"Drenaż limfatyczny"
Adam Zborowski

Od autora

Drenaż limfatyczny jest jedną z metod leczenia fizykalnego. Zastosowanie odpowiednich rękoczynów pozwala na usprawnienie krążenia limfy przeciwdziałając powstawaniu chorób wywołanych jej zastojem, jak również likwidując jej obrzęki zastoinowe, zapalne, onkotyczne i chłonne. Pozwala także na usprawnienie przepływu limfy po przebytych chorobach zakaźnych i nowotworowych, przyspieszając powrót do zdrowia. Twórcą drenażu limfatycznego jest duński lekarz Emil Vodder. Opracowana przez Voddera metoda masażu była efektem 25 lat studiów i badań klinicznych. Z zapisów historycznych dowiadujemy się, że na długo przed Vodderem układ limfatyczny był przedmiotem badań. Jednym z najsłynniejszych badaczy limfy był duński anatom Bartholin - autor rozprawy na temat układu limfatycznego. W liście do króla Fryderyka III pisał "...Podobnie jak dolina Nilu zostaje każdego roku zalana wodą, która ją użyźnia i odprowadza odpadki, organizm ludzki posiada przesączający go system...". Na początku naszego stulecia amerykanin Harrison doprowadził do wzrostu tkanki nerwowej poprzez odświeżanie limfy. W 1912 r. Alexis Carrel otrzymał Nagrodę Nobla za hodowlę żyjących komórek. W jego doświadczeniu komórki serca kurczęcia mogły żyć, jeżeli tylko limfa była stale odnawiana. Carrel wykazał, że limfa, a raczej jej przepływ warunkuje stan zdrowotny organizmu, że komórki przez odnawianie limfy mogą żyć bardzo długo i że zastoje limfy powodują degenerację i śmierć komórek. Vodder w swojej pracy stykał się z zaburzeniami gospodarki wodnej w mięśniach, ze zmianami skórnymi, z zaburzeniami w wydzielaniu błon śluzowych, zapaleniami zatok i in. Zastosowanie drenażu limfatycznego w tych schorzeniach bardzo szybko prowadziło do poprawy stanu zdrowia i w większości przypadków trwałego wyleczenia. Opublikowany w 1934 roku przez Voddera drenaż limfatyczny bardzo szybko zyskał uznanie i stosowany jest do dnia dzisiejszego zarówno jako masaż ogólny, jak i metoda pielęgnacji twarzy. W ostatnich latach drenaż limfatyczny przeżywa swój renesans. Obecnie jest jednym z najczęściej wykonywanych zabiegów masażu, szczególnie w Europie Zachodniej. To wielkie zainteresowanie drenażem spowodowało powstanie wielu technik i sposobów postępowania, jednak sam mechanizm oddziaływania na układ limfatyczny pozostaje nie zmieniony. Z przykrością należy stwierdzić, że na polskim rynku księgarskim nie było i nadal nie ma pozycji, które omawiałyby drenaż limfatyczny. Stąd też wszystkie informacje dotyczące masażu zawarte w tej książce są efektem moich wieloletnich doświadczeń jako masażysty i nauczyciela masażu oraz moich kontaktów z masażystami pracującymi od wielu lat w krajach zachodnich, zwłaszcza na terenie Niemiec.

Adam Zborowski

A. Część teoretyczna

I. Podstawy anatomiczne i fizjologiczne drenażu limfatycznego

Oprócz układu naczyń krwionośnych w organiźmie ludzkim występuje drugi układ naczyń. Jest to układ naczyń chłonnych, czyli limfatycznych. Według dzisiejszych poglądów do układu chłonnego zaliczamy: - naczynia chłonne włosowate,
- odprowadzające naczynia chłonne zbiorcze,
- wielkie pnie limfatyczne,
- węzły chłonne.
Dawniej jako narządy regeneracyjne do układu chłonnego zaliczano również migdałki, grasicę, śledzionę i szpik kostny. Jako twory paralimfatyczne do układu chłonnego zaliczane były również jamy surowicze: osierdzia, opłucnej, otrzewnej i moszny oraz jamy ośrodkowego układu nerwowego (jama podtwardówkowa i podpajęczynówkowa, komory mózgowia i kanał środkowy rdzenia kręgowego) jak również przestrzenie oka i ucha wypełnione płynem surowiczym. Powyższe jamy nie łączą się jednak bezpośrednio z układem chłonnym i zgodnie z dzisiejszymi poglądami nie są jego częścią, mimo że zawierają płyn podobny do chłonki. W układzie limfatycznym krąży płyn zwany limfą lub chłonką. W odróżnieniu od krwi chłonka jest zasadniczo bezbarwna. Zarówno krew, jak i chłonka zawierają komórki zawieszone w płynie wypełniającym naczynia. Wszystkie ciałka chłonki utraciły zdolność podziału. Mają również ograniczony okres życia i dlatego muszą być ciągle zastępowane przez nowo wytworzone. Ze składników morfatycznych w chłonce występuje tylko jeden rodzaj krwinek, limfocyty, czyli bezziarniste krwinki białe, które stanowią około 25% wszystkich krwinek białych. Powstają one bezpośrednio w układzie chłonnym. Ponieważ chłonka uchodzi do układu krwionośnego, więc limfocyty znajdują się zarówno w chłonce, jak i we krwi. Limfocyty, podobnie jak wiele komórek organizmu ludzkiego, posiadają zdolność pełzania. Zjawisko to jest niezbędnym warunkiem naszego przeżycia. Bez tego zjawiska nie goiłyby się rany, krew by nie krzepła, a ciała odpornościowe nie mogłyby zwalczać infekcji. Zjawisku pełzania towarzyszą zmiany fizyczne w komórce. Przejście komórki ze stanu spoczynku w stan pełzania określa się jako przejście z zolu w żel. Zaobserwowanie tych zmian pomogło w wyodrębnieniu molekularnych składników komórki. Niestety, zjawisko to przyczynia się również do powstawania pewnych procesów chorobowych, a szczególnie odpowiada za rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, płytek arteriosklerotycznych i komórek nowotworowych. Wskutek pełzania duża część limfocytów wywędrowuje do tkanek, zwłaszcza tam gdzie toczą się przewlekłe procesy zapalne. Osocze chłonki jest znacznie uboższe od osocza krwi. Posiada ono mniejszą ilość ciał białkowych i węglowodanów, natomiast bogatsze jest w tłuszcze. Naczynia chłonne jelit prowadzą bowiem wchłonięte w czasie trawienia tłuszcze w postaci mętnej, mlecznej zawiesiny zwanej mleczem. Cała ilość chłonki, która w ciągu doby odpływa do krwi, wynosi 1 do 2ż7şlitrów, przy czym w stanach zapalnych wytwarzanie się chłonki znacznie wzrasta.

