Naturalne surowce lecznicze są to kopaliny, których właściwości lecznicze zostały potwierdzone na zasadach określonych w ustawie uzdrowiskowej. Naturalnymi surowcami naturalnymi są wody lecznicze, peloidy oraz gazy.

Wody lecznicze są naturalnymi wodami podziemnymi, które posiadają udowodnione właściwości lecznicze. Cechują się stałym składem chemicznym i naturalną czystością mikrobiologiczną. Wody uważane za mineralne są wodami podziemnymi, naturalnymi, które muszą zawierać, co najmniej 1000 mg składników mineralnych w litrze. Nie każda woda mineralna jest lecznicza. O udowodnionych właściwościach leczniczych decydują rodzaj i stężenie aktywnych składników biochemicznych. W Polsce mamy bogatą liczbę złóż leczniczych wód mineralnych. Najczęściej spotykane wody to: chlorkowo-sodowe, wodorowęglonowe, siarczkowo – siarkowodorowe, radoczynne oraz termalne.

Wody mineralne wykorzystywane są do zabiegów balneologicznych, przeważnie kąpieli leczniczych w wannach i w basenach, do inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele mają duże zastosowanie w chorobach układu ruchu, układu krążeniowo-oddechowego, a także w chorobach dermatologicznych i innych.

Większość wykorzystywanych wód mineralnych w Polsce występuje w Karpatach i Sudetach, w Niecce Nidziańskiej i na obszarze wału kujawsko-pomorskiego.

W Sudetach najwięcej jest szczaw, czyli wód wodorowęglanowych. Występują w Górach Izerskich (Świeradów-Zdrój), na zachód od Gór Sowich (Jedlina-Zdrój) i w Kotlinie Kłodzkiej (Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Długopole-Zdrój). Wiele wód w Sudetach to wody radoczynne, czyli zawierające śladowe ilości pierwiastków promieniotwórczych. Sudety znane są również z wód termalnych (Jelenia Góra-Cieplice, Lądek-Zdrój, Duszniki-Zdrój).

W Karpatach również występują szczawy w okolicy Krynicy i Żegiestowa, Krościenka i Szczawnicy oraz Rymanowa. Występują tu również solanki (Wysowa) oraz wody siarczkowe (Kraków-Swoszowice w zapadlisku przedkarpackim).

Na obszarze Niecki Nidziańskiej występują solanki, wody jodkowo-bromkowe, siarczkowe i siarczanowe (Busko-Zdrój, Solec-Zdrój).

Obszar wału kujawsko-pomorskiego obfituje przede wszystkim w solanki (Kołobrzeg, Połczyn-Zdrój, Ciechocinek).

Poza wymienionymi obszarami, uzdrowiskiem znanym z występowania szczaw jest Nałęczów na Wyżynie Lubelskiej.

Wody lecznicze powstają poprzez wypłukiwanie przez wody infiltracyjne składników mineralnych ze skał lub też są produktami reakcji zachodzących między składnikami chemicznymi. Jeśli woda infiltracyjna zetknie się z pokładami mineralnymi, które mają składniki łatwo rozpuszczalne w wodzie, wówczas przechodzą one do wody, a między skałami tworzą się pokłady wody mineralnej.

Gazy natomiast dostają się do wód leczniczych w skutek różnych procesów zachodzących w głębi ziemi. Wśród gazów dostających się do wody najważniejszy jest dwutlenek węgla, siarkowodór i radon.

Każdy rodzaj wody mineralnej powstaje w sposób i w warunkach nieco odmiennych.

Wody chlorkowo- sodowe, popularnie zwane solankami, powstają w wyniku ługowania złóż soli kamiennej lub skał osadowych pochodzenia morskiego.

Szczawy powstają z wód podziemnych przez nasycenie złożami CO₂, w warunkach wysokiej temperatury i wysokiego ciśnienia.

Wody siarczkowo-siarkowodorowe powstają w głębi ziemi przez saturowanie siarkowodorem wód o małej mineralizacji, zwłaszcza z kwaśnym jej odczynem.

Wody radoczynne natomiast poprzez nasycenie wód podziemnych radonem, wydzielającym się ze skał zawierających rad.

Wody mineralne stosowane są do:

- kąpieli leczniczych (solankowe, kwasowęglowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radonowe ),

- kuracji pitnej (chlorkowo-sodowe, wodorowęglanowe-alkaliczne, szczawy, niskozmineralizowane-hipotoniczne, siarczkowo-siarkowodorowe),

- inhalacji (chlorkowo-sodowe (solanki), siarczkowo-siarkowodorowe, szczawy alkaliczne, radon).

