TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y)

[Konspekt wykładu wygłoszonego 26 listopada 2003 r. Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego.
(c) Marcin Wiszowaty]

TEORIA TRÓJPODZIAŁU WŁADZY: 4 podstawy: a) podział prawnych sfer działania państwa na: stanowienie prawa, administrowanie i wymiar sprawiedliwości b) stosowne do podziału prawnych sfer działania państwa dokonanie rozdziału aparatu państwowego na odpowiadające im grupy organów, czyli organy prawodawcze, administracyjne i sądownicze c) organizacyjne i personalne rozdzielenie wszystkich grup organów oparte na zasadzie ich względnej równorzędności i niezależności d) realizacja przez każdą grupę organów przede wszystkim swej własnej sfery działania połączona ze stosunkowo niewielką możliwością ingerencji w działalność pozostałych grup

 

FAKTY I MITY część 1  1. MONTESKIUSZ NIE JEST ANI AUTOREM ANI  PREKURSOREM TEORII PODZIAŁU WŁADZ.   2. OGROMNE ZNACZENIE DLA POWSTANIA DOKTRYNY PODZIAŁU WŁADZY MIAŁA KONCEPCJA USTROJU MIESZANEGO (RZĄDÓW MIESZANYCH)  ORAZ SUWERENNOŚCI LUDU (Marsyliusza z Padwy).

I. USTRÓJ MIESZANY

HERODOT (V w.p.n.e.)

* W czasach Herodota podział ustrojów na: monarchie, arystokracje  i demokracje jest już ugruntowany. * Nie ma ustalonych kryteriów oceny ustrojów, które pozwoliłyby wskazać ten najlepszy * „Dzieje” (Historiai) Herodota - opisują (m.in.)  początki monarchii w Persji. Trzej spiskowcy: Otanes, Megabyzos  i Dareios, po obaleniu rządów magów w Persji, prowadzą burzliwą dyskusję na temat przyszłego ustroju dla państwa. Uznają monarchię za ustrój idealny.  Zdaniem Herodota  tak rozpoczyna się 2500 lat dziejów perskiej monarchii. Dyskusja spiskowców (ich argumenty) to pierwszy przykład klasyfikacji ustrojów (spiskowcy wybierali spośród współczesnych ustrojów i po kolei odrzucali te, które uznali za niewłaściwe).

 

SOKRATES (V w.p.n.e.)

Pomysł klasyfikacji ustrojów na zdrowe i odpowiadające im chore (ich patologiczne wersje)   ZDROWY            CHORY Monarchia    ó     tyrania (samowola i przemoc) Arystokracja  ó plutokracja (chciwość) Demokracja   ó    demokracja (brak wiedzy)

PLATON (V-IV w.p.n.e)  

* opracował teorię "status mixtus" - rządów mieszanych * obserwacja ustrojów jako sposób stworzenia modelu ustroju idealnego (zamiast tworzenia teorii oderwanych od rzeczywistości) * Hierarchia: Monarchia Arystokracja à sprawiedliwość i dobroć Timokracja à ambicja i odwaga Oligarchia à chciwość Demokracja  à skłonność do anarchii Tyrania  à bojaźń i skłonność do zbrodni  ustroje dobre ó  złe

"Politea" - ideał państwa - państwo rządzone przez mędrców à piękne, ale nierealne więc:

"Ustrój słuszny" - połączenie cech najlepszych ustrojów: 

      1)       niektóre formy rządów należy ze sobą połączyć
2)       sprawowanie nieograniczonej władzy deprawuje rządzących
3)       prawo wytyczną dla władców z braku mądrości
4)       aby uchronić się przed zgubnymi skutkami nadużywania władzy należy ją podzielić.

Idealny ustrój zdaniem Platona: Sparta
2 królów
28 osobowa Geruzja, czyli Rady Starców
kontrola Eforów. 
Zgromadzenie ludowe (APELLA)

"ustrój słuszny"wg Platona = pomieszanie arystokracji i demokracji

„ustrój III generacji” - nieznany, bo nie zachowało się dzieło Platona, gdzie go opisał. 

ARYSTOTELES  (IV w.p.n.e. )

* Najwybitniejszy umysł antyku * „dobry prawodawca oraz prawdziwy mąż stanu powinien znać zarówno najlepszy ustrój, jak i możliwie najlepszy w istniejących okolicznościach” - zanalizował 158 ustrojów współczesnych (w Liceum) * krytyczny uczeń Platona * Podział Platona uzupełnił o kategorie pośrednie – razem 19 modeli * nawiązał do podziału ustrojów na dobre i złe * POLITEIA = oligarchia + demokracja (dobre = złe + złe). * "dobry ustrój to ustrój dobrze zmieszany" * „klasa średnia” - bufor między bogaczami i biedakami, im szerszy tym lepiej, najlepiej jeśli marginalizuje biedotę i bogaczy. * ideał = umiarkowanie i stabilność; * najlepsze rozwiązania = rozwiązania pośrednie (wysokie cenzusy wyborcze - źle, brak cenzusów - źle) * władze politei à zgromadzenie ludowe, urzędnicy i sądy * "gwarancje systemu" à władze podlegają prawu

POLIBIUSZ (POLYBIOS) (II w.pn.e.), Rzym

Ustroje:  dobre                złe                królestwo         tyrania (=monarchia)                arystokracja    oligarchia                demokracja      ochlokracja (motłoch) lub                                                     cheirokracja (pięści) * Ustroje podstawowe nieuchronnie zwierzały do form negatywnych ("cykl ustrojowy" - po kolei - królestwo w tyranię, tyrania w arystokrację, arystokracja w oligarchię itd, potem cheirokracja w królestwo). * Połączenie form pozytywnych w republice rzymskiej dawało rozwiązanie idealne: konsulowie (monarchia), senat (arystokracja), zgromadzenia ludowe (demokracja). * Polibiusz doszedł do wniosku, że również system mieszany (jako rozwiązanie rzekomo idealne) podlega deformującemu cyklowi ustrojowemu. * Jedynym ratunkiem jest system hamulców = "organ może przeciwstawiać się pozostałym organom, albo z nimi współpracować" --> twórca koncepcji hamulców ustrojowych. * Do teorii hamulców Polibiusz doszedł przez pomyłkę. Pomylił formalne kompetencje organów z faktycznymi. Tylko faktyczne przejęcie kompetencji konsulów przez Senat spowodowało w Rzymie zachwianie równowagi. Polibiusz wnikliwie obserwował ustrój państwa i źle zinterpretował fakty. Wymyślił więc koncepcję hamulców by zrównoważyć (zabezpieczyć) system. * Wywarł wpływ na św. Tomasza z Akwinu, Machiavellego i Monteskiusza.

 

Marcus Tullius Cicero (CYCERON) (106 - 43 p.n.e.)

* "O państwie" (De re republica), "O prawach" (De legibus) * polityk, a nie myśliciel („Cyceron tak wiele pisał, że niestety już nie miał czasu na myślenie”) * uważał sprawiedliwość i rozumne rządy prawa za podstawę optymalnego ustroju; sprawiedliwość to przestrzeganie prawa natury * pierwszy Rzymianin teoretyk, a nie tylko komentator * uważany za głównego orędownika rządów prawa

 

św. TOMASZ Z AKWINU (1225-1274)  

* Średniowiecze odrzuca antyczny indywidualizm na rzecz jednolitości; pojawiają się jednak nawiązania do myśli starożytnych * starożytni pisarze (z wyjątkiem Arystotelesa) pozostają nieznani, dopiero w XIII w. pojawiają się masowo przekłady łacińskie dzieł Platona, Cycerona, Polibiusza * św. Tomasz nawiązuje do koncepcji ustroju mieszanego Arystotelesa, ale uzupełnia ją o elementy doktryny kościelnej Rekomendował ustrój mieszany, z trzech powodów: * aby przeciwdziałać tyranii - należy ograniczać władzę króla * tylko współdziałanie wszystkich stanów daje harmonię i stabilność * tylko normy tworzone łącznie przez wszystkie stany mają rangę prawa *Twórca teorii oporu wobec władcy: władca powinien pochodzić z wyboru dokonanego przez lud; jeśli łamie prawa poddanych można mu się przeciwstawić, a nawet go zdetronizować

MARSYLIUSZ Z PADWY (1275-1343)

 Teoria suwerenności ludu wyłożona w dziele "Defensor pacis"

"Lud jest suwerenem; lud to wszyscy ludzie zamieszkujący państwo"

Działalność władz i organizacja państwa opiera się na woli suwerennego ludu zwanego legislatorem (prawodawcą)

Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwa i stanowieniu prawa

Lud kontroluje władzę, ale nie osłabia jej - wręcz odwrotnie - jest ona silna i sprawna (hamulce naturalne) - podporządkowana prawu jako wyrazowi woli ludu (prymat prawa)

Odwrotność teorii Platona, który optymalny ustrój widział w rządach mędrców

TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y) FAKTY I MITY część 2     3. ANGLIA (XIII-XVII w.) JEST KRAJEM W KTÓRYM DOSZŁO DO  NAJPEŁNIEJSZEJ REALIZACJI IDEI RZĄDÓW MIESZANYCH     4. OKRES WOJNY DOMOWEJ W ANGLII I OKRES REPUBLIKAŃSKI JEST MOMENTEM NARODZIN KONCEPCJI ROZDZIAŁU WŁADZ

 

* Anglia jest krajem gdzie najwcześniej podjęto próbę ograniczenia omnipotencji króla - aby uniknąć przerodzenia się jej w tyranię

* Pierwsza udana próba to ^ Magna Charta Libertatis ^ z 1215 r. - ograniczająca władzę króla przez zakazanie mu naruszania praw poddanych

* teoretycy ustroju w ślad za rozwiązaniami Magna Charta podzielili władzę królewską na gubernaculo i iurisdictio - sferę suwerennej władzy króla i sferę ograniczoną przysięgą króla, że będzie przestrzegał obowiązującego prawa. (Henry of Bracton, De legibus et consuetudinus Angliae, O prawach i zwyczajach Anglii, 1250 r.)

JOHN FORTESCUE (1394-1476)

* Sir John Fortescue – za czasów Henryka VI prezes Sądu Ławy Królewskiej * Autor dzieła wydanego w języku angielskim pt. „Rządzenie Anglią” oraz "Pochwała ustaw Anglii" * przedstawił teorie Arystotelesa i Polibiusza oraz dowiódł, że władza Króla, Lordów i gmin czyli: ograniczonego monarchy, dziedzicznej arystokracji i opartej na wyborach demokracji – to doskonała realizacja ustroju mieszanego.  * Od tego czasu przyjęło się, że status mixtus jest „klasyczną teorią ustroju angielskiego”.

 

WIELKA REBELIA 1640-1660  

* System rządów mieszanych opartych o nadrzędność ograniczonego prawem monarchy trwa w Anglii do XVII wieku

* Dwóch królów ze szkockiej dynastii Stuartów - Jakub I jego syn i Karol I zaczynają dążyć do zdobycia władzy absolutnej

* przekraczają granice iurisdictio tłumacząc się racją stanu i stanem wyższej konieczności. Próbują podporządkować sobie sędziów, aby zdobyć przewagę nad Parlamentem. Zdobywają wpływy we wszystkich organach władzy.

 

* Parlament, w którym zasiada zamożne mieszczaństwo i nowa szlachta buntuje się przeciw absolutystycznym dążeniom monarchy. Rozpoczyna się kadencja "Długiego Parlamentu" (1640-1653), zróżnicowanego pod względem prezentowanych idei ustrojowych, ale zjednoczonego w oporze przeciw władzy królewskiej.  Nastroje się radykalizują. Powraca teoria Tomasza z Akwinu o prawie oporu wobec władcy naruszającego prawa poddanych.

* 19 maja 1649 roku Karol I zostaje ścięty. Izba Lordów rozwiązana. Rozpoczyna się angielski eksperyment ustrojowy. Zwolennicy idei suwerenności ludu  pragną monarchii konstytucyjnej, gdzie monarcha będzie podporządkowany prawu stanowionemu przez lud jako najwyższemu prawodawcy. Zmodyfikowana wersja tej teorii oraz obawa przed restytucją monarchii  dają w efekcie uznanie Parlamentu za najwyższą władzę w państwie.

* Szybko okazało się, że niczym nieograniczona władza parlamentu czyni zeń nowego tyrana. Pojawiają się nowe propozycje optymalnego ustroju dla Anglii.

FAKTY:

* Pomimo że angielski system był realizacją systemu ustroju mieszanego - zachwiana została równowaga i w efekcie doszło do rządów tyranii. System mieszany nie sprawdził się. Równowaga elementów tego systemu może zostać łatwo zachwiana doprowadzając do tyranii.

* Państwo angielskie potrzebuje nowego modelu ustrojowego, który uniemożliwiałby samowolne przejęcie pełnej władzy przez jeden organ lub jedną osobę. W miejsce chybotliwej równowagi należy wprowadzić nadrzędność jednego z organów, który będzie podlegał prawu.

*  Nathaniel Finnes w 1641 r. i Philipp Hunton w 1643 roku rozróżniają w swoich mowach władzę tworzenia nowych praw – czyli władzę ustawodawczą oraz władzę wykonawczą.

JOHN LILBURNE & THE LEVELLERS

Wśród stronnictw parlamentarnych okresu "Długiego Parlamentu" znajdują się "lewellerzy" (zrównywacze) - reprezentujący drobnomieszczaństwo i chłopów. Ich przywódcą jest John Lilburne. Lilburne trafia do więzienia skazany przez komisję parlamentu. Po opuszczeniu więzienia staje się wrogiem tyranii "Parlamentu Kadłubowego", orędownikiem idei suwerenności ludu, powszechnych praw wyborczych oraz corocznych wyborów do parlamentu.

W 1648 roku ukazało się drugie, przeredagowane przez Lilburne’a wydanie „Umowy ludu” (Agreement of the poeple) – najważniejszego dokumentu politycznego lewellerów, który uważany jest za pierwszy w historii projekt konstytucji i dokument zawierający najstarszą wersję doktryny rozdziału władzy.

Założenia

- jednoizbowy parlament pełniący władzę nadrzędną z wyjątkiem materii wyraźnie mu zabronionych.
- członkowie parlamentu nie mogą „mieszać się” do wykonywania praw ani wymiaru sprawiedliwości. Jedynym wyjątkiem był wymiar sprawiedliwości wobec funkcjonariuszy państwowych za nadużycia lub niedopełnienie obowiązków.
- Parlament może kontrolować działania egzekutywy.
- Rolę egzekutywy powierzono Radzie Państwa, w skład której nie mogli wchodzić członkowie parlamentu.
- Rada Państwa nie dysponowała żadnymi kompetencjami wobec Parlamentu.
- Sądownictwo powierzono sędziom i ławom przysięgłych. Ani jedni ani drudzy sędziowie nie mogli wywodzić się z parlamentu, ale parlament miał prawo pociągania sędziów do odpowiedzialności.
- Parlament, egzekutywa i sądy były związane obowiązującym prawem i nie mogły działać w oparciu o bieżące uwarunkowania polityczne.
- Prawo miało mieć charakter ogólny i pochodziło od parlamentu.

Doktryna Lewellerów wyraża klasyczny rozdział władzy - funkcjonale rozdzielenie poszczególnych władz, ich separację oraz brak mechanizmów wzajemnego hamowania. 

TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y) FAKTY I MITY część 3      5. POCZĄTKIEM DOKTRYNY PODZIAŁU WŁADZ JEST POSTULAT ZUPEŁNEGO ROZDZIELENIA - SEPARACJI - WŁADZ.      6. BŁĘDEM JEST ŁĄCZENIE POWSTANIA DOKTRYNY ROZDZIAŁU WŁADZ Z WYODRĘBNIENIEM TRZECH FUNKCJI PAŃSTWA – WYKONAWCZEJ, USTAWODAWCZEJ I SĄDOWEJ. NAJWCZEŚNIEJSZE KONCEPCJE WCALE NIE DZIELIŁY WŁADZ NA TRZY, ALE NA DWIE

DLACZEGO WŁADZA SĄDOWNICZA (III WŁADZA) NIE BYŁA OBIEKTEM ZAINTERESOWANIA TWÓRCÓW TEORII ROZDZIAŁU WŁADZ?

1. Konflikt w Anglii rozegrał się między Królem i Parlamentem

2. Kompetencje sądowe (wykonywanie wyroków sądowych) tradycyjnie łączono z rządzeniem - czyli władzą wykonawczą

3. Sędziów powoływał król, ale część z nich sprawowała również funkcje administracyjne (związek z władzą wykonawczą)

4. Sądy nie odegrały żadnej roli w konflikcie Króla z Parlamentem. Nie mogły zagrozić innym władzom przejmując władzę absolutną więc zostały zlekceważone.

5. Jedynym powodem postulowania zapewnienia autonomii sądów była obawa, że posłużą Królowi do zwiększenia przewagi nad Parlamentem. Wyodrębnienie władzy sądowniczej było więc incydentalne i pomocnicze.

6. sądy traktowano jako "usta wygłaszające brzmienie praw, nieożywione istoty, które nie mogą łagodzić siły ani surowości prawa"

WYNIK: przez długi czas zasada niezależności sądów rozwijała się niezależnie od zasady rozdziału władzy. Rozdział władzy obejmował władzę wykonawczą i prawodawczą

TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y) FAKTY I MITY część 4  7. TEORIA ROZDZIAŁU WŁADZ PRZEWIDYWAŁA:   - NADRZĘDNOŚĆ WŁADZY USTAWODAWCZEJ  (NIE RÓWNORZĘDNOŚĆ  WŁADZ), - NIEZALEŻNOŚĆ WŁADZ (BRAK WSPÓŁPRACY) W POSTACI WRĘCZ ICH SEPARACJI 8. POWSTANIE HAMULCÓW USTROJOWYCH, KTÓRE POWODUJĄ WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIE NA SIEBIE WŁADZ I ZAPEWNIAJĄ RÓWNOWAGĘ – TO POCZĄTEK DOKTRYNY PODZIAŁU WŁADZY.

A CO SIĘ DZIEJE W ANGLII ?

* 1653 „Instrument rządzenia” - tzw. konstytucja cromwellowska (Oliwer Cromwell - zwycięski dowódca wojsk parlamentu).

- "Najwyższa władza Rzeczypospolitej Angielskiej w jednej osobie oraz w ludzie zebranym w Parlamencie spoczywa"
- władzę ustawodawczą sprawuje parlament zwoływany co trzy lata
- władzę wykonawczą sprawuje Lord Protektor, który miał do pomocy Radę Stanu (członkami Rady mogli być parlamentarzyści).
- Lord miał pewien udział w ustawodawstwie – prawo weta zawieszającego (20 dni) a wobec ustaw niekonstytucyjnych weto absolutne; mógł wydawać ordonanse między sesjami parlamentu oraz miał ograniczone prawo rozwiązania parlamentu. W czasie gdy Parlament nie obradował Lord był najwyższym dowódcą wojska
* Parlament uchwalał ustawy ale nie miał prawa zmieniać konstytucji, nakładał podatki i powoływał najwyższych urzędników państwa

Pomnik Olivera Cromwella przy gmachu Parlamentu Brytyjskiego (Londyn)

WNIOSKI:  * Kolejny ważny dokument na drodze od rządów mieszanych do podziału władz * Po raz pierwszy tak wyraźnie oddzielono władzę wykonawczą od prawodawczej (prof. Carl Friedrich) * Po raz pierwszy oddzielono władzę prawodawczą od ustrojodawczej (parlament nie miał prawa zmieniać konstytucji) (prof. F.Wormuth) * Zespolono zasadę rozdziału władzy wykonawczej i prawodawczej z ideą równoważenia organów wywodzącą się ze status mixtus (prof. A. Pułło) * ustrój podobny do monarchii elekcyjnej * nacisk położono na rozdział prawnych sfer działania państwa i organów państwa z zachowaniem równowagi między nimi - a nie jak w ustroju mieszanym na rozdział stanów społecznych i równowagę między stanami.

1657 - Druga konstytucja cromwellowska "Pokorna petycja i rada" - przewiduje jeszcze więcej hamulców ustrojowych - mających zabezpieczyć ustrój przed przewagą jednego z organów i tyranią parlamentu.

TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y) FAKTY I MITY część 5 9. WSTĘPEM DO TEORII PODZIAŁU WŁADZY – JEST TEORIA RZĄDÓW ZRÓWNOWAŻONYCH NAWIĄZUJĄCA DO TEORII RZĄDÓW MIESZANYCH

RESTAURACJA MONARCHII

* Koniec Wielkiej Rebelii przynosi restaurację monarchii.
* Twórcy nowego ustroju Anglii postanowili wykorzystać zarówno koncepcję rozdziału władz jak i koncepcję rządów mieszanych (zniesionych przez rebelię).
* "Czysty" rozdział władz w wersji istniejącej podczas Protektoratu - był ułomny - dzielił poszczególne funkcje państwa i ustanawiał odrębne organy, ale nie potrafił zażegnać sytuacji patowych. Ani Lord Protektor ani Parlament nie mógł rządzić sam. Impas był nieuchronny.
* Rozwiązaniem okazał się nowy system rządów zrównoważonych - był także odporem danym przywróconym na tron Stuartom znowu marzącym o monarchii absolutnej
* Za najwybitniejszego przedstawiciela koncepcji rządów zrównoważonych uważany jest John Locke (1632-1704).

* W 1690 roku ukazują się "Dwa Traktaty o Rządzie". Kwestie ustrojowe porusza drugi z traktatów * Często uważa się (błędnie), że Locke stworzył koncepcję nowego ustroju. W rzeczywistości Locke opisywał ustrój istniejący w Anglii. * władza musi podlegać ustawom * ustawa czerpie swą moc prawną ze zgody rządzonych (umowa społeczna) * człowiek powinien podlegać prawu, a nie innemu człowiekowi - dlatego władza wykonawcza nie może mieć możliwości zmiany prawa * trzy władze w państwie - ustawodawcza, wykonawcza i federacyjna * ustawodawcza:  wydawanie stabilnych ustaw, ustanawianie kar za ich naruszanie, nadzorowanie władzy wykonawczej, ustanawianie sądów * wykonawcza: pilnuje wykonywania ustanowionych i obowiązujących ustaw, karania przestępców, wykonywania wyroków sądowych * federacyjna: wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju i inne sprawy zagraniczne * Sfery powyższe powinno się przyporządkować dwóm władzom - legislatywie (prawodawstwo)  i egzekutywie (reszta) * Władzę prawodawczą Locke powierzył Parlamentowi, ale zgodnie z doktryną "Król w Parlamencie"

* punktem wyjścia teorii Locke'a jest teoria suwerenności ludu-prawodawcy.
* z niej wynika fakt, że skoro od ludu pochodzi władza prawodawcza - może ją on powierzyć jednostce (monarchia), nielicznym (arystokracja), całej wspólnocie (demokracja) lub wszystkim (ustrój mieszany).
* w ustroju angielskim - organem nadrzędnym jest Parlament, jednak organem o najwyższej władzy pozostaje król - będący jednocześnie częścią legislatywy i organem egzekutywy.
* Rozdział organów u Locke'a jest więc niepełny, podział sfer działalności państwa częściowy. Najważniejsze jest twierdzenie - "Król nie może stanowić prawa, Parlament nie może wykonywać prawa"; Parlament jest organem nadrzędnym, ale inne organy zachowują niezależność (autonomię).

TEORIA PODZIAŁU (ROZDZIAŁU) WŁADZ(Y) FAKTY I MITY część 6 10. MONTESKIUSZ PODOBNIE JAK LOCKE NIE STWORZYŁ SYSTEMU TEORETYCZNEGO, ALE PRAGMATYCZNY OPIS USTROJU ANGLII. BYŁ ON DOJRZALSZY I STANOWIŁ PROPOZYCJĘ USTROJU DLA FRANCJI, W KTÓREJ NADCHODZIŁ ZMIERZCH ABSOLUTNEJ MONARCHII.

MONTESKIUSZ (1689 –1755)
(właść.: Charles Luis de Secondat Baron de Montesqieu)

"Duch praw" (L'Esprit de Loi) 1748.
Księga XI, rozdział VI "o ustroju Anglii"

a) wyodrębnienie trzech prawnych sfer działania państwa (podział przedmiotowy) b) przydzielenie ich trzem odrębnym organom (podział podmiotowy) c) wprowadzenie systemu hamulców ustrojowych d) uwzględnienie społecznego podziału władzy

a)

"W każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy":

PRAWODAWCZA: "władca albo prawodawca stanowi prawa na jakiś czas lub na zawsze i poprawia albo usuwa te, które istnieją".
Władza ta jest uprawniona tylko do stanowienia ogólnych i abstrakcyjnych norm prawnych, ale nie aktów indywidualnych

WYKONAWCZA: "władca wydaje wojnę lub zawiera pokój, wysyła lub przyjmuje poselstwa, umacnia bezpieczeństwo, uprzedza najazdy"

SĄDZENIE: "władca karze zbrodnie lub sądzi spory poddanych"

b)

Trzy władze trzeba przydzielić trzem odrębnym organom państwa: prawodawczą - legislatywie, wykonawczą - egzekutywie, a sądowniczą - judykatywie.

"Wszystko byłoby stracone, gdyby jeden i ten sam człowiek lub jedno i to samo ciało możnych albo szlachty, albo ludu sprawowało owe trzy władze. (...) Kiedy w jednej i tej samej osobie lub w jednym i tym samym ciele władza prawodawcza zespolona jest z wykonawczą - nie ma wolności; ponieważ można się lękać, aby ten sam monarcha albo ten sam senat nie stanowił tyrańskich praw, które będzie sam wykonywał. (...) Nie ma również wolności, jeśli władza sądzenia nie jest oddzielona od prawodawczej i wykonawczej. Gdyby była połączona z władzą prawodawczą, władza nad życiem i wolnością obywateli byłaby dowolna; sędzia bowiem byłby prawodawcą. Gdyby była połączona z władzą wykonawczą, sędzia mógłby mieć siłę ciemiężyciela".

Władzę ustawodawczą należy powierzyć ciału przedstawicielskiemu, które jednak nie powinno być "wybierane po to, aby powziąć jakieś czynne postanowienie, czego nie umiałoby zrobić dobrze, ale żeby stanowić prawa lub też sprawdzić, czy dobrze wykonano prawa przez nie ustanowione - rzecz, którą może dobrze wykonać i którą nawet jedynie ono może dobrze wykonać".

Władza wykonawcza "winna spoczywać w rękach monarchy, ponieważ ta część rządu, która prawie zawsze wymaga doraźnego działania lepiej jest sprawowana przez jednego niż przez wielu, podczas gdy to co zawisło od władzy prawodawczej lepiej często bywa załatwiane przez wielu niż przez jednego"

Władza sądownicza "nie powinna być powierzana stałemu senatowi, lecz wykonywana przez osoby powołane z ludu, w pewnych okresach roku, w sposób przepisany prawem, by tworzyć trybunał trwający tylko póty, póki tego konieczność wymaga. W ten sposób owa tak groźna władza sądzenia, nie będąc przywiązana ani do pewnego stanu ani do pewnego zawodu, staje się rzecz można niewidzialna i żadna. Nie ma się ustawicznie sędziów przed oczyma. lęk budzi urząd, a nie urzędnicy"

Monteskiusz przewidywał wyjątek w postaci powierzenia władzy sądowniczej wyższej izbie parlamentu w trzech przypadkach:
a) kiedy pozwany jest szlachcicem
b) kiedy prawo okazało się w konkretnym przypadku zbyt surowe
c) kiedy oskarżony jest dostojnikiem państwowym (impeachment)

c)

* Głównym celem Monteskiusza było zagwarantowanie wolności jednostki.
* Był pierwszym, który stawiał sobie taki właśnie cel i jemu podporządkowywał tworzone mechanizmy państwowe.
* Przykładowo Locke - zmierzał po prostu do stworzenia systemu efektywnego, dobrze działającego.

"Albowiem wiekuiste doświadczenie uczy, że wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć; posuwa się tak daleko, aż napotka granice. Któż by powiedział ! Nawet sama cnota potrzebuje granic. Iżby nie można było nadużywać władzy, trzeba, aby przez naturalną grę rzeczy władza powściągała władzę"

Temu celowi miały służyć propozycje hamulców ustrojowych.

LEGISLATYWA - 3 hamulce:

- podział legislatywy na 2 izby
- prawo egzekutywy do zwoływania legislatywy, ustalania długości posiedzeń, odraczania ich i zamykania
- prawo weta ustawodawczego posiadane przez monarchę (nie wiadomo jednak jakiego rodzaju)

EGZEKUTYWA

- ograniczona naturalnie - prawem, które jest podstawą jej działalności
- legislatywa ma prawo kontrolować jak są wykonywane ustawy
- legislatywa nie ma prawa osądzać i karać króla ("król nie może czynić źle" od 1689), ale może tego dokonać wobec doradców króla (urzędników i ministrów) w procedurze impeachment (niższa izba oskarża, wyższa osądza)

JUDYKATYWA

- brak hamulców

d)

Monteskiusz nawiązywał także do ustroju mieszanego

Uważał, że sekret dobrych rządów polega na podziale wpływów w aparacie państwowych między poszczególne stany społeczne.

Władza państwowa oderwana od stanów społecznych staje się władzą despotyczną, której upadek jest kwestią czasu.

Każde społeczeństwo jest zbiorem sprzecznych interesów reprezentowanych przez poszczególne stany społeczne. Władza państwowa powinna je uwględniać.

Rozwiązanie polega na zapewnieniu wszystkim stanom partycypacji we władzy.

(jak Arystoteles) zmieszanie wszystkich ludzi w jedną społeczność, bogatych z biednymi, jedynie zaostrzy antagonizmy. Bogaci nie będą mieli żadnego interesu w popieraniu takiego państwa.

Monteskiusz stawia postulat ścisłej współzależności między stanami społecznymi, a odpowiednimi organami państwa.

Monteskiusz proponuje nieco bardziej skomplikowany od ideologów status mixtus społeczny podział władzy:

Dwuizbowy parlament: wyższa izba dziedziczna (szlachta)
                                                                          izba niższa, elekcyjna, przedstawiciele ludu(= burżuazji)
           Izba wyższa - mediator między niższą a egzekutywą.
Władza sądownicza - oskarżeni powinni być sądzeni przez przedstawicieli tego samego stanu.
Monteskiusz rezerwuje jednak pojęcie "ludu" dla burżuazji (na wzór angielski)

Jako źródło swoich teorii oraz pochodzenia ustroju Anglii Monteskiusz podaje ustrój stworzony przez starożytnych Germanów.
Nazywa go "mieszanką monarchii i arystokracji przy poszanowaniu praw ludu", a wywodzi z dzieł Tacyta "O obyczajach Germanów". Dodaje od siebie: "a więc ustrój Anglii powstał w lesie !"

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY RZĄDÓW

SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY

a) dualistyczna egzekutywa (dwuczłonowa władza wykonawcza)
b) głowa państwa (monarcha, prezydent) nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem
c) głowa państwa "panuje, ale nie rządzi"
d) władza wykonawcza skupiona jest w rękach ministrów tworzących ciało kolegialne pod przewodnictwem premiera (gabinet)
e) ministrowie ponoszą odpowiedzialność polityczną wyłącznie przed parlamentem (1 lub 2-izbowym)
f) odpowiedzialność polityczna ministrów jest solidarna (łącznie jako gabinet) lub indywidualna
g) egzekutywa (władza wykonawcza) dysponuje uprawnieniami wobec legislatywy (np. prawo rozwiązania parlamentu), które równoważą uprawnienia parlamentu do pociągania gabinetu do odpowiedzialności politycznej

GENEZA
- Monarchia absolutna - zasada nieusuwalności i nieodpowiedzialności politycznej monarchy, które spadają na jego doradców (ministrów) (stąd odpowiedzialność polityczna ministrów i instytucja wotum nieufności parlamentu dla ministrów)
- instytucja kontrasygnaty - obowiązek podpisania aktów monarchy, by odpowiedzialność za nie ponosili ministrowie (kontrasygnata)
- stopniowo ministrowie przejmują coraz więcej uprawnień głowy państwa (stąd dualizm władzy wykonawczej)
- monarcha stopniowo tracił kolejne uprawnienia dotąd należące do prerogatyw (osobistych uprawnień monarszych, nie wymagających kontrasygnaty), czyli w efekcie tracił w ogóle uprawnienia władcze, aż do zera. Król w Wlk.Brytanii może więc jedynie upominać, inspirować i być przez nich informowany.

W monarchiach głowa państwa ma więc funkcję dekoracyjno-ceremonialną. Jeśli większość parlamentarna jest w stanie stworzyć rząd - rola głowy państwa ogranicza się do desygnowania kandydata większości parlamentarnej (w Wielkiej Brytanii - lidera partii, która wygrała wybory). Jeśli jednak szykuje się rząd koalicyjny złożony z kilku partii - rola głowy państwa rośnie. Monarchowie współcześni nie lubią angażować się w spory polityczne przy formowaniu gabinetów. Król pozostaje z zasady w cieniu, a konsultacje polityczne w jego imieniu prowadzi doświadczony polityk.

W Republikach rośnie rola prezydenta, ale nigdy nie równoważy siły egzekutywy. Mówi się, że głowa państwa w republikach o systemie parlamentarno-gabinetowym może przybrać postać arbitra lub prezydenta neutralnego. Taki neutralnym prezydentem był prezydent RP wg Konstytucji marcowej z 1921 r (przed zmianą w 1926 r.). Prawie nic nie mógł. Ani prawa weta, ani prawa inicjatywy ustawodawczej, rozwiązanie parlamentu tylko za zgodą Senatu wyrażoną większością aż 3/5 głosów.
Centralnym organem władzy staje się więc rząd (gabinet) z jego szefem - czyli premierem. Tradycyjna nazwa premier (francuska) oznaczająca pierwszego wśród równych (primus inter pares) nie ma dzisiaj w zasadzie nigdzie zastosowania (oprócz Szwajcarii i Austrii). Wzmocnienie pozycji premiera w ramach egzekutywy oznacza ewolucje systemu parlamentarnego w system parlamentarno-gabinetowy. 
W systemach parlamentarno-gabinetowych - premier jest zwierzchnikiem ministrów, faktycznym szefem, a nie jednym z wielu. Instytucja premiera ewoluuje więc w kierunku rządów kanclerskich lub brytyjskich, który powstały w drodze ewolucji.
Instytucja wotum nieufności - czyli sposobu egzekwowania przez parlament odpowiedzialności politycznej rządu przybiera w systemie kanclerskim postać "konstruktywnego wotum nieufności" - jeszcze bardziej wzmacniając pozycję gabinetu. Wotum konstruktywne jest takim nie tylko jeśli w tym samym głosowaniu dochodzi do wyboru nowego premiera, ale jeśli oznaczone są odpowiednio wysokie progi dla podjęcia decyzji - wysoka większość i wysokie kworum.
Przykładami państw, gdzie panuje system parlamentarno-gabinetowy jest: Wielka Brytania, Niemcy, Polska między rokiem 1921 a 1926, III Republika Francuska, Belgia,

  SYSTEM PREZYDENCKI 

a) prezydent bezpośrednio wykonuje funkcje rządzenia czyli panuje
i rządzi - dysponuje pełnymi kompetencjami władzy wykonawczej

b) prezydent za wykonywanie funkcji rządzenia i kierowanie rządem
nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem.

c) Ministrowie (sekretarze) czyli doradcy prezydenta ponoszą odpowiedzialność wyłącznie przed prezydentem.

d) prezydent pochodzi z wyborów powszechnych (bezpośrednich lub pośrednich), gdzie lud jako suweren powierza konkretnej osobie sprawowanie funkcji prezydenta

GENEZA

USA. Ewolucja w USA początkowo nawiązywała do angielskiej doktryny czystego rozdzialu wladz.

Pierwsza ideę tę wprowadziła do swojej konstytucji Wirginia w 1776 r. Była ona kontynuacją idei głoszonych przez lewellerów. W tym samym roku teorię podziału władzy wzorowaną na systemie angielskim wprowadziły do swoich konstytucji stany Maryland i Półn. Karolina, rok później – Georgia. Najpełniej do idei lewellerów nawiązały stanu Pennsylwania (1776) i Vermont (1777). Konstytucja Pennsylwanii przewidywała jednoizbowy parlament i kolegialną egzekutywę pochodzącą z wyborów powszechnych. Vermont podobnie, ale egzekutywa była jednoosobowa. Idee tradycyjne były w początkowym okresie najpopularniejsze w Ameryce, bowiem decydowały o  eliminacji rady gubernatorskiej i nie  przewidywały prawa weta egzekutywy. Bano się silnej egzekutywy – pamiętając, że do niedawna mieszkańcy kolonii amerykańskich byli poddanymi angielskiego króla.

 W 1778 roku odbyło się I referendum konstytucyjne w którym odrzucono konstytucję Massachusetts głównie dlatego, że nie przyjmowała pełnego podziału władz. A jednak klasyczny podział władz szybko zaczął się degenerować. Okazało się, że legislatywa podporządkowuje sobie egzekutywę, a nawet ingeruje w działalność sądów. W 1780 obywatele Massachusetts ponownie przystępują do referendum konstytucyjne. Tym razem projekt konstytucji wyraźnie przewiduje system hamulców ustrojowych. Było to pierwsze pełne sformułowanie istoty hamulców „każda władza ma być niezależną, ale ma być ponadto tak zrównoważona, by była zdolna do posługiwania się takimi hamulcami wobec pozostałych, które pozwolą uchronić ją od zależności lub połączenia z inną”. Konwencja filadelfijska, która uchwaliła konstytucję federalną Stanów Zjednoczonych debatowała długo nad systemem hamulców systemowych. Konieczność ich stworzenia nie budziło żadnych wątpliwości. Chodziło przede wszystkim o ograniczenie organu pochodzącego z wyborów powszechnych i bezpośrednich – kongresu. Postanowiono wzmocnić egzekutywę uniezależniając jej wybór od Kongresu. Prezydent otrzymał prawo weta dla hamowania legislatywy, ale weta zawieszającego, które kongres mógł przegłosować większością 2/3 głosów. Legislatywę osłabiono również przez jej rozdzielenie na dwie izby, co miało również znaczenie tradycyjne – tylko dwa parlamenty stanowe Pennsylvanii i Georgii były jednoizbowe. System hamulców w doktrynie amerykańskiej pokrywa się więc z założeniami Monteskiusza – służy ograniczeniu legislatywy.

 Elementem zapewniającym sprawne działanie systemowi amerykańskiemu jest stabilna scena polityczna oparta na dwóch głównych partiach. Sytuacja ulega znacznemu utrudnieniu w przypadku gdy Prezydent i większość Kongresu wywodzą się z innych partii. Utrzymaniu stabilności systemu służą tutaj jednak szczegółowe rozwiązania (np. krótkie kadencje Izby Reprezentantów i rozłączenie wielu kompetencji organów władzy nie wymagających ich współdziałania). Zagrożenie dla demokracji jest jednak w USA większe niż w państwach o ustroju parlamentarno-gabinetowym, gdzie istnieją mechanizmy rozwiązywania konfliktów między władzami, np. możliwość rozpisania nowych wyborów parlamentarnych przez premiera czy odwołania rządu przez parlament. System parlamentarny jest bardziej elastyczny wobec zmian politycznych, może na nie skutecznie reagować. System prezydencki jest bardziej sztywny i chociaż sprzyja stabilności systemu to w przypadku jego wahnięć – nie ma zbyt wiele narzędzi do ich usunięcia. To jest efektem różnej ewolucji systemów. Jeden wywodzi się z systemu rozdziału, a wręcz separacji władz. Drugi – z systemu podziału władz wyposażonych w narzędzia wzajemnego wpływania na swoją działalność – narzędzi awaryjnych.

RZĄDY ZGROMADZENIA

a) parlament zajmuje najwyższe miejsce w konstytucyjnej strukturze państwa;
b) rząd nie jest powoływany przez głowę państwa, ale jest wybierany przez parlament spośród członków parlamentu;
c) rząd jest wewnętrznym organem parlamentu, przez rząd parlament decyduje o kierunkach polityki państwa czyli następuje scalenie funkcji ustawodawczej i wykonawczej;
d) rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi (odwoływany przez parlament nie w drodze wotum nieufności, ale bezpośrednio);
e) głowa państwa (jeśli istnieje) - kolegialna lub jednoosobowa - jest bezpośrednio podporządkowana parlamentowi;
f) zasada suwerenności parlamentu uniemożliwia istnienie instytucjom demokracji bezpośredniej;
g) odpowiedzialność karna członków rządu i głowy państwa jest taka sama jak wszystkich obywateli (brak immunitetu formalnego)

Przykładami państw, gdzie istniał system rządów zgromadzenia są Rządy Długiego Parlamentu podczas rewolucji angielskiej (1640-1653), rządy Konwentu podczas Rewolucji Francuskiej, ustrój Francji w konstytucji 1793 r., Konstytucja Turcji z 1924 r., Polska wg Małej Konstytucji 1919 r., formalnie: ustrój PRL według Konstytucji z 1952 r. (formalnie, bo to nie było państwo demokratyczne). Obecnie w zasadzie nie ma państwa, gdzie funkcjonowały czysty system rządów zgromadzenia.

Często myli się rządy zgromadzenia z systemem parlamentarno-komitetowym :

który tym różni się od rządów zgromadzenia, że: - pomimo zachowania nadrzędnej roli parlamentu w państwie, organy władzy nie są jednocześnie wewnętrznymi organami parlamentu, - członkowie rządu nie muszą być członkami parlamentu, - rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu (stąd nazwa), ma wpływ na kształtowanie polityki państwa, nie jest podporządkowany parlamentowi absolutnie, realizuje swoją politykę twórczo, a nie mechanicznie; - dopuszczalne są instytucje demokracji bezpośredniej, - cechą tego systemu jest także decentralizacja władzy w postaci rozwiniętych struktur samorządowych.

Przykładem ustroju parlamentarno-komitetowego jest Szwajcaria nazywana niesłusznie państwem o systemie rządów zgromadzenia

  SYSTEM PÓŁPREZYDENCKI 
(semiprezydencki, prezydencjalny, prezydencko-parlamentarny)

Połączenie rozwiązań systemu prezydenckiego:

- prezydent pochodzi z wyborów powszechnych
- powołuje członków rządu, którzy są przed nim odpowiedzialni
- prawo weta ustawodawczego prezydenta
- uprawnienia prezydenta nie wymagające kontrasygnaty ministra/premiera (prerogatywy)
- przewaga prezydenta nad rządem w łonie egzekutywy

i systemu parlamentarnego:

- istnienie Rady Ministrów z Premierem jako drugiego członu egzekutywy
- odpowiedzialność polityczna rządu przez parlamentem (wotum nieufności) i instytucja kontrasygnaty niektórych aktów prezydenta
- uprawnienie prezydenta do rozwiązania parlamentu (ograniczone)
- możliwość samodzielnego zarządzenia referendum konstytucyjnego i ustawodawczego przez prezydenta
- prawo odesłania projektu ustawy do sądu konstytucyjnego

 

SYSTEM III RZECZYPOSPOLITEJ

Obecny system rządów w Polsce określa się jako system parlamentarny z elementami racjonalizującymi, albo system parlamentarny zracjonalizowany.

Elementy racjonalizujące mają służyć wzmocnieniu władzy wykonawczej, gdyż w Polsce tradycyjnie Sejm był organem uprzywilejowanym, co w sytuacji systemu wielopartyjnego często prowadziło do zakłóceń w funkcjonowaniu  państwa.

Elementy racjonalizujące w obecnym polskim systemie czerpią swoje źródło z systemu parlamentarno - gabinetowego w wersji niemieckiej zwanej systemem kanclerskim oraz z systemu pół-prezydenckiego:

z systemu kanclerskiego:
- silna pozycja premiera jako faktycznego szefa rządu, a nie tylko pierwszego wśród równych
- konstruktywne wotum nieufności dla rządu

z systemu półprezydenckiego
- powszechne wybory prezydenckie
- prawo prezydenta do kierowania projektów ustaw do Trybunału Konstytucyjnego
- prawo prezydenta (ograniczone, bo wespół z Senatem) zarządzania referendum
- spora liczba prerogatyw