Nathaniel Branden

Fałszywy indywidualizm

Teoria indywidualizmu jest zasadniczym komponentem filozofii obiektywizmu. Indywidualizm jest pojęciem tyleż etyczno-politycznym, ile etyczno-psychologicznym. W rozumieniu etyczno-politycznym indywidualizm głosi nadrzędność praw jednostki, zasadę, iż człowiek jest celem samym w sobie, nie zaś narzędziem służącymi do osiągania cudzych celów. W rozumieniu etyczno-psychologicznym indywidualizm domaga się, aby człowiek myślał i formułował osądy samodzielnie, niczego nie ceniąc wyżej od autonomii swego intelektu.

Filozoficzną podstawą i uzasadnieniem indywidualizmu -jak pokazała Ayn Rand w Atlas Shrugged - jest fakt, iż indywidualizm etyczny, polityczny i psychologiczny jest obiektywnym warunkiem przetrwania, przetrwania człowieka jako człowieka, jako istoty rozumnej. Indywidualizm jest postulatem i nakazem kodu etycznego, który za podstawową wartość uznaje życie człowieka.

Obstawanie obiektywizmu za indywidualizmem nie jest niczym nowym, nowe natomiast jest uzasadnienie jego teorii, a także określenie spójnej metody urzeczywistniania.

Aż nazbyt często indywidualizm w sensie etyczno-politycznym rozumie się tak, iż postuluje on, aby każdy czynił, cokolwiek mu się spodoba, bez zważania na prawa innych. Na poparcie takiego stanowiska przytacza się wypowiedzi pisarzy w rodzaju Nietzschego czy Maxa Stirnera. Altruiści i kolektywiści są szczególnie zainteresowani tym, aby indywidualizmowi nadać znaczenie, zgodnie z którym jeśli ktoś nie chce dać się złożyć w ofierze, to z pewnością chce uczynić to z innymi.

Taka interpretacja indywidualizmu jest sprzeczna wewnętrznie, czego wykazanie zarazem ją obala. Ponieważ jedyną racjonalną podstawą indywidualizmu ujętą jako zasada etyczna jest domaganie się, aby człowiek mógł przetrwać jako człowiek, więc nikt nie może domagać się dla siebie moralnego prawa do gwałcenia praw innych. Jeśli ktoś nie chce się wyrzec naruszania praw innych, nie może się ich domagać dla siebie, albowiem narusza samą podstawę tych praw.

Indywidualizm nie zamyka się w odrzuceniu tezy, że człowiek powinien żyć dla kolektywu. Nie jest indywidualistą ten, kto ucieka od odpowiedzialności za staranie się o swe życie mocą własnej myśli i własnych wysiłków, a chciałby utrzymać się dzięki podbojowi, władzy i wyzyskowi innych. Indywidualista to człowiek, który żyje dzięki sobie samemu i swemu umysłowi; ani nie poświęca się dla innych, ani ich dla siebie nie poświęca. Wobec innych zachowuje się jak uczestnik wymiany, nie jak grabieżca, jak wytwórca - nie jak Attyla.

O ile znaczenie indywidualizmu w sensie etyczno-politycznym zostało przeinaczone i zdeprecjonowane przez jego zagorzałych antagonistów, o tyle w sensie etyczno-psychologicznym przeinaczyli je i zdeprecjonowali głównie jego gorący zwolennicy, ci, którzy pragną zatrzeć różnicę między niezależnym osądem a subiektywnym kaprysem. Owi rzekomi indywidualiści stanowisko to utożsamiają nie z niezależną myślą, lecz z niezależnym odczuwaniem. Tymczasem nie ma czegoś takiego jak niezależne uczucia, niezależny może być tylko umysł.

Indywidualista jest przede wszystkim i nade wszystko człowiekiem rozumu. Życie ludzkie zależy od zdolności do myślenia, od władzy wykorzystania rozumu: racjonalność stanowi warunek wstępny niezależności i zaufania do siebie. Obraz indywidualisty, któremu brakłoby niezależności i zaufania do siebie, oparty byłby na logicznej sprzeczności; indywidualizm i niezależność są nierozłączne. W jego przypadku podstawą niezależności jest lojalność wobec własnego umysłu; to własnej obserwacji faktów, rzeczywistości, własnego pojmowania! osądu nie zgadza się on poświęcić na rzecz nieuzasadnionych cudzych tez. Oto sens intelektualnej niezależności oraz istota indywidualizmu. Prawdziwy indywidualista z pasją i niezmiennie koncentruje się na faktach.

Aby przetrwać, człowiek potrzebuje wiedzy, a tę uzyskać może jedynie rozum; ludzie, którzy odrzucają odpowiedzialność za myślenie i rozumowanie, mogą istnieć, tylko pasożytując na myśleniu innych. A pasożyt nie jest indywidualistą. Nie jest indywidualistą irracjonalista, wielbiciel kaprysów, który wiedzę i obiektywność uważa za restrykcje wolności, nie jest indywidualistą hedonista, który działa pod dyktando swoich uczuć. Niezależność irracjonalisty domaga się niezależności od rzeczywistości, zupełnie jak ktoś, kto na podobieństwo człowieka z podziemia Dostojewskiego oznajmia: "A co mnie obchodzą prawa natury i arytmetyki, jeśli z jakiegoś powodu mi się nie podobają, jak nie podoba mi się fakt, że dwa razy dwa jest cztery".

Dla irracjonalisty istnienie sprowadza się do starć jego kaprysów z kaprysami innych; nie istnieje dla niego pojęcie obiektywnej rzeczywistości.

Wojowniczość i niezgoda na konwencje wcale jeszcze nie świadczą o indywidualizmie. Tak jak indywidualizm nie sprowadza się do odrzucenia kolektywizmu, tak też nie polega on jedynie na braku konformizmu. Konformista to człowiek, który oznajmia: "To prawda, gdyż inni tak sądzą", wszelako nie jest indywidualistą ten, kto obwieszcza: "To prawda, gdyż ja tak sądzę". Teza indywidualisty brzmi: "To prawda, gdyż o tym poucza mnie rozum".

W The Fountainhead Ayn Rand można znaleźć interesujący fragment w rozdziale prezentującym życie kolektywistki Ellsworth Toohey. Opisując różne grupy pisarzy i artystów, które zawiązywała Toohey, Rand pisze: "Była kobieta, która nigdy w swych książkach nie używała dużych liter; był mężczyzna, który nigdy nie stosował przecinków [...] oraz inny, który pisał wiersze bez rymu i rytmu [...] Był malarz, który nie tykał się płócien, tworzył natomiast coś z klatek dla ptaków i metronomów [...] Niektórzy przyjaciele Ellsworth Toohey zarzucali jej niekonsekwencję: tak żarliwie występowała przeciw indywidualizmowi, a przecież wszyscy ci pisarze i artyści to jeden w drugiego zagorzali indywidualiści. »Naprawdę tak myślicie?« odrzekła Toohey z leciutkim uśmieszkiem na ustach".

Toohey dobrze wiedziała-jak dobrze wie każdy zwolennik obiektywizmu - że tacy subiektywiści zbuntowani przeciw tyranii rzeczywistości są mniej niezależni i bardziej pasożytniczy niż najbardziej przeciętny babbit, którym rzekomo pogardzają. Niczego nie tworzą, są w gruncie rzeczy pozbawieni własnego Ja, a pustkę tę starają się zapełnić przez jedyną formę autowyrazu, jaką akceptują, przez sprzeciw dla samego sprzeciwu, irracjonalizm dla samego irracjonalizmu, destrukcję w imię destrukcji, kaprys w imię kaprysu.

Psychotyka rzadko można oskarżyć o konformizm, jednak ani psychotyk, ani subiektywista nie są rzecznikami indywidualizmu.

Warto zauważyć wspólny element w próbach deprecjacji indywidualizmu w znaczeniu etyczno-politycznym i etyczno-psychologicznym: chęć oddzielenia go od rozumu. Tymczasem jego pojęcie można obronić, tylko biorąc pod uwagę rozum i potrzeby człowieka jako istoty rozumnej. Poza tym kontekstem wszelki "indywidualizm" staje się równie arbitralny oraz irracjonalny jak kolektywizm.

Z tej przyczyny obiektywizm zdecydowanie występuje przeciwko wszelkim rzekomo indywidualistycznym próbom, które stanowisko to chcą utożsamić z subiektywizmem.

Na tej samej zasadzie obiektywizm zdecydowanie odżegnuje się od wszelkich samozwańczych obiektywistów, którzy sądzą, że możliwy jest kompromis, stanowisko pośrednie między obiektywizmem a fałszywym indywidualizmem, ograniczającym się do stwierdzeń: "To słuszne, gdyż ja tak czuję", "To dobre, gdyż ja tak chcę", "To prawda, gdyż ja tak sądzę".

(kwiecień 1962)