W lecznictwie z grupy wód chlorkowych głównie stosowane są wody chlorkowo-sodowe, zawierające szereg jonów dodatkowych takich jak wapń, magnez, jod, potas, brom, które w zależności od ich stężenia wywierają dodatkowy, niewielki wpływ na organizm ludzki. Woda chlorkowo-sodowa o stężeniu do 1,5% nazywana jest wodą słoną, natomiast o wyższych stężeniach solanką, nie zaleca się stosowania solanek powyżej 6%, ponieważ mogą one działać drażniąco na organizm. Podstawowe działanie kąpieli chlorkowo- sodowych sprowadza się do procesów zachodzących w powierzchownych warstwach skóry.

Poprzez działanie chlorku sodu na receptory skóry następuje zmniejszenie pobudliwości nerwów czuciowych i ruchowych. Zachodzące po kąpielach zmiany jonowe w zakończeniach nerwowych wpływają na czynność autonomicznego układu nerwowego przyczyniając się do procesów regulacyjnych czynności wszystkich narządów. W efekcie już po kilku kąpielach obserwuje się osłabienie dolegliwości bólowych i obniżenie ogólnej pobudliwości.

Przy stosowaniu kąpieli solankowych należy uwzględnić również przewodnictwo cieplne, które znacznie poprawia ukrwienie skóry, a co za tym idzie zmniejszenie istniejących stanów zapalnych. Po kąpielach solankowych występuje normalizacja ciśnienia tętniczego krwi, pobudzeniem przemiany materii i wzrostem ogólnej odporności, działaniem przeciwbólowym i rozluźniającym na układ mięśniowy oraz obniżeniem ogólnej pobudliwości.

Wyróżnia się kilka sposobów kąpieli solankowych:

• Kąpiel w wannie całkowita, przeciętnie 3-4% chlorku sodu, nie więcej jednak niż 6%, temperatura przeciętnie 36-37 stopni C, czas zabiegu 15- 20 minut, maksymalnie do 25- 30 minut, 3 razy w tygodniu przeciętnie 10- 12 zabiegów na kuracje. Dopuszcza się stosowanie kąpieli codziennie, nie więcej jednak niż 20 na kurację o skróconym czasie i o niższym stężeniu solanki.

• Kąpiel solankowa całkowita gorąca przeciętnie 3-4% chlorku sodu, temperatura 38-40 stopni C, pierwsza kąpiel 10 minut, a czas każdej następnej kąpieli można wydłużać o 1-2 minuty, nie więcej jak 8-10 kąpieli na kurację.

• Półkąpiel i nasiadówka zawartość chlorku sodu do 6%, zależnie od indywidualnych wskazań, temperatura 39-40 stopni C, czas zabiegu 15-25 minut, 3 razy w tygodniu do 6- 12 kąpieli na kurację.

• Kąpiel w basenie solanka 2- 3%, temperatura 24-28 stopni C, czas zabiegu 20- 30 minut, 2- 3 razy w tygodniu, przez okres 3- 4 tygodni, Czym niższa temperatura, tym kąpiel może trwać dłużej.

• Kuracja pitna przeciętnie stężenie chlorku- sodu 0,3- 1,0% maksymalnie 1,5%.

• Inhalacje stężenie wody chlorkowo- sodowej przeciętnie 0,3- 0,9% pozostałe parametry stosowane do wskazań.

• Groty solne rekreacyjne i lecznicze.

• Płukania przyzębia solanka 2- 3%, temperatura 37 stopni C, czas zabiegu 15 minut, codziennie przez 2- 3 tygodnie.

• Przepłukiwanie pochwowe 3- 4% solanka, temperatura 38- 42- 45 stopni C, 3- 4 razy tygodniowo, 10- 12 zabiegów na kurację,

• Sztuczne kąpiele solankowe.

Do najczęstszych wskazań do stosowania kąpieli solankowych u dorosłych należą przewlekłe choroby dróg oddechowych i zatok, przewlekłe zwyrodnieniowe choroby reumatyczne, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Bechterewa, stany wymagające zwiększenia odporności na zakażenia, rekonwalescencja po ciężkich chorobach, otyłość, niektóre choroby ginekologiczne oraz niektóre choroby skóry.

Natomiast u dzieci najczęściej zalecane są kąpiele solankowe w przebiegu przewlekłych, nawracających zakażeń dróg oddechowych, alergii z astmą oskrzelową włącznie, zaburzeń neurowegetatywnych, przedłużającej się rekonwalescencji po ciężkich chorobach oraz otyłości.

Przeciwwskazaniami do stosowania kąpieli solankowych są niewydolność krążenia, choroby naczyń wieńcowych z dusznicą bolesną, wady zastawkowe serca, nadczynność tarczycy, niewydolność jajników oraz zaburzenia rozwojowe narządów rozrodczych.