1. Narządy chłonne

Limfocyty powstają w tkance wszystkich narządów chłonnych. Narządy chłonne zbudowane są z tkanki siateczkowatej, której oczka prawie wyłącznie wypełnione są limfocytami. Rozbudowa tkanki chłonnej w narządy chłonne osiąga różny stopień organizacji. Do najniższych postaci zaliczyć można skupienia limfocytów, które występują przeważnie w błonach śluzowych. Twory te mogą wytwarzać chłonne grudki wtórne. Są to koncentryczne zagęszczenia tkanki chłonnej. Grudki wtórne nie są tworami stałymi i nie są związane z określonym miejscem, lecz powstają w przebiegu przewlekłych stanów zapalnych, po czym znikają i powstają na nowo w innym miejscu. Do niższych postaci narządów chłonnych zaliczyć można: plamy mleczne, grudki samotne, grudki skupione i migdałki. Plamy mleczne są to białawe obszary przypominające plamy rozlanego mleka. Występują one w sieci większej i mniejszej (więzadle wątrobowo-dwunastniczym). Są to skupienia limfocytów zawieszone w tkance siateczkowatej, obficie zaopatrzone w naczynia krwionośne. Nie są to twory stałe. Jeżeli limfocyty wywędrują z nich, mogą wypełniać się tłuszczem i przekształcać w komórki tłuszczowe, a po zaniku tłuszczu z tworu tłuszczowego na nowo może powstać plama mleczna. Znaczenie plam mlecznych polega na obronie organizmu przed bakteriami i ich toksynami. Grudki chłonne samotne są to małe nagromadzenia tkanki limfatycznej. W środku grudki limfocyty są rozmieszczone rzadziej, zaś na obwodzie gęściej, co sprawia, że w środku widać pola jaśniejsze, zwane ogniskami rozmnażania albo reakcji. Grudki chłonne skupione są nagromadzeniem grudek samotnych ułożonych bardzo gęsto koło siebie. Zarówno nad grudkami samotnymi, jak i skupionymi nabłonek błony śluzowej nie posiada żadnych przerw. Naczynia krwionośne rozgałęziają się silnie dookoła grudek i wysyłają do ich wnętrza delikatne naczynia włosowate. Naczynia chłonne nie wchodzą do środka grudek, rozgałęziają się jednak bardzo obficie na ich powierzchni, tworząc zatokowate rozszerzenia i otaczając grudki dookoła. Migdałki stanowią odmienną postać tkanki limfatycznej. Są zbudowane podobnie jak grudki chłonne skupione. Różnią się tym, że naczynia limfatyczne nie dochodzą do nich tak blisko do poszczególnych grudek, jak w grudkach skupionych. Do wyższych postaci narządów chłonnych zaliczamy węzły chłonne. Są to narządy zamknięte, otoczone torebką i włączone w przebieg naczyń chłonnych. Chłonka wpływa do nich przez naczynia doprowadzające, przepływa przez tkankę siateczkowatą, porywa wytworzone limfocyty oraz zostaje przecedzona i odpływa z węzłów przez naczynia odprowadzające. Kształt węzłów chłonnych jest bardzo różny: okrągławy, spłaszczony, nerkowaty, owalny lub w kształcie ziarna fasoli. Z jednej strony znajduje się wgłębienie zwane wnęką. Barwa węzła jest zależna od jego czynności, stopnia ukrwienia i jego położenia. Węzły położone przy wnęce płuca często mają granatowo-stalowe zabarwienie wywołane zawartością pyłu węglowego. Węzły położone w krezce, w związku z przepływem przez nie chłonki obfitującej w tłuszcze, mają zabarwienie mleczne. Węzły położone w pobliżu śledziony i wątroby mają zabarwienie brązowe z powodu obecności barwnika krwi. Wielkość węzłów chłonnych waha się w granicach od mikroskopowej do około 3ż7şcm średnicy. Układają się one w grupy od 2 do 15, chociaż mogą występować również pojedynczo. Każdy narząd i każda część ciała wysyłają w swoją chłonkę do jednej lub kilku grup węzłów. Węzły przynależne do jednego narządu lub jednej części ciała nazywamy węzłami regionalnymi. Węzły chłonne objęte są łącznotkankową torebką, od której odchodzą do wewnątrz beleczki. Tworzą one gruby zrąb węzła, natomiast siateczka tkanki siateczkowatej wytwarza delikatny zrąb położony obok pierwszego. Część obwodową, czyli korę narządu, tworzą grudki chłonne. Część środkową - czyli rdzeń - tworzą limfocyty skupione w bardziej luźne pasma rdzeniowe. Na obwodzie narządu bezpośrednio pod torebką tkankę chłonną obejmuje tak zwana zatoka brzeżna, od niej zaś w kierunku wnęki biegną zatoki pośrednie. Do zatoki brzeżnej dochodzą naczynia chłonne doprowadzające, zaś z wnęki wyprowadzają limfę znacznie mniej liczne, ale grubsze naczynia chłonne odprowadzające.

Do narządów chłonnych najwyższego rzędu należy zaliczyć białą miazgę śledziony i grasicę. Śledziona jest narządem nieparzystym utworzonym z tkanki siateczkowatej, położonym w jamie brzusznej. O ile węzły chłonne są włączone do układu chłonnego, to śledziona, mimo podobnej budowy, włączona jest do układu krwionośnego. Znaczenie śledziony jest wielorakie:
- jest magazynem krwi, który wyłącza pewną ilość ciałek z krwioobiegu i dopiero przy wzmożonym zapotrzebowaniu na tlen oddaje je z powrotem; - jest narządem rozkładu niektórych krwinek, zwłaszcza erytrocytów; - wytwarza limfocyty i oddaje je do krwi; - wytwarza pewne substancje wzmagające funkcję ochronną ustroju i jego odporność. Grasica składa się z dwóch płatów: prawego i lewego, najczęściej asymetrycznych. Leży ona pośrodkowo poniżej gruczołu tarczowego i do przodu od tchawicy. Kształt i wielkość grasicy są osobniczo bardzo zmienne. W pełni rozwoju jest ona tylko w wieku dziecięcym. Wzrasta do 2-3 roku życia i tę wielkość zachowuje do okresu pokwitania. W miarę starzenia się organizmu miąższ grasicy stopniowo zanika na rzecz tkanki tłuszczowej. W wieku 21-25 lat oba składniki są mniej więcej tej samej wagi. Później następuje coraz większy przyrost tkanki tłuszczowej. Grasica różni się od innych narządów chłonnych istnieniem tzw. bariery immunologicznej. Jest ona narządem chłonnym nadrzędnym. Wszystkie narządy chłonne są przez nią kierowane. W okresie zarodkowym limfocyty produkowane w szpiku kostnym dostają się do grasicy, gdzie "uczą się" rozpoznawania obcych tkanek, a następnie wywędrowują do innych narządów chłonnych, które dopiero w życiu pozapłodowym przejmują funkcję wytwarzania tych ciałek. Znaczenie narządów chłonnych polega przede wszystkim na wytwarzaniu limfocytów. Równocześnie spełniają one rolę filtrów dla przesączających się przez ich tkankę soków tkankowych i chłonki. Można powiedzieć, że narządy chłonne są ochroną "środowiska wewnętrznego" ustroju przed wpływami zewnętrznymi (zakażenie), regulują stosunek organizmu do otoczenia, a zwłaszcza chronią jego skład humoralny. U dorosłego człowieka wszystkie narządy chłonne podobnie jak grasica ulegają redukcji, która zwiększa się z wiekiem. Limfocyty, bardzo liczne we krwi i chłonce w wieku dziecięcym, w miarę starzenia się organizmu stają się coraz mniej liczne i w części narządów chłonnych zanikają prawie zupełnie. Ośrodki reakcji wytwarzają się znacznie rzadziej, a w starszym wieku w ogóle przestają powstawać. To samo dzieje się w czasie długotrwałych chorób wyniszczających organizm. U człowieka zdolność regeneracyjna przejawia się bardzo słabo i zwykle prowadzi do utworzenia tkanki bliznowatej. Po całkowitym usunięciu węzła wytwarzanie się nowej tkanki chłonnej nie jest możliwe. Regeneracja może nastąpić tylko z pozostałych szczątków.

