie moż­na zmienić, też wydaje się trudne i ryzykow­ne, jednak myślę, że po przyjęciu ograni­czeń, o których napisałam, jest możliwe.

Kto mógłby być taką osobą wspierającą? Ktoś, do kogo dziecko trafiło w związku ze swoimi problemami, na przykład pedagog szkolny, pracownik socjalny, nauczyciel, pracownik Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej lub osoba prowadząca zajęcia, na które ono uczęszcza. Jeżeli taka osoba stanie się ważna dla dziecka i powstanie silna więź, to ma ona szczególne możliwości pomocy.

Pomoc dzieciom w przetrwaniu czy radzeniu sobie w trudnych bądź niebez­piecznych sytuacjach rodzinnych. Dzieci często muszą stawiać czoła bardzo trudnym czy zagrażającym sytuacjom, na przykład zostają same w domu bez opieki, matka leży pijana i nie daje znaku życia, ojciec jest agresywny. Można im pomóc opracowując wspólnie z dzieckiem takie strategie zacho­wania, które umożliwią wyjście w jak naj­lepszy sposób z tych sytuacji.

Wsparcie emocjonalne dla dziecka. W kontakcie z taką osobą może się ono zdecydo­wać na ujawnienie swoich przeżyć w rodzinie i wyrażenie trudnych uczuć - lęku, bólu, po­czucia winy. Osoba wspierająca może mu w tym towarzyszyć, ale powinna podążać za dzieckiem nie naciskając go, szanując jego me­chanizmy obronne. Jeżeli samo zacznie mó­wić o piciu rodziców, można mu pomóc zrozu­mieć sytuację. Trzeba to jednak robić ostroż­nie, żeby nie naruszać więzi z rodzicami (dziecku trudno przyjąć przekonania inne niż obowiązujące w rodzinie). Dlatego edukacja dotycząca uzależnienia może być dla dziecka, którego rodzice nie leczą się, zagrażająca.

Sądzę, że bezpieczniejsze jest skontakto­waniem się z dzieckiem na poziomie fanta­zji - można stosować bajki i metafory. Ko­munikacja metaforyczna:

• jest mniej zagrażająca - dziecko odbiera tyl­ko te znaczenia, które jest w stanie przyjąć;

• omija „tabu", nie atakuje wprost przeko­nań rodziców;

• jest łatwiejsza do odebrania przez dziec­ko, które tłumaczy sobie to, czego nie rozu­mie, używając fantazji.

Oczywiście stosowanie bajki ma jeszcze wiele innych zalet. Sądzę, że jeżeli osoba pracująca z dzieckiem jest kompetentna w pra­cy z metaforą, może wejść w świat fantazji dziecka, zrozumieć, jakie znaczenie nadaje ono swoim przeżyciom i przekazać mu ważne in­formacje: na przykład nie jest winne temu, że ojciec pije, ale i sam ojciec też nie jest winien, „zaczarowała go zła wróżka". Fantazja u dzie­ci pełni funkcje obronne. Osoba pracująca z dzieckiem może mu pomóc przetrwać chwile bólu, lęku, samotności - wprowadzając w świat jego fantazji postać wspierającą. Oczywiście taka praca jest możliwa tylko dla wykwalifi­kowanych psychologów.

Dziecko może też przeżywać konflikty zwią­zane z wychodzeniem do świata zewnętrzne­go, zaspokajaniem w nim swoich potrzeb, może nie dawać sobie prawa do zabawy, przeżywa­nia radości, kiedy w rodzinie jest źle. Rolą oso­by wspierającej może być pomoc dziecku w wy­rażeniu i zrozumieniu tego, co przeżywa, przy zastosowaniu rysunku, bajki, metafory. Może też budować wraz z dzieckiem system wspar­cia zewnętrznego (bezpieczne miejsca i osoby).