Wody kwasowęglowe i szczawy są wodami najczęściej stosowanymi w lecznictwie w postaci wód naturalnych oraz wytworzonych sztucznie. Wody te mają szerokie zastosowanie w kąpielach leczniczych, kuracji pitnej oraz jako wody butelkowe gazowane i niegazowane.

Naturalną kąpiel kwasowęglową przyrządza się z wody nasyconej dwutlenkiem węgla, sztuczną natomiast przez nasycenie wody gospodarczej dwutlenkiem węgla. Działanie lecznicze tych kąpieli zależy od ilości rozpuszczonego dwutlenku węgla w wodzie. Przez skórę w czasie kąpieli przenika woda i w różnym stopniu składniki mineralne. Kąpiele w wodzie hipotonicznej wpływają na przesunięcie wody do organizmu. Warstwa rogowa naskórka pobierając wodę pęcznieje, czego widocznym objawem jest tzw. skóra praczki. Kąpiele kwasowęglowe działają przede wszystkim na układ krążenia, zmniejsza pobudliwość receptorów ciepła i zwiększenia pobudliwość receptorów zimna, a co za tym idzie subiektywne odczuwanie temperatury oraz obniża ciśnienie krwi.

Do najczęściej wykonywanych kąpieli kwasowęglowych należą:

• Kąpiel wannowa całkowita o temperaturze 32- 35 stopni C, przeciętny czas zabiegu 10- 30 min, w zależności od zawartości CO2 we wdychiwanym powietrzu oraz od indywidualnych wskazań. Zabieg wykonuję się 3- 4 razy w tygodniu w ilości 8- 12 kąpieli na całą kurację. Kąpiel odbywa się w pozycji siedzącej w wannie, a zanurzenie ciała w wodzie sięga do linii sutkowej. W kąpieli wskazane jest, aby pacjent nie wykonywał gwałtownych ruchów, intensywnego samo masażu, a po zakończeniu zabiegu nie powinno się wycierać ręcznikiem.

• Półkąpiel, temperatura wody i czas zabiegu jak w kąpieli całkowitej, woda sięga do okolic spojenia łonowego. Zabieg wykonuje się 3- 4 razy w tygodniu, lub codziennie.

• Kąpiel częściowa dla kończyn górnych i dolnych wykonywana jest w naczyniach specjalnie wymodelowanych odpowiednio dla kończyn. Temperatura wody i czas zabiegu jak w kąpieli całkowitej. Zabieg wykonuje się 3- 4 razy w tygodniu, lub codziennie.

• Suche kąpiele zbiorowe temperatura powietrza w granicach 21- 29 stopni C, lecz najkorzystniejszą temperaturą dla tego zabiegu jest 25 stopni C, wskazana wilgotność od 45- 65%. Czas trwania zabiegu wynosi 30 minut stosowany 3- 4 razy w tygodniu.

Najczęstszymi wskazaniami do kąpieli kwasowęglowych jest łagodna postać nadciśnienia, zwężające zapalenie płuc, czynnościowe zaburzenia krążenia tętniczego, choroba Raynauda, zaburzenia krążenia włośniczkowego w skórze, niektóre choroby serca takie jak: serce sportowca, otłuszczenie, osłabienie mięśnia serca, choroby reumatyczne w nieostrym okresie przy równoczesnym występowaniu chorób serca oraz zespół psychowegetatywny. Natomiast przeciwwskazaniem jest niewydolność oddechowa, a także choroby układu oddechowego przebiegające z hiperkapnią.

Naturalne wody siarczkowo-siarkowodorowe, zwane też siarkowodorami, zawierają rozpuszczony w wodzie siarkowodór i jony wodorosiarczkowi, a także niekiedy jon siarczkowy.

Siarka przenika przez skórę w postaci siarkowodoru, tiosiarczanu i w postaci koloidalnej. Najłatwiej siarkowodór wchłania się przez skórę, błony śluzowe dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i dróg rodnych. Siarkowodór w czasie kąpieli przedostaje się w niewielkiej ilości do dróg oddechowych, co jest zjawiskiem niekorzystnym, dlatego też chorego zabezpiecza się poprzez nakrycie wanny folią. Należy również pamiętać, iż dopuszczalne krótkotrwałe stężenie siarkowodoru w powietrzu nie powinno przekraczać 10mg/m³.