2. Drogi chłonki

Naczynia chłonne włosowate

Podobnie jak naczynia włosowate krwionośne, naczynia włosowate chłonne zbudowane są ze śródbłonka, bardzo cienkiej błony podstawowej oraz włókien kratkowych. Naczynia chłonne włosowate, z reguły szersze i mniej regularne niż naczynia włosowate krwionośne, tworzą zamknięte cewy nie wyposażone w zastawki. Rozpoczynają się ślepymi uchyłkami i dalej, licznie zespalając się z sobą, tworzą sieć naczyń włosowatych, które z kolei przechodzą w większe, właściwe naczynia zbiorcze odprowadzające, również tworząc obfite sieci. Liczne zespolenia występują nawet między dużymi naczyniami i właściwość ta, znacznie silniej rozwinięta niż w układzie żylnym, ma duże znaczenie czynnościowe, zwłaszcza w patologii (zamknięcie naczyń chłonnych, zakażenie, szerzenie się nowotworów itp.). Kolejną cechą charakterystyczną naczyń chłonnych włosowatych jest ich ogromna elastyczność. Mogą poszerzać się nawet trzykrotnie. Naczynia chłonne włosowate występują prawie w każdym narządzie i w każdej tkance, która posiada sieć naczyń włosowatych krwionośnych. Wyjątek stanowią: - łożysko,
- mózgowie,
- rdzeń kręgowy,
które mimo obfitego ukrwienia nie posiadają naczyń chłonnych. Tak więc naczynia chłonne włosowate nie występują: - w warstwie nabłonkowej skóry i błon śluzowych,
- w tkance chrzęstnej,
- w twardówce, rogówce i ciele szklistym oka.

Naczynia chłonne zbiorcze

Zbiorczymi naczyniami chłonnymi nazywamy delikatne cewki, w których chłonka przez węzły chłonne odprowadzana jest do wielkich pni i wreszcie do układu żylnego. Naczynia chłonne są bardzo cienkie, a ponieważ prawie nie przyjmują gałęzi bocznych, zachowują swą grubość na całym przebiegu aż do węzła chłonnego. O ile naczynia włosowate chłonne są grubsze od naczyń włosowatych krwionośnych, o tyle naczynia zbiorcze limfatyczne są o wiele cieńsze od odpowiednich naczyń krwionośnych. W ścianie małych naczyń chłonnych wychodzących z sieci włosowatej oprócz śródbłonka występują już włókna sprężyste i klejodajne oraz pojedyncze komórki mięśniowe gładkie. Naczynia te są wyposażone w zastawki. W naczyniach większych można wyróżnić budowę trójwarstwową. Średnie i wielkie naczynia chłonne mają budowę podobną do budowy żyły średniej wielkości z licznymi okrężnie i skośnie biegnącymi pasmami mięśniówki gładkiej. Liczba naczyń włosowatych uchodzących do jednego na czynia zbiorczego jest różna i waha się od 2 do 9. Wewnątrz narządów naczynia łączą się w sieci. Z poszczególnych narządów chłonka zwykle odpływa nie jednym, lecz kilkoma naczyniami biegnącymi wzdłuż naczyń krwionośnych do regionalnych węzłów chłonnych. Naczynia wychodzące z jednego narządu kierują się do różnych węzłów chłonnych. Naczynia wychodzące z jednego narządu kierują się do różnych węzłów. Na drodze do przewodu piersiowego i naczyń żylnych chłonka z narządów wewnętrznych przepływa przynajmniej przez jeden, a najczęściej przez osiem do dziesięciu węzłów. Wyjątek stanowią naczynia chłonne wątroby, przełyku, tarczycy, serca i nadnerczy, które mogą uchodzić bezpośrednio do przewodu piersiowego, omijając węzły chłonne. W przeciwieństwie do naczyń krwionośnych naczynia chłonne nie rozgałęziają się. Większe naczynia chłonne powstają nie ze zlania się kilku mniejszych jak w układzie żylnym, lecz dlatego że węzły chłonne przyjmują liczne naczynia doprowadzające, natomiast oddają nieliczne, ale większe odprowadzające. W związku z tym mimo licznych zespoleń grubość naczynia nie zmienia się. Przebieg większych naczyń chłonnych jest zbliżony do przebiegu żył. Wyróżniamy naczynia chłonne powierzchowne (skórne) oraz naczynia chłonne głębokie (odpowięziowe). Pierwsze przebiegają w tkance tłuszczowej podskórnej i w stanach zapalnych widoczne są w postaci czerwonych pręg. Drugie - naczynia chłonne głębokie - biegną z obwodowymi tętnicami i odpowiadają żyłom towarzyszącym. Zespolenia naczyń chłonnych nie tylko tworzą naczynia poszczególnych narządów, ale również łączą ze sobą naczynia chłonne obu połów ciała. Zastawki występujące w naczyniach chłonnych są znacznie liczniejsze niż zastawki żylne. Zastawki te, układając się w regularnych odległościach, nadają specyficzny kształt naczyniom chłonnym. Jeżeli są one wypełnione chłonką, przypominają różaniec. Zastawki umożliwiają przepływ chłonki w kierunku dośrodkowym i zapobiegają cofaniu się limfy. Jeżeli w warunkach chorobowych na skutek zastoju limfy naczynia silnie się rozszerzają, dochodzi do nieszczelności zastawek, co sprzyja cofaniu się limfy. Naczynia chłonne, podobnie jak krwionośne, mają własne naczynia zaopatrzeniowe. Małym naczyniom towarzyszy jedno naczynie włosowate krwionośne; większym - dwa, które zespalają się ze sobą i tworzą wokół naczynia chłonnego gęstą siatkę. Większe naczynia chłonne, oprócz naczyń włosowatych krwionośnych, mają również małą żyłkę. Również przewód piersiowy ma swoje naczynia krwionośne i własne unerwienie. Nerwy dochodzące do brzusznej części przewodu piersiowego pochodzą z nerwu błędnego oraz ze splotu aortowego brzusznego. Wzdłuż całego przebiegu posiada on również sieć nerwową okołonaczyniową, zawierającą drobne zwoje. W części piersiowej przewodu w sieci tej biegną włókna układu autonomicznego, jak również gałązki nerwów międzyżebrowych. W ścianie przewodu piersiowego oraz w ścianie większych pni chłonnych rozróżnia się cztery sploty nerwowe: przydankowy, nadmięśniowy, wewnątrzmięśniowy i podśródbłonkowy. W błonie zewnętrznej i środkowej leżą zakończenia czuciowe; błona środkowa oprócz nich ma także zakończenia ruchowe. Na prąd chłonki decydujący wpływ mają te same czynniki, które wpływają na powrót żylny krwi do serca.