W fazie leczenia

Formy pomocy dziecku:

• zajęcia wspierające rozwój,

• zajęcia socjoterapeutyczne (w świetlicy socjoterapeutycznej),

• zajęcia terapeutyczne (prowadzone w ośrodkach związanych z terapią uzależnień),

• indywidualna relacja z terapeutą lub oso­bą Wspierającą,

• praca z rodzicami.

Dziecko może uczestniczyć w specjalnych zajęciach dla dzieci z rodzin alkoholowych, prowadzonych na zasadzie socjoterapii. W cza­sie ich trwania można dzieciom pomóc w zrozumieniu tego, co działo się w ich rodzi­nach, i w przystosowaniu się do nowej sy­tuacji, używając rysunku, bajki, metafory. Warto też proponować kontakt indywidual­ny, można wtedy pomóc w zintegrowaniu zmian zachodzących w rodzinie, w zacho­waniu rodziców, w przepracowaniu konflik­tów, które przeżywa dziecko (jest to szcze­gólnie potrzebne wtedy, gdy tylko jedno z rodziców przełamało zaprzeczanie).

W grupie małych dzieci niewielkie są możli­wości indywidualnego kontaktu na forum gru­py, dlatego potrzebne są osobne spotkania. Bar­dzo ważna jest też współpraca z rodzicami.

W fazie odbudowy rodziny

Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów, na przykład według koncepcji Beverly James.

DZIECI W WIEKU 12-16 LAT

Charakterystyka rozwojowa: dziecko wkracza w okres kształtowania własnej toż­samości. Ważną rolę odgrywają wpływy śro­dowiska poza rodziną - zaczyna ono kwe­stionować wartości i przekonania rodziców i próbuje zintegrować inne wpływy (przyj­muje „na krótko" inne ideologie i wartości, by równie szybko je odrzucić). Próbuje zna­leźć odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?", Jednak w rodzime alkoholowej musi się ograniczyć do pytania: „Kim mam być w mojej rodzinie?" Poziom rozwoju myślenia dziecka w większym stopniu umożliwia in­tegrowanie sprzeczności. Pojawiają się nowe możliwości pracy związane z otwarciem na wpływy świata zewnętrznego.

W fazie picia

FORMY POMOCY

Zajęcia w grupie rówieśniczej Indywidualne relacje z osobą wspierającą

Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez:

• Stworzenie grupy społecznego odniesienia (alternatywy dla nieformalnych grup rówieśniczych)

• Dostarczenie konstruktywnych wzorów do utożsamiania się, związanych ze zdrowym stylem życia, z pozytywnymi wartościami.

Cele:

• Stworzenie więzi z ważną dorosłą osobą,

• Pomoc w zintegrowaniu doświadczeń wyniesionych z grupy z do­świadczeniami z rodziny,

• Pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej poprzez:

-opracowanie wspólnie z dzieckiem strategii radzenia sobie w trud­nych i niebezpieczny

-budowanie zewnętrznego systemu wsparcia, pomoc w zrozu­mieniu tego, co dzieje się w rodzinie,

-pomoc w radzeniu sobie z lękiem, bólem, samotnością, poczuciem winy.

Zajęcia powinny być prowadzone w opar­ciu o jakąś ideologię, wartości, na przykład drużyny harcerskie, sportowe, oazy czy inne grupy młodzieżowe przy Kościele - dostar­czające dziecku konstruktywnych wzorów do identyfikowania się.

W fazie leczenia i odbudowy rodziny

Cele i metody pracy mogą być podobne jak w przypadku dzieci młodszych - z uwzględ­nieniem specyfiki okresu rozwojowego.

^{[1 j} Wg schematu proponowanego w moim artykule na s.4-11.

^[21 Program zajęć prowadzonych przeze mnie - zob. Alek­sandra Karasowska i Edyta Kołodziej-Szmid: Gdańska Szkoła dla Rodziców. Świat Problemów, nr 7(42), lipiec 1996,;s.36-40.

'³^ Jacek Strzemieczny: Zajęcia socjoterapeutyczne. Ze­szyt II Ośrodka Rozwoju Umiejętności Psychologicznych PIP, Warszawa 1988.