Związki siarki mają liczne działanie na organizm ludzki. Działanie na skórę może mieć charakter powierzchowny, ponieważ wody siarczkowe mają odczyn zasadowy, zmiękczają naskórek, rozpuszczają istotę międzykomórkową, rozluźniając połączenia między komórkami. To keratoliczne działanie sprawia, że sucha skóra pokryta zrogowaciałym naskórkiem staje się miękka i sprężysta. Odczuwane w czasie kąpieli palenie i swędzenie skóry jest związane z pobudzeniem odpowiednich receptorów przez siarkę. Natomiast działanie keratoplastyczne powoduje przebudowę naskórka prowadząc do tworzenia się nowego, elastycznego. Poza tym, siarka wpływa na enzymy zawarte w skórze hamując funkcję komórek skórnych Langerhansa, dzięki czemu skóra poddana kąpieli staje się miękka, elastyczna, gładka i dobrze ukrwiona.

W czasie kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych można zaobserwować powstanie rumienia ograniczonego do miejsca działania wody. Rumień ten znika po kilku minutach po zakończeniu zabiegu. Jest to wynik rozszerzenia naczyń włosowatych. Rozszerzenie naczyń na dużej powierzchni ciała w czasie kąpieli powoduje przepływ krwi do skóry z centralnych części organizmu, czego efektem jest obniżenie ciśnienia krwi. Wody siarczkowo-siarkowodorowe także przeciwalergicznie, przeciwbólowo, przeciwgrzybiczno oraz częściowo przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Poza tym siarka przyspiesza procesy oksydo-redukcyjne, zwiększające liczbę czerwonych krwinek. Pod wpływem tych kąpieli następuje poprawa procesów odpornościowych, wpływa na przemianę białek, tłuszczów i węglowodanów, pobudza aktywność niektórych enzymów i hormonów, poprawia stan chrząstek i aparatu więzadłowego oraz działa oczyszczająco przy zatruciach metalami ciężkimi, zwłaszcza ołowiem, rtęcią i bizmutem.

Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe należą do najsilniej działających zabiegów balneologicznych. Kąpiele te stosuje się jako:

• Kąpiele wannowe całkowite temperatura 35- 37 stopni C, przeciętny czas zabiegu 10- 15 minut, wydłużony czas zabiegu wynoszący 20- 30 minut. Przy długotrwałej kąpieli należy rozpoczynać kąpiel od 10 minut i następnie wydłużać każdą kąpiel o 2- 3 minuty. Kąpiel 2- 4 razy tygodniowo, w ilości 8- 12 zabiegów na kurację,

• Półkąpiele temperatura 36- 37 stopni C, czas zabiegu 8- 15 minut. Kąpiel 3- 4 razy w tygodniu przez 3- 4 tygodnie,

• Baseny lecznicze temperatura 24- 26 stopni C, czas zabiegu 20- 30 minut. Dla chorych niesprawnych i starszych temperatura 28- 30 stopni C, czas zabiegu do 20 minut. Kąpiel 2- 3 razy tygodniowo, przez 3- 4 tygodni,

• Płukanie przyzębia przeciętna temperatura 36- 42 stopni C, ciśnienie wody 1,5- 2,5 atmosfery. Czas zabiegu od 10- 30 minut. Płukanie 3- 5 razy w tygodniu, w ilości około 15- 20 zabiegów. Płukanie przyzębia powoduje usuwanie patologicznej wydzieliny z zachyłków dziąseł, ustępowanie procesów zapalnych, zmniejszenie obrzęku dziąseł i krwawienia,

• Płukanie pochwy temperatura 37- 42 stopnie C, czas zabiegu 15- 20 minut, zużycie wody od 1 do 30 litrów. Na obfitsze wchłanianie siarkowodoru poprzez błony śluzowe zachodzi w ciągu pierwszych 15 minut. Przy zastosowaniu około 30 litrów wody do płukania uzyskuję się rozciągnięcie i wygładzenie ścian pochwy, które powoduję przejściową poprawę ukrwienia, usunięcie patologicznej wydzieliny i likwidację lub zmniejszenie ognisk zakaźnych.

Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe stosuje się najczęściej w reumatoidalnym zapaleniu stawów, zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa, chorobie zwyrodnieniowej stawów, dyskopatii i rwie kulszowej, w stanach pooperacyjnych i pourazowych kości i stawów, niektórych chorobach neurologicznych oraz chorobach skory, takich jak łuszczyca, trądzik, wypryski i dermatozy. Głównymi przeciwwskazaniami do stosowania tych kąpieli jest niskie ciśnienie tętnicze oraz nadwrażliwość na związki siarki.

Kąpiele w wodach radoczynnych obecnie stosuje się coraz rzadziej, gdyż z promieniowaniem jonizującym spotykamy się w życiu codziennym coraz częściej, nie zawsze wskazane dodatkowe jego wprowadzenie do organizmu. W czasie kąpieli radon wchłania się przez skórę w minimalnym stopniu, absorbowany jest zaś głównie jako gaz przez płuca. Z organizmu zostaje wyeliminowany w ciągu godziny, ale dłużej pozostają produkty jego rozpadu, emitujące zwłaszcza promieniowanie jonizujące alfa. Z tego względu analizowano potencjalny szkodliwy wpływ radonoterapii w aspekcie działania pronowotworowego, szczególnie inicjacją raka płuc.

Do najczęściej stosowanych kąpieli w wodach radoczynnych należą:

• Kąpiel w wannie całkowita, temperatura 36- 37 stopni C, czas zabiegu maksymalnie 30 minut, 2- 3 razy tygodniowo w ilości 10- 12 kąpieli na kurację, a w wybranych przypadkach do 18 kąpieli. Zanurzenie ciała aż po szyję. W kąpieli wskazane jest, aby pacjent nie wykonywał gwałtownych ruchów, intensywnego samo masażu, a po zakończeniu zabiegu nie powinien wycierać się ręcznikiem.

• Półkąpiel temperatura i czas zabiegu oraz ilość zabiegów na całą kurację podobnie jak w kąpielach całkowitych. Zanurzenie ciała do wysokości pępka. Pozostałe zalecenia jak w kąpieli całkowitej.

• Baseny lecznicze temperatura 26- 28 stopni C, czas zabiegu 20- 30 minut. Dla chorych niesprawnych i starszych temperatura 28- 30 stopni C czas zabiegu do 20 minut. Kąpiel 2- 3 razy tygodniowo, przez 3- 4 tygodnie, po zabiegu nie powinno wycierać się ręcznikiem.

• Inhalacje zbiorowe w emantorium trwają w zależności od zawartości radonu w powietrzu i czym wyższe stężenie tym stosuje się krótszy czas zabiegu. Ilość zabiegów średnio 10- 12 na kurację, a w wybranych przypadkach do 18 inhalacji.

Kąpiele radonowe stosowane są w chorobach naczyń obwodowych, chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa i stawów, chorobach pourazowych, dróg oddechowych, ginekologicznych. Natomiast unikamy wykonywania kąpieli radoczynnych u osób młodych przed 40 rokiem życia, kobiet w ciąży oraz karmiących piersią, w przebiegu chorób nowotworowych, w zaburzeniach krążenia obwodowego oraz u osób , które w pracy zawodowej stykają się z promieniowaniem jonizującym.

Ważny dział w balneoterapii stanowi kuracja pitna zwana krenoterapią. Systematyczne oraz prawidłowo dawkowane picie wód mineralnych ma działanie miejscowe na przewód pokarmowy, a także działanie ogólne, przede wszystkim w zakresie uzupełniania niedoborów mikro- i makroelementów. Ma to duże znaczenie, szczególnie w dzisiejszych czasach, ze względu na zubożenie gleby i środków spożywczych w niektóre potrzebne składniki mineralne, np. magnez, jod.

Kolejnym ważnym tworzywem naturalnym, jakim posługuje się lecznictwo uzdrowiskowe jest stosowanie borowiny.

Peloidy to tworzywa powstałe w wyniku działania naturalnych procesów geologicznych (chemicznych i mikrobiologicznych). Po zmieszaniu z wodą i rozdrobnieniu tworzą papkę, która ma właściwości lecznicze. Peloidy dzielą się na osady podwodne i ziemie lecznicze. Osady podwodne dzielą się z kolei na biolity, do których zaliczamy: torfy (borowinę) – zawierające powyżej 50% substancji organicznych, muły (sapropel), fango i abiolity, które zawierają powyżej 50% substancji mineralnych (soli wapnia i magnezu) i do których zaliczamy: szlamy, muły, glinki sedymentacyjne, piasek. Ziemie lecznicze są rzadziej wykorzystywane w balneologii, są produktami wietrzenia minerałów.

Peloidem znajdującym zastosowanie lecznicze w Polsce jest borowina. Jest ona drugim po wodach leczniczych bogactwem naturalnym polskich uzdrowisk. Jest masą organiczną powstałą z roślin na skutek procesów humifikacji (próchnienia) pod wpływem bakterii tlenowych i beztlenowych w środowisku obfitującym w wodę.

RODZAJE BOROWINY

W zależności od mechanizmów powstawania borowinę dzielimy na: wysoką, niską i pośrednią. Borowina wysoka występuje w 6,5% torfowisk w Polsce. Powstawała tysiące lat temu poprzez działanie ciepła i wilgoci z mchu zwanego torfowiskiem, w środowisku ubogim w składniki mineralne (głównie w borach). Zawiera powyżej 95% substancji organicznych. Kwasy huminowe nadają temu typowi borowiny odczyn kwaśny, który nie sprzyja rozwojowi bakterii, a więc hamuje procesy rozkładu.