Główne pnie chłonne

Pień chłonny, przeważnie krótki, poprzedzony jest nieraz splotem. Dzieje się tak dlatego, że naczynia odprowadzające jednego węzła mogą uchodzić nie tylko do następnego, lecz do dwóch lub nawet większej ilości węzłów. Wytwarza się w ten sposób układ naczyń podobnych do splotu. Do głównych pni splotu zaliczamy: - Pnie lędźwiowe. Pnie lędźwiowe prawy i lewy wychodzą ze splotów lędźwiowych, które przechodzą wzdłuż aorty brzusznej i żyły głównej dolnej ku górze. Pnie lędźwiowe łączą się ze sobą, wytwarzając zbiornik mleczu. Odbierają one chłonkę z kończyn dolnych, ze ściany i narządów miednicy, z parzystych narządów jamy brzusznej i częściowo ze ściany brzucha. Grubość pnia lędźwiowego, podobnie jak innych pni chłonnych, wynosi około 2ż7şmm. - Pnie jelitowe. Pnie jelitowe powstają z bardzo obfitego splotu trzewnego znajdującego się w otoczeniu tętnicy krezkowej i tętniczego pnia trzewnego. Splot trzewny utworzony jest przez naczynia chłonne nieparzystych narządów jamy brzusznej i naczyń odprowadzających biegnących w krezkach jelit.

- Pnie śródpiersiowe. W śródpiersiu powstają dwa pnie chłonne po stronie prawej i dwa po stronie lewej. Z naczyń odprowadzających, wychodzących z węzłów śródpiersiowych przednich, powstaje krótki pień śródpiersiowy przedni, zwany również pniem oskrzelowo-śródpiersiowym przednim. Kieruje się on do przodu od żyły podobojczykowej i uchodzi do kąta żylnego. Z naczyń odprowadzających śródpiersiowych tylnych powstaje pień śródpiersiowy tylny, zwany także pniem oskrzelowo-śródpiersiowym tylnym. Po stronie prawej uchodzi do kąta żylnego prawego lub do przewodu chłonnego prawego. Po stronie lewej uchodzi przeważnie do przewodu piersiowego. - Pnie podobojczykowe. Odprowadzają limfę z bocznej okolicy szyi, z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej i z kończyny górnej. Po stronie lewej uchodzi przeważnie do przewodu piersiowego, po stronie prawej albo bezpośrednio do kąta żylnego, albo do przewodu chłonnego prawego. - Pnie szyjne. Powstają w połączeniu dolnych głębokich węzłów szyjnych. Biegną wzdłuż bocznego obwodu żyły szyjnej wewnętrznej i uchodzą do kątów żylnych. Długość ich nie przekracza 20ż7şmm, są one wyposażone w parę domykalnych zastawek. Pnie szyjne odprowadzają chłonkę z głowy i szyi. - Przewód chłonny prawy. Pień podobojczykowy prawy, pień szyjny prawy oraz prawe pnie śródpiersiowe tworzą w okolicy prawego kąta żylnego przewód chłonny prawy. Długość przewodu piersiowego prawego nie przekracza zwykle 1,5ż7şcm. Wlewa się do niego chłonka z prawej kończyny górnej, z prawej połowy głowy i szyi oraz z prawej połowy klatki piersiowej. Zbiera chłonkę z 25% ciała i wlewa do prawego kąta żylnego.

- Przewód piersiowy. Jest największym pniem chłonnym. Jego długość wynosi 38-45ż7şcm, szerokość 2-4ż7şmm. Powstaje z połączenia obu pni lędźwiowych przy rozworze aortowym na zmiennym poziomie od 12. kręgu piersiowego do 2. a nawet 3. kręgu lędźwiowego. Bańkowato poszerzone miejsce połączenia nosi nazwę zbiornika mleczu. Przewód piersiowy zbiera chłonkę z 75% ciała, a więc z obu kończyn dolnych, wszystkich narządów jamy brzusznej i miednicy, z całej ściany brzucha, z lewej połowy klatki piersiowej, lewej kończyny górnej, lewej połowy szyi i głowy.

3. Naczynia i węzły chłonne głowy i szyi

Większość limfy głowy i szyi obustronnie dopływa do węzłów chłonnych szyjnych głębokich, układając się wzdłuż powrózka naczyniowo-nerwowego szyi i dalej do pnia chłonnego szyjnego. Tylko niewielka ilość chłonki dochodzi do węzłów nadobojczykowych i dalej częściowo do pnia podobojczykowego, częściowo do pnia szyjnego. Obydwie drogi odprowadzają chłonkę za pośrednictwem regionalnych grup węzłów.

Naczynia i węzły chłonne głowy

- Węzły potyliczne. W liczbie 2 - 3 usytuowane są na kresie karkowej górnej. Do węzłów tych dochodzą naczynia doprowadzające z okolicy potylicznej i z górnej części karku. Naczynia odprowadzające zdążają do głębokich węzłów szyjnych górnych. Tylko część chłonki kieruje się do węzłów szyjnych powierzchownych i dalej do węzłów nadobojczykowych lub do górnych węzłów szyjnych głębokich.

- Węzły zamałżowinowe. Leżą ku tyłowi od małżowiny usznej, na ścięgnie mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego w liczbie 1 - 3. Naczynia doprowadzające prowadzą chłonkę z przyśrodkowej powierzchni małżowiny usznej, z ucha środkowego i z komórek sutkowych oraz z tylnej części okolicy skroniowej. Naczynia odprowadzające uchodzą tak, jak poprzednie. - Węzły przyusznicze. Leżą w komorze ślinianki przyusznej do przodu od małżowiny usznej. Układają się w dwóch warstwach. Węzły powierzchowne leżą na śliniance przyusznej, głębokie - wewnątrz gruczołu. Przyjmują chłonkę z bocznej części powiek i spojówek oka, z nosa zewnętrznego, ślinianki przyusznej, z przewodu słuchowego zewnętrznego i bocznej powierzchni małżowiny usznej oraz ze środkowej i przedniej części okolicy skroniowej. Naczynia odprowadzające uchodzą głównie do górnej grupy węzłów szyjnych głębokich. Nieliczne mogą wpadać do węzłów szyjnych powierzchownych, a nawet do tylnych węzłów podżuchwowych.

- Węzły policzkowe. Leżą przyśrodkowo od żuchwy na powięzi mięśnia policzkowego. Często włączone są w naczynia doprowadzające węzłów podżuchwowych. Przyjmują chłonkę częściowo z twarzy, oczodołu, jamy nosowej, z dołu podskroniowego, górnej części gardła i podniebienia. Naczynia odprowadzające uchodzą do tylnych węzłów chłonnych podżuchwowych oraz do górnych węzłów szyjnych głębokich.

Naczynia i węzły chłonne szyi

Wyróżniamy trzy grupy węzłów chłonnych szyi.

Węzły szyjne przednie

Zalicza się tu węzły lub grupy węzłów, które przesączają chłonkę węzłów położonych na dnie jamy ustnej (podżuchwowe, podbródkowe), na krtani (węzły podgnykowe i węzeł przedkrtaniowy), na tchawicy i przełyku (węzły przedtchawicze i przytchawicze) oraz węzły przedniej okolicy szyi (węzły nadmostkowe).

- Węzły chłonne podżuchwowe. Leżą w trójkącie podżuchwowym na torebce gruczołu podżuchwowego wzdłuż brzegu żuchwy. Zwykle jest ich 3 - 8 i dzielą się na cztery grupy: przednią, środkową, tylną i grupę węzłów przyżuchwowych. Węzły podżuchwowe zbierają limfę z warg, nosa zewnętrznego i jamy nosowej, policzków, przyśrodkowych części powiek, zębów, dziąseł, języka i dna jamy ustnej. Wszystkie węzły chłonne podżuchwowe są ze sobą połączone naczyniami zespolonymi. W dłużej trwających procesach chorobowych należy oczekiwać, że nie tylko najbliższe przynależne węzły będą zajęte, ale, poprzez te połączenia, wszystkie człony łańcucha podżuchwowego. Zespolenia takie występują również pomiędzy tylną grupą węzłów podżuchwowych a węzłami przyuszniczymi tworząc tzw. pasmo kątowe, biegnące wzdłuż tylnego brzegu kąta żuchwy. Tą drogą procesy chorobowe mogą wnikać do komory ślinianki przyusznej. Naczynia odprowadzające tych węzłów uchodzą do węzłów szyjnych głębokich.

- Węzły chłonne podbródkowe. Leżą w okolicy podbródkowej przykryte mięśniem szerokim szyi. Przeważnie występują w liczbie 2 - 3, chociaż może ich być nawet osiem. Im jest ich więcej, tym są mniejsze. Zwykle rozróżnia się węzły przednie i tylne. Zasięg węzłów podbródkowych, oprócz okolicy podbródkowej, obejmuje bródkę, część środkową wargi dolnej, przednie zęby żuchwy oraz koniec języka. Naczynia doprowadzające zstępują zarówno po stronie zewnętrznej, jak i wewnętrznej żuchwy, przy czym często uchodzą do węzłów podbródkowych przeciwległych. Naczynia odprowadzające tych węzłów uchodzą do węzłów szyjnych głębokich (czasami po stronie przeciwległej).

- Węzły chłonne zagardłowe. Leżą do przodu od przedniego łuku kręgu szczytowego lub trzonu kręgu obrotowego, od których oddziela je mięsień długi głowy, i do tyłu od górnej części gardła. Występują w liczbie 1 - 3. Naczynia doprowadzające wiodą chłonkę z jamy nosowej, nosowej części gardła i trąbki słuchowej. Naczynia odprowadzające uchodzą do górnych węzłów szyjnych głębokich.

- Węzły chłonne podgnykowe. Leżą poniżej trzonu kości gnykowej, pod mięśniami podgnykowymi. Naczynia doprowadzające wiodą chłonkę z przedsionka krtani i zachyłku gruszkowatego oraz przylegającej części krtaniowej gardła. Naczynia odprowadzające uchodzą do górnych węzłów szyjnych głębokich. - Węzeł chłonny przedkrtaniowy. Najczęściej występuje jako węzeł nieparzysty. Leży w pobliżu linii pośrodkowej na więzadle pierścienno-tarczowym lub na łuku chrząstki pierścieniowatej. W przypadku kiedy jest parzysty, układa się bardziej bocznie na mięśniu pierścienno-tarczowym. Przyjmuje chłonkę głównie z dolnej części krtani i odprowadza ją do węzłów szyjnych głębokich górnych.

- Węzły chłonne przedtchawicze. Umiejscowione są do przodu od tchawicy poniżej węziny gruczołu tarczowego. Odprowadzają chłonkę z gruczołu tarczowego oraz tchawicy i doprowadzają ją albo do węzłów przytchawiczych, albo do węzłów śródpiersiowych przednich.

- Węzły chłonne przytchawicze. Składają się z 5 - 6 węzłów po każdej stronie ułożonych w łańcuch, znajdujący się w rowku pomiędzy tchawicą a przełykiem. Pobierają one chłonkę z krtaniowej części gardła, z przełyku, krtani, tchawicy i płatów bocznych gruczołu tarczowego oraz chłonkę odprowadzaną za pośrednictwem węzłów przedkrtaniowego i przedtchawiczych. Naczynia odprowadzające uchodzą częściowo do dolnych węzłów szyjnych głębokich, częściowo za pośrednictwem pnia oskrzelowo-śródpiersiowego tylnego do kąta żylnego.

- Węzły chłonne nadmostkowe. Występują w ilości 1 do 2 węzłów w przestrzeni nadmostkowej. Przykryte są blaszką powierzchowną powięzi szyi, zaś od trzewi szyi oddziela je blaszka przedtchawicza tej powięzi. Węzły te przyjmują chłonkę z warstw skórnych przedniej okolicy szyi i odprowadzają ją wzdłuż łuku szyi do kąta żylnego.

Węzły szyjne głębokie

Zaliczamy tu wszystkie węzły usytuowane wzdłuż żyły szyjnej wewnętrznej. Węzły te zbierają chłonkę z głowy i szyi. W związku z ich bardzo dużym zasięgiem mają wielkie znaczenie. Węzły szyjne głębokie dzielą się na górne i dolne. Węzły szyjne głębokie górne zbierają prawie całą chłonkę z głowy, chociaż nie bezpośrednio, lecz jako druga lub trzecia stacja za węzłami regionalnymi głowy. Węzły szyjne głębokie dolne stanowią kolejną i ostatnią już stację dla chłonki głowy przed jej ujściem do krwiobiegu. Węzły szyjne powierzchowne
(tylno-boczne)

Zaliczamy tu wszystkie węzły bocznego trójkąta szyi, które przyjmują chłonkę z potylicy i karku. Grupa w ilości 4 - 6 węzłów, położonych w górnej połowie bocznego trójkąta szyi, przykryta jest blaszką powierzchowną powięzi szyi. W związku ze swym powierzchownym położeniem jest dostępna dla badania i drenażu limfatycznego. Naczynia odprowadzające kierują się dwiema drogami. Główna droga podąża do węzłów nadobojczykowych, natomiast część chłonki odpływa poprzecznymi połączeniami do węzłów szyjnych głębokich. - Węzły chłonne nadobojczykowe. Węzły nadobojczykowe oraz część końcowa pnia podobojczykowego, który uchodzi do kąta żylnego, tworzą nadobojczykową drogę limfy. Biegnie ona wzdłuż obojczyka na podstawie bocznego trójkąta szyi i głównie odprowadza chłonkę z kończyny górnej, z okolicy karku i potylicy oraz częściowo ze ściany klatki piersiowej. Występują w liczbie 8 - 12. Wielkie znaczenie, jakie mają węzły nadobojczykowe w diagnostyce i terapii, polega na ich dopływach pachowych i piersiowych (głównie z okolicy sutkowej), dla których są one ostatnią stacją przed ujściem do kąta żylnego. W głębi dołu nadobojczykowego są one łatwo wyczuwalne, a w stanach zapalnych przy powiększeniu węzłów są widoczne gołym okiem. Naczynia odprowadzające kierują się zarówno do pnia szyjnego, jak i do pnia podobojczykowego.