¹⁴¹ PTSD - Zespół Stresu Pourazowego powstaje w wy­niku długotrwałego wpływu silnych urazów.

^t51 Beverly James: Leczenie dzieci z urazami psychiczny­mi. Rozdz.1-5 (maszynopis przekładu).

^ M.Bogdanowicz, B.Kisiel, M.Przesnyska: Metoda Veroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu dziecka. Warszawa 1997.

MODEL	MODEL POMOCY RODZINIE	MODEL POMOCY DZIECKU	MODEL POMOCY DZIECKU DO LAT 7	MODEL POMOCY DZIECKU W WIEKU 7-11 LAT	MODEL POMOCY DZIECKU W WIEKU 12-16 LAT
Założenia	Rodzinie potrzeb­na jest pomoc: w integrowaniu zmian zachodzących w pro­cesie leczenia u poszczególnych jej członków, w przywróceniu jej prawidłowego funk­cjonowania oraz możliwości rozwoju.	Stano­wi część Zintegrowanego Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie; musi być do­stosowana do potrzeb dziecka - działania po­winny być podejmowane w kolejności wyzna­czonej przez hierarchię tych potrzeb	Dziecku potrzebna jest pomoc: ponieważ ma tendencje do widzenia siebie jako głównego sprawcy zda­rzeń, może czuć się winne problemów rodzin­nych powinno się pomóc mu w tworzeniu mapy rzeczywistości a nie zniekształceń i zaprzeczeń jakie dają mu rodzice.	Dziecku trzeba pomóc zrozumieć rzeczywistość, pomóc w realizowaniu celów i osiągania sukcesów, a rzeczy niezrozumiałe i zagrażające przedstawić jako przyczynę i skutek. (bo nadal wyjaśnia je za pomocą fantazji).	Dziecku trzeba pomóc w kształtowaniu własnej tożsamości. Ważną rolę odgrywają wpływy śro­dowiska poza rodziną; próbuje zna­leźć odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?",
Pomoc	Przywrócenie funkcjonalności rodziny jako systemu relacji pomiędzy jej członkami, powstrzymanie patologicznych zjawisk, poprawa sytuacji bytowej rodziny; przywrócenie prawidłowego funkcjonowa­nia poszczególnych osób w rodzinie	pomoc medyczna; pomoc socjalna, interwencje prawne, zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i oddziaływania wychowawcze; oddziaływanie na sytuację szkolną dziecka; pomoc w radzeniu sobie z zadaniami szkol­nymi i funkcjonowaniu w środowisku rówieś­niczym; oddziaływania wspierające rozwój dziecka; oddziaływania wpływające na sytuację psy­chologiczną dziecka; pomoc psychologiczna	Praca z tak małym dzieckiem jest możliwa dopiero wtedy, gdy przynajmniej jedno z rodziców upora się ze swoimi problemami i będzie w stanie dać dziecku wsparcie i współpraco­wać z terapeutą. Ograniczenia: całkowita zależność dziecka od rodziców nie pozwala na podję­cie jakichkolwiek oddziaływań bez współ­pracy z nimi.	Ograniczenia: dziecko nie jest jeszcze w stanie zakwestionować przekonań swoich rodziców - tworzy wizję świata wyłącznie w oparciu o to, co mówią rodzice, sprzeczne z tym informacje odrzuca.	Ograniczenia: zaczyna ono kwestionować wartości i przekonania rodziców i próbuje zintegrować inne wpływy, poziom rozwoju myślenia dziecka z rodziny alkoholowej w większym stopniu umożliwia integrowanie sprzeczności.
Faza picia	Zadanie 1. Diagnoza: problemów i funkcjonowania rodziny jej poszczególnych osób Zadanie 2. Stworzenie Planu Pomocy Rodzinie w zakresie: rozwiązywania problemów występujących w rodzinie, rozwiązywania problemów poszczegól­nych osób; przywrócenie prawidłowego funkcjonowa­nia rodziny jako całości. Zadanie 3. Podjęcie działań: działania zmierzające do poprawy sy­tuacji rodziny	Sytuacja w rodzinie: rodzice nie leczą się, trwa zaprzeczanie, dziecko może dozna­wać urazów. Ograniczenia: nie można naruszać mechanizmów przy­stosowawczych dziecka; dziecko nie ma wpływu na sytuację ro­dzinną (zmianę mogą przynieść dopiero podjęte działania interwencyjne); złamanie tabu i podważenie przekonań ro­dziców stanowi dla dziecka zagrożenie więzi. Możliwości pomocy - wspieranie mechanizmów przystosowaw­czych dziecka do życia w rodzinie, - wspieranie rozwoju dziecka	-----	Formy Pomocy: Zajęcia w grupie rówieśniczej: Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez: stworzenie szansy na zidentyfikowanie się z grupą rówieśniczą i wspólnie realizowanymi celami i stworzenie okazji do uczenia się, współpracy w grupie oraz do rozwoju własnych kompetencji. Indywidualne relacje z osobą wspierającą: Cele: Stworzenie więzi z ważną osobą dorosłą; pomoc w zintegrowaniu doświadczeń grupy; pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej.	Formy Pomocy: Zajęcia w grupie rówieśniczej: Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez: stworzenie grupy społecznego odniesienia (alternatywy dla nieformalnych grup rówieśniczych); dostarczenie konstruktywnych wzorów do utożsamiania się, związanych ze zdrowym stylem życia, z pozytywnymi wartościami. Indywidualne relacje z osobą wspierającą: Cele: stworzenie więzi z ważną dorosłą osobą, pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej poprzez: -opracowanie wspólnie z dzieckiem strategii radzenia sobie w trud­nych sytuacjach; pomoc w radzeniu sobie z lękiem, bólem, samotnością, poczuciem winy, w zrozumieniu co się dzieje
Faza leczenia	Zadanie 1. Praca terapeutyczna z po­szczególnymi członkami rodziny Zadanie 2. Organizowanie sesji rodzin­nych w celu pomocy rodzinie w lepszym funk­cjonowaniu w okresie leczenia.	Sytuacja w rodzinie: Jedno lub oboje rodzice leczą się czy ko­rzystają z terapii współuzależnienia. Powoli przełamują zaprzeczanie i zmieniają swoje zachowania; sytuacja w rodzime jest wciąż niepew­na. Ograniczenia: wciąż trudna sytuacja dziec­ka w rodzinie, oraz małe możliwości wsparcia ze strony rodziców i współpracy z nimi. Możliwości pomocy: pomoc w przystosowaniu się do nowej sytuacji, w zrozumieniu tego, co działo się w rodzi­nie podczas picia i zachodzących zmian, wesprzeć je w rozwoju.	-----	Formy pomocy dziecku: zajęcia wspierające rozwój, zajęcia socjoterapeutyczne zajęcia terapeutyczne indywidualna relacja z terapeutą lub oso­bą Wspierającą, praca z rodzicami.	Formy pomocy dziecku: zajęcia wspierające rozwój, zajęcia socjoterapeutyczne zajęcia terapeutyczne indywidualna relacja z terapeutą lub oso­bą wspierającą, praca z rodzicami. (z uwzględ­nieniem specyfiki okresu rozwojowego).
Faza odbudowy rodziny i jej dalszego rozwoju	Praca z całą rodziną lub poszcze­gólnymi jej członkami nad przywróceniem zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych i dal­szym rozwojem rodziny. Formy tej pracy za­leżą od potrzeb.	Sytuacja w rodzinie: rodzice zakończyli pracę nad swoimi podstawowymi problema­mi i mogą więcej uwagi poświęcać dziecku Ograniczenia: nie ma; możliwe są wszelkie formy pomocy te­rapeutycznej, dostosowanej do dziecka.	-----	Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów	Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów (z uwzględ­nieniem specyfiki okresu rozwojowego).