Borowina wysoka jest więc mniej rozłożona, ale zachowuje większe ilości związków steroidowych, białek i garbników, co powoduje, że borowiny typu wysokiego są bardziej przydatne w leczeniu schorzeń ginekologicznych, a także niektórych reumatycznych.

Borowina niska jest najczęściej spotykana i występuje w 89% torfowisk w Polsce. Zawiera więcej składników mineralnych, a mniej organicznych w porównaniu z borowiną wysoką. Powstała w miejscach po jeziorach, w zarastających korytach rzek, z roślin wymagających dużej ilości soli mineralnych. Zawartość części mineralnych może w niej dochodzić do 50% suchej masy.

Do celów leczniczych nadaje się jednak borowina nie zawierająca więcej niż 25% części mineralnych. Ze względu na dużą zawartość metali alkalicznych w połączeniu z kwasami humusowymi i występujący w związku z tym odczyn alkaliczny, istnieją tu warunki sprzyjające rozwojowi mikroorganizmów. Sprzyja to szybszemu rozkładowi roślin torfotwórczych oraz uwalnianiu z tych roślin białek, cukrów, pektyn, alkaloidów, żywic i wosków. Duży stopień rozkładu borowiny niskiej zwiększa jej wartość leczniczą.

Borowina pośrednia stanowi 4,5% torfowisk w Polsce. Powstała wskutek odpływu wody bogatej w sole mineralne. Posiada cechy borowiny wysokiej i niskiej. SKŁAD CHEMICZNY BOROWINY

Skład chemiczny torfu-borowiny zależy od typu i warunków w jakich powstawał. Głównym składnikiem jest woda, dodatkowo znajdują się składniki nieorganiczne, sole mineralne – siarczany magnezu i potasu, związki glinu, żelaza i wapnia, sód, krzem. Do składników organicznych zaliczamy niecałkowicie rozłożone składniki roślinne np. lignina, celuloza, bituminy (woski, żywice, asfalty, tłuszcze), kwasy huminowe (fulwokwasy, kwasy humusowe, aminokwasy stanowiące produkt humifikacji roślin w specyficznych warunkach wodnych). Kwasy huminowe powstają w wyniku reakcji rozkładu i syntezy, redukcji i utleniania, kondensacji i polimeryzacji. Substratem dla tych reakcji są takie składniki roślin jak: lignina, żywice, woski, cukry złożone, białka oraz produkty ich rozkładu: polifenole, aminokwasy, cukry. To właśnie kwasy huminowe decydują o wartości leczniczej borowiny.

Kwasy huminowe powodują hamowanie aktywności hialuronidazy i innych enzymów, pobudzanie funkcji granulocytów, wiązanie oligosacharydów na powierzchni komórek, pobudzanie mięśni gładkich, rozszerzenie naczyń krwionośnych, tworzenie połączeń kompleksowych z różnymi związkami, hamowanie syntezy prostaglandyn, sorpcję i wymianę jonową z jonami innych metali. Kolejnym składnikiem borowiny są substancje czynne biologicznie typu hormonalnego (tzw. działanie hormonalne borowin, polega na pobudzaniu sekrecji [wydzielania] hormonów jajnikowych, nadnerczowych i przysadkowych oraz bezpośrednim działaniu ciał estrogennych występujących w borowinie – we frakcji bituminowej), kolejną grupę stanowią enzymy, antybiotyki oraz składniki mikrobiologiczne: bakterie tlenowe i beztlenowe, grzyby.

Działanie fizjologiczne zabiegów borowinowych jest działaniem kompleksowym i obejmuje: działanie termiczne, mechaniczne, fizykochemiczne, hormonalne, enzymatyczne, immunomodulacyjne, bodźcowe i bakteriobójcze.

Miejscowe przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie metabolizmu komórkowego. Składniki borowinowe przenikają przez skórę, gromadzą się w warstwie rogowej naskórka i głębiej dzięki rozpulchniającemu działaniu saponin i kwasów humusowych.

Dzięki właściwościom sorbcyjno-wymiennikowym borowiny kwasy huminowe resorbują z powierzchni skóry wydalane z tkanek głębiej położonych produkty uboczne przemiany materii. Z potem zostają wydalone sole, tłuszcze, cholesterol czy kwas moczowy. W ten sposób wydaleniu może ulec wiele odpadowych produktów przemiany materii.

Podczas zabiegów borowinowych może również zachodzić wchłanianie niektórych składników mineralnych i organicznych znajdujących się w borowinie. Składniki borowiny wywierają również wpływ na receptory układu nerwowego w tkance podskórnej oraz częściowo wchłaniają się do krwioobiegu.

Ma to duże znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do miejscowych ognisk zapalnych, ponieważ w ten sposób zostają pobudzone wszystkie procesy prowadzące do ich likwidacji.

Zwiększona przemiana materii tkanek łącznie z miejscowym przekrwieniem sprzyjają wchłanianiu do krwi i chłonki tych produktów, które utrzymują stan zapalny oraz usuwaniu ich z organizmu. Naczynia krwionośne nerek zachowują się tak samo jak naczynia skóry, w związku z czym pod wpływem ciepła zachodzi zwiększone wydzielanie moczu przez nerki. Równocześnie przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie pocenia się.

Działanie mechaniczne zabiegów borowinowych polega na nacisku ciężkiej masy borowinowej, powodującym odpływ krwi żylnej i chłonki przy zastojach obwodowych. Ponadto, drażniący wpływ ocierającej się o skórę borowiny, zbliżony jest działaniem do masażu. Fakt ten jest wykorzystywany do ułatwiania wchłaniania się różnych stanów wysiękowych. Czynniki mechaniczne kąpieli borowinowej utrzymują ciało w bezruchu, praktycznie w stanie utraty masy kończyn, co pozwala całkowicie odprężyć się i uśmierzyć ból.

Działanie chemiczne zabiegów borowinowych następuje poprzez występujące w masie borowinowej kwasy huminowe, garbniki, żywice, woski, białka cukry, aminokwasy i inne związki. Działają one drażniąco, ściągająco i przeciwzapalnie na skórę i błony śluzowe. Mają także korzystny wpływ na korę nadnerczy oraz na czynności wydzielnicze jajników.

Nasze polskie złoża borowinowe są nie tylko bogate, ale również i bardzo wartościowe pod względem przydatności leczniczej. Borowina stosowana jest w następujących uzdrowiskach: Augustów, Busko Zdrój, Ciechocinek, Cieplice Śląskie Zdrój, Duszniki Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Horyniec Zdrój, Inowrocław, Iwonicz Zdrój, Kamień Pomorski, Krynica, Kołobrzeg, Lądek Zdrój, Międzyzdroje, Piwniczna, Połczyn Zdrój, Przerzeczyn, Rymanów Zdrój, Solec Zdrój, Swoszowice, Świeradów Zdrój, Świnoujście, Ustroń, Wapienne, Wieniec Zdrój, Wysowa Zdrój, Złockie.

Najczęściej zabiegi, które się stosuje przy użyciu borowiny to: okłady, kąpiele całkowite i częściowe, zabiegi ginekologiczne i rektalne - tampony, nasiadówki. Rzadziej stosowane zabiegi to kąpiele zawiesinowe oraz jonoforeza i fonoforeza borowinowa. Do nabycia są liczne produkty borowinowe jak maści, żele, zawiesiny, które wykorzystuje się przeważnie do zabiegów domowych.

Wskazaniami do zabiegów borowinowych są: choroby zwyrodnieniowo – wytwórcze kręgosłupa i stawów, choroby pourazowe narządów ruchu, przykurcze stawów, choroby reumatyczne mięśni, neurologie obręczy biodrowej i barkowej, niektóre choroby ginekologiczne, wysięki w okresie zejściowym.

Przeciwwskazaniami są; wszystkie ostre i podostre okresy stany zapalne, niewydolność krążeniowa i oddechowa, nadciśnienie i niskie ciśnienie krwi, choroby nerek i pęcherza moczowego, cukrzyca, choroby naczyń krwionośnych, gorączka, zapalenia skóry, zaburzenia czucia.

Kolejnym tworzywem leczniczym wykorzystywanym w lecznictwie uzdrowiskowym są gazy lecznicze. Spotykane są w przyrodzie w formie rozproszonej w wodzie lub samodzielnie. W balneologii głównie stosuje się dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen, a ostatnio także ozon pod postacią mieszanki ozonowo – tlenowej. Gazy te stosowane są przeważnie w formie kąpieli w gazie albo w wodzie, lecz rzadziej jako inhalacje.

Oprócz wód mineralnych, borowiny i gazów leczniczych duże znaczenie w lecznictwie uzdrowiskowym odgrywają czynniki środowiskowe, w tym warunki klimatyczne, zieleń, kwiaty, które tworzą środowisko przyrodnicze sprzyjające leczeniu ludzi chorych.

Wreszcie w uzdrowisku wykorzystuje się czynniki fizyczne pod postacią różnych form energii, jak światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole magnetyczne i inne. Należy jednak podkreślić, że w lecznictwie uzdrowiskowym te ostatnie czynniki mają znaczenie drugorzędne, stanowią jednak cenne metody uzupełniające, wchodząc w skład kompleksowych metod i programów leczniczych lub przygotowujących organizm do przyjmowania naturalnych procedur leczniczych.

Metody lecznicze, które wykorzystywane są w lecznictwie uzdrowiskowym, mają charakter bodźców leczniczych. W odpowiedzi na te bodźce w organizmie powstają reakcje, które są określane ze względu na swój charakter jako adaptacyjne i kompensacyjne. Jeśli leczenie stosowane jest systematycznie i mają postać serii zabiegów, w organizmie dochodzi do stopniowego przestrojenia w kierunku przywrócenia zdrowia.

Metody balneologiczne działają trenując i usprawniając funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych, a także przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie to jest stopniowe. Wolno obserwowane efekty są jednak trwalsze w stosunku do uzyskiwanych innymi metodami leczniczymi. Uzyskuje się efekty ogólne w wyniku działania bodźców balneologicznych, wyrażające się usprawnieniem równocześnie wielu funkcji ustrojowych, a także efekty miejscowe o charakterze objawowym.

W warunkach uzdrowiskowych stosuje się na ogół programy lecznicze, w których stosuje się kilka metod. Pozwala to na zwiększenie efektywności leczenia na zasadzie synergistycznego działania bodźców o różnym charakterze. Najczęściej stosowanymi metodami w lecznictwie uzdrowiskowym są balneoterapia, klimatoterapia, hydroterapia, termoterapia, kinezyterapia, fizykoterapia, edukacja zdrowotna, psychoterapia, dieta i farmakoterapia. Balneoterapia, której metody opisano wcześniej, stanowi najważniejszy dział lecznictwa w każdym uzdrowisku.

Klimatoterapia – stosuje i wykorzystuje walory środowiska przyrodniczego uzdrowiska w celach leczniczych i profilaktycznych. Do zabiegów klimatoterapeutycznych należy zaliczyć: kąpiele powietrzne i słoneczne, zabiegi ruchowe na otwartym powietrzu, naturalne inhalacje oraz specyficzna metod zwana talassoterapią, która wykorzystuje naturalne właściwości morza.

Hydroterapia – polega na wykorzystaniu wody zwykłej o różnej temperaturze i ciśnieniu. Do zabiegów hydroterapeutycznych zalicza się różnorodne natryski, kąpiele wirowe, masaż podwodny, kąpiele perełkowe, polewania.

Kinezyterapia, terenoterapia - jest to metoda lecznicza, w której stosuje się różne formy aktywności fizycznej o odpowiednio dobranym obciążeniu. Ćwiczenia fizyczne, które są wykorzystywane w lecznictwie uzdrowiskowym są wzbogacone o te formy, które wykonywane są na otwartym powietrzu, część z nich zaliczana jest do tzw. terenoterapii, są to truchty, spacery, marsze, jazda rowerem.

Fizykoterapia - wykorzystuje różne formy energii naturalnie występujących oraz wytworzonych przez człowieka. Do najczęściej stosowanych zabiegów fizykoterapeutycznych należy zalicza się elektroterapia z magnetoterapią, światłolecznictwo, ultrasonoterapię. Zabiegi te są wkomponowane w cały program leczniczy, którego podstawą leczenia są zabiegi balneologiczne.

Edukacja zdrowotna – podstawowym jej elementem jest kształcenie prawidłowych nawyków żywieniowych, zwiększenie aktywności fizycznej, porzucenie nałogów. Program edukacyjny powinien obejmować tematykę: dostosowaną do danej grupy chorobowej, tematykę ogólną z zakresu promocji zdrowia oraz tematykę uzdrowiskową.

Psychoterapia – należy do kolejnego z elementów leczenia chorych w uzdrowisku. Odpowiednie środowisko psychologiczne socjologiczne oraz przyrodnicze ma wpływ korzystny na chorego, sprzyja uzyskaniu lepszych wyników. W zależności od profilu leczniczego stosowany jest odpowiedni rodzaj psychoterapii i jego zakres.

Dieta i farmakoterapia włączone są w zakres metod leczniczych stosowanych w lecznictwie uzdrowiskowym, natomiast nie różnią się od metod stosowanych w innych ośrodkach leczniczych. Leczenie farmakologiczne powinno być włączone w cały program leczniczy w uzdrowisku i odpowiednio modyfikowane zależnie od aktualnego stanu pacjenta.