4. Naczynia i węzły chłonne kończyny górnej

Węzły chłonne kończyny górnej grupują się głównie w jamie pachowej. Zbierają one chłonkę z całej kończyny górnej, ze ściany klatki piersiowej i opłucnej ściennej oraz z okolicy grzbietowej tułowia. Znacznie mniejsze skupisko węzłów chłonnych znajduje się w okolicy łokciowej. Węzły chłonne kończyny górnej układają się w węzły powierzchowne i węzły głębokie.
Węzły chłonne powierzchowne

Występują przeważnie w trzech grupach.

- Węzeł chłonny łokciowy powierzchowny. Z reguły występuje pojedynczo, rzadziej w grupie dwóch lub trzech. Ułożony jest w tkance podskórnej, na przyśrodkowej stronie ramienia około 3 - 4cm powyżej nadkłykcia przyśrodkowego, i przylega do żyły odłokciowej. Naczynia doprowadzające pochodzą z trzech ostatnich palców ręki i przyśrodkowego brzegu przedramienia. Naczynia odprowadzające przebiegają obok żyły odłokciowej, przechodzą przez powięź ramienia, a następnie z naczyniami zbiorczymi głębokimi uchodzą do węzłów chłonnych jamy pachowej. - Węzły chłonne ramienno-piersiowe. Przeważnie w liczbie dwóch umiejscowione są obok obojczyka w trójkącie ramienno-piersiowym. Węzły te są włączone w przebieg powierzchownego naczynia chłonnego, położonego w bruździe naramienno-piersiowej. Naczynie to towarzyszy żyle odpromieniowej i uchodzi do jednego z węzłów podobojczykowych.

- Węzły chłonne tylne powierzchowne barku. Są to węzły skórne na przebiegu naczyń powierzchownych barku, uchodzących do węzłów pachowych. Wyróżnia się tu trzy węzły: - węzeł tylny górny umiejscowiony w pobliżu górnego kąta łopatki, - węzeł obojczykowy usytuowany w okolicy końca barkowego obojczyka, - węzeł tylny dolny położony w okolicy dolnego kąta łopatki.

Węzły chłonne głębokie

W skład węzłów głębokich wchodzą węzły przedramienia i ramienia, węzły jamy pachowej oraz węzły nadłopatkowe.

Węzły chłonne przedramienia i ramienia
Są małymi węzłami o zmiennej liczbie i położeniu. Włączone są w przebieg naczyń zbiorczych głębokich, biegnących wzdłuż żył i tętnic przedramienia i ramienia. Wyróżniamy tu: - węzeł łokciowy głęboki położony w głębi dołu łokciowego, - węzły promieniowe położone wzdłuż tętnicy promieniowej tuż powyżej ręki, - węzły międzykostne, z których jeden leży w kącie rozdwojenia tętnicy międzykostnej wspólnej, a drugi przylega do tętnicy międzykostnej tylnej nieco poniżej odwracacza, - węzły ramienne w liczbie 2 - 5 położone wzdłuż naczyń krwionośnych ramiennych.

Węzły chłonne jamy pachowej

Wyróżniamy pięć grup węzłów pachowych:

- Węzły pachowe boczne. Ułożone są w ilości 3 - 5 powierzchownie, wzdłuż brzegu bocznego jamy pachowej, przyśrodkowo i do tyłu od części dolnej żyły pachowej. Naczynia doprowadzające zbierają chłonkę prawie z całej kończyny górnej. Naczynia odprowadzające biegną do węzłów pachowych środkowych i szczytowych.

- Węzły pachowe piersiowe. Przylegają do przyśrodkowej ściany jamy pachowej. W ilości 4 - 5 układają się na mięśniu zębatym przednim wzdłuż brzegu mięśnia piersiowego większego. Są to węzły powierzchowne. Górna część tych węzłów nosi nazwę węzłów SORGIUSA i są one miejscem pierwszych przerzutów raka sutka. Naczynia doprowadzające biegną z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej, z bocznej części gruczołu sutkowego oraz z części nadpępkowej ściany brzusznej. Naczynia odprowadzające dochodzą do środkowych węzłów jamy pachowej.

- Węzły pachowe podłopatkowe. Należą do węzłów pachowych głębokich. Występują w liczbie 4 - 6, przylegają do tylnej ściany jamy pachowej i towarzyszą naczyniom piersiowo-grzbietowym i podłopatkowym. Od tyłu przez otwory pachowe dochodzą do nich naczynia chłonne z okolicy grzbietowej tułowia. Naczynia odprowadzające dochodzą do węzłów pachowych środkowych. - Węzły pachowe środkowe. Należą do węzłów głębokich. Są to duże węzły chłonne, które w liczbie 3 - 5 znajdują się w tkance tłuszczowej środkowej części jamy pachowej. Naczynia doprowadzające wiodą chłonkę z wszystkich trzech poprzednich węzłów. Dodatkowo może tu dochodzić chłonka z gruczołu sutkowego. Naczynia odprowadzające wpadają do węzłów szczytowych.

- Węzły pachowe szczytowe (podobojczykowe). Występują w zmiennej liczbie od 6 do 8 i są węzłami głębokimi. Położone są poniżej obojczyka, przyśrodkowo od żyły pachowej. Przejmują one chłonkę z węzłów środkowych pachy, z górnej części gruczołu sutkowego oraz z naczyń towarzyszących żyle odpromieniowej. Naczynia odprowadzające węzłów szczytowych tworzą pień podobojczykowy. Poszczególne węzły pachowe posiadają liczne połączenia między sobą, tworząc splot chłonny pachowy.

Węzły chłonne nadłopatkowe
Występują w liczbie 3 - 4. Położone są w dole nadgrzebieniowym łopatki wzdłuż naczyń nadłopatkowych. Naczynia doprowadzające wiodą limfę z mięśni: nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego. Naczynia odprowadzające dochodzą do węzłów położonych dookoła wnęki naczyniowo-nerwowej mięśnia czworobocznego.

Naczynia chłonne kończyny górnej dzielimy na naczynia powierzchowne i naczynia głębokie.

Naczynia chłonne powierzchowne

Naczynia chłonne powierzchowne zbierają chłonkę z warstw skórnych, biegną w tkance łącznej podskórnej i leżą bardziej powierzchownie niż nerwy.

1. Palce
Sieć chłonna uchodzi do dwóch lub trzech naczyń zbiorczych, ułożonych wzdłuż bocznych brzegów każdego palca. U nasady palców naczynia przechodzą na grzbietową stronę ręki.

2. Śródręcze
W układzie naczyń chłonnych sieci powierzchownej po stronie dłoniowej pod względem kierunku przebiegu wyróżnia się naczynia: promieniowe, łokciowe, dolne i górne. - Naczynia promieniowe kierują się ku górze i w stronę promieniową. Przecinają kłąb i na grzbiecie ręki łączą się z naczyniami kciuka. - Naczynia łokciowe biegną poprzecznie do brzegu łokciowego, przecinają kłębik i na grzbiecie ręki łączą się z naczyniami V palca. - Naczynia dolne zbierają chłonkę z dolnej jednej trzeciej części dłoni, wchodzą między nasady palców i wpadają do naczyń bocznych palców. - Naczynia górne kierują się z dołu do góry i po dojściu do dłoniowej strony przedramienia zlewają się stopniowo w 4 do 5 pni. Po stronie grzbietowej śródręcza z przestrzeni międzypalcowych naczynia chłonne kierują się ku górze, przebiegając niemal równolegle do siebie. Częściowo tylko biegną skośnie, krzyżują się i zespalają.

3. Przedramię
Naczynia górne dłoni przechodzą dalej środkiem dłoniowej strony przedramienia. Po stronie grzbietowej, naczynia posuwając się ku górze, przybliżają się do brzegów przedramienia tworząc grupę promieniową i łokciową. - Grupa promieniowa towarzyszy żyle odpromieniowej przedramienia i jest przedłużeniem naczyń chłonnych I i Ii oraz strony promieniowej Iii palca. - Grupa łokciowa biegnie wzdłuż brzegu łokciowego przedramienia. Jest przedłużeniem naczyń zbiorczych wychodzących z Iv i V palca i strony łokciowej Iii palca.

4. Ramię

Po stronie przedniej naczynia powierzchowne przebiegają ku górze. Nieliczne naczynia grupy tylnej przechodzą skośnie przez stronę przyśrodkową i boczną, krzyżując się z naczyniami strony przyśrodkowej i bocznej dochodzą do naczyń strony przedniej. Naczynia przednie mają różny przebieg. Niektóre przerwane są węzłem łokciowym powierzchownym, towarzyszą żyle odłokciowej i po przebiciu powięzi ramienia biegną z naczyniami chłonnymi głębokimi. Inne biegną w kierunku pachy i po przebiciu powięzi pachowej, podobnie jak poprzednie, uchodzą do węzłów pachowych bocznych i środkowych. Najbardziej bocznie położone naczynie powierzchni przedniej biegnie w bruździe naramienno-piersiowej, może być przerwane przez węzły naramienno-piersiowe, i uchodzi do jednego z węzłów szczytowych. Liczba naczyń na ramieniu jest mniej więcej o połowę mniejsza niż na przedramieniu.

5. Bark

Wyróżniamy tu naczynia chłonne przednie i tylne. Kończą się one w węzłach pachowych podłopatkowych i środkowych, a niektóre wpadają bezpośrednio do jednego z węzłów naramienno-piersiowych.

Naczynia chłonne głębokie

Krążenie chłonne kości, mięśni, powięzi, stawów i nerwów kończyny górnej realizowane jest za pośrednictwem naczyń chłonnych głębokich. Cechą charakterystyczną tych naczyń jest to, że są znacznie mniej liczne i towarzyszą naczyniom krwionośnym. Na palcach i śródręczu naczynia limfatyczne towarzyszą tętnicom. Po przejściu przez śródręcze powstają z nich naczynia promieniowe i łokciowe. Na przedramieniu dwa naczynia chłonne promieniowe dochodzą do zgięcia łokciowego. Tam łączą się, tworząc boczne naczynie ramienia, albo uchodzą do jednego z węzłów promieniowych. Naczynia chłonne łokciowe - również dwa - towarzysząc tętnicy łokciowej, po dojściu do zgięcia łokciowego uchodzą do węzła łokciowego głębokiego. Naczynia chłonne międzykostne przednie i tylne biegną na przedramieniu wzdłuż odpowiednich tętnic i kończą się na poziomie zgięcia łokciowego, uchodząc do węzła łokciowego głębokiego lub do jednego z naczyń łokciowych. Naczynia chłonne ramienne przejmują krążenie chłonne głębokie przedramienia, kierują się ku górze i przez węzły ramienne kończą się w grupie bocznej lub środkowej węzłów pachowych. Jedno z trzech naczyń może nawet wpadać bezpośrednio do któregoś z węzłów szczytowych.

6. Naczynia i węzły chłonne klatki piersiowej, przepony i grzbietu

W obrębie klatki piersiowej wyróżniamy naczynia i węzły chłonne trzewne oraz naczynia i węzły chłonne ścienne. Ponieważ naczynia i węzły trzewne nie są dostępne, ich znaczenie przy wykonywaniu drenażu limfatycznego jest mniejsze. Naczynia i węzły ścienne dzielą się na: głębiej położone naczynia i węzły klatki piersiowej i przepony oraz naczynia i węzły chłonne powierzchowne, do których zaliczamy również naczynia i węzły sutka.

Naczynia i węzły chłonne klatki piersiowej

- Węzły chłonne pachowe piersiowe. Naczynia doprowadzające zbierają chłonkę z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej, z bocznej części gruczołu sutkowego oraz z części nadpępkowej ściany brzusznej. Naczynia odprowadzające wpadają przeważnie do węzłów pachowych środkowych. Węzły te należą do węzłów powierzchownych.

- Węzły chłonne piersiowo-nadbrzuszne. Podobnie jak poprzednie, są węzłami powierzchownymi. W ilości 2 - 6 ułożone są na powięzi mięśnia zębatego przedniego. Filtrują one chłonkę z dolnych części gruczołu sutkowego, bocznej ściany tułowia i z górnej części skórnych warstw brzucha. Naczynia odprowadzające uchodzą do węzłów pachowych środkowych. Oprócz głównego odpływu chłonki z tych węzłów do węzłów pachowych istnieją liczne zespolenia z sąsiednimi okolicami. Część chłonki uchodzi do węzłów nadobojczykowych, część do węzłów głębokich klatki piersiowej. Istnieją również połączenia pomiędzy węzłami strony przeciwległej. - Splot chłonny otoczki brodawki sutkowej. Wytworzony jest z naczyń środkowej części gruczołu. Odpływ chłonki jest tu możliwy we wszystkich kierunkach. Wyróżniamy cztery główne drogi odpływu:
- pachową,
- międzyżebrową tylną,
- międzyżebrową przednią,
- międzymięśniową.
Znaczenie kliniczne ma przede wszystkim droga pachowa i międzymięśniowa. Naczynia głębiej położone ściany klatki piersiowej
Naczynia chłonne mięśni piersiowych wnikają do przestrzeni międzyżebrowych i uchodzą do węzłów mostkowych. Naczynia chłonne górnej części mięśni piersiowego większego i piersiowego mniejszego uchodzą do węzłów międzypiersiowych i dalej do węzłów pachowych środkowych. W przestrzeniach międzyżebrowych naczynia chłonne odprowadzają chłonkę zarówno do przodu, jak i do tyłu, tworząc pierścień naczyniowy podobnie jak układ naczyń krwionośnych. Do przodu - poprzez naczynia międzyżebrowe przednie - chłonka dopływa do węzłów mostkowych. Węzły te położone są w przednich odcinkach przestrzeni międzyżebrowych wzdłuż naczyń piersiowych wewnętrznych. Łączą się one z węzłami śródpiersiowymi przednimi i przyjmują również chłonkę z wątroby, przepony i gruczołu sutkowego. Naczynia odprowadzające tworzą pień mostkowy. W pobliżu stawu mostkowo-obojczykowego pień mostkowy kieruje się do przodu od żyły podobojczykowej i uchodzi do węzłów nadobojczykowych lub podobojczykowych, ewentualnie po stronie prawej do przewodu chłonnego prawego, a po stronie lewej do przewodu piersiowego.

Naczynia i węzły chłonne trzewne klatki piersiowej
Zaliczamy tu obustronne węzły śródpiersiowe przednie, tylne i środkowe. Naczynia odprowadzające uchodzą do przewodu piersiowego oraz do przewodu chłonnego prawego obustronnie za pośrednictwem pni chłonnych śródpiersiowych przedniego i tylnego.

Naczynia i węzły chłonne przepony

Naczynia chłonne przepony wytwarzają dwa silnie rozwinięte sploty: jeden na górnej, drugi na dolnej powierzchni. Z części przedniej powierzchni górnej przepony naczynia uchodzą do węzłów mostkowych i do pnia mostkowego. Część tylna górnej powierzchni przepony wysyła chłonkę do dolnych węzłów śródpiersiowych tylnych i do pnia śródpiersiowego tylnego. Z bocznych części przepony chłonka przechodzi do naczyń chłonnych międzyżebrowych przednich i tylnych oraz do węzłów mostkowych i kręgowych. Z powierzchni dolnej chłonka odprowadzana jest do węzłów trzewnych, położonych przy wejściu aorty do jamy brzusznej. Naczynia chłonne trzewi klatki piersiowej drenują płuca i opłucną, serce i osierdzie, tchawicę, oskrzela główne, przełyk i grasicę.

Naczynia i węzły chłonne grzbietu

Naczynia chłonne podskórne położone są w polu mięśni czworobocznego i najszerszego grzbietu. Biegną do przodu, łączą się w 10-12 pni uchodzących do węzłów pachowych podłopatkowych. Z przestrzeni międzyżebrowych po stronie tylnej, z naczyń międzyżebrowych tylnych chłonka przechodzi do węzłów kręgowych położonych w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych między głowami żeber. Naczynia te przyjmują przez otwory międzykręgowe chłonkę z kanału kręgowego. Naczynia odprowadzające po obydwu stronach uchodzą do przewodu piersiowego, a niewielka część do węzłów śródpiersiowych tylnych. Z dolnej części grzbietu (poniżej pępka) naczynia chłonne odprowadzają chłonkę do węzłów pachwinowych powierzchownych i uchodzą do bocznego węzła pasma poziomego.

7. Naczynia i węzły chłonne brzucha i miednicy

W brzuchu i miednicy wyróżniamy:
- Naczynia i węzły chłonne powierzchowne wraz z naczyniami i węzłami krocza i narządów płciowych zewnętrznych. - Naczynia i węzły chłonne głębokie ściany brzucha.
- Naczynia i węzły chłonne zaotrzewnowe.
- Naczynia i węzły chłonne trzewne.

Naczynia i węzły chłonne powierzchowne

Zaznacza się podział na części nadpępkową i podpępkową. Z części nadpępkowej wzdłuż żyły piersiowo-nadbrzusznej chłonka prowadzona jest ku górze do węzłów pachowych piersiowych. Z części podpępkowej chłonka przechodzi ku dołowi wzdłuż żyły nadbrzusznej do pasma poziomego węzłów pachwinowych powierzchownych. Niezależnie od tego część naczyń chłonnych skórnych przednio-bocznej części brzucha podąża z naczyniami krwionośnymi powierzchownymi okalającymi biodro i naczynia te przebiegają wzdłuż grzebienia biodrowego. Dzięki istniejącym zespoleniom część chłonki może dostawać się: ku górze do węzłów mostkowych i do pnia mostkowego, ku dołowi do węzłów nadbrzusznych. Naczynia chłonne krocza uchodzą częściowo do pasma poziomego węzłów pachwinowych powierzchownych, częściowo do węzłów pachwinowych głębokich. Duże znaczenie mają połączenia dzięki którym chłonka z narządów miednicy mniejszej może przechodzić do powierzchownych węzłów pachwinowych i odwrotnie - z powierzchni do węzłów miednicy i brzucha.

Naczynia i węzły chłonne głębokie ściany brzucha

W dolnej części żyły nadbrzusznej dolnej grupują się 3 - 4 węzły w tzw. węzły chłonne nadbrzuszne. Dalszymi węzłami są węzły okolicy pachowej i pachwinowej. Węzłami regionalnymi naczyń chłonnych warstw mięśniowych tylnej ściany brzucha są węzły lędźwiowe, położone zaotrzewnowo po obu stronach aorty brzusznej.

Naczynia i węzły chłonne zaotrzewnowe

W przestrzeni zaotrzewnowej zbierają się drogi chłonne odprowadzające chłonkę z kończyn dolnych, miednicy, jamy brzusznej i ściany brzucha. Naczynia chłonne z kończyny dolnej poprzez węzły chłonne biodrowe łączą się z naczyniami chłonnymi miednicy, tworząc splot limfatyczny lędźwiowy z węzłami lędźwiowymi. Naczynia odprowadzające węzłów lędźwiowych tworzą obustronnie pień lędźwiowy. Połączenie pnia lędźwiowego prawego i lewego tworzy przewód piersiowy.

Naczynia i węzły chłonne trzewne

Węzły nieparzystych narządów jamy brzusznej stanowią węzły regionalne. Naczynia odprowadzające tych węzłów uchodzą do węzłów trzewnych właściwych. Węzły chłonne narządów miednicy wysyłają naczynia odprowadzające do węzłów biodrowych wewnętrznych.

8. Naczynia i węzły chłonne kończyny dolnej

Podobnie jak na kończynie górnej, układ chłonny na kończynie dolnej składa się z warstw powierzchownej i głębokiej. Naczynia głębokie są znacznie mniej liczne niż naczynia powierzchowne. Na kończynie dolnej wyróżniamy dwa skupiska węzłów chłonnych. Są to węzły podkolanowe (wyłącznie głębokie) i węzły pachwinowe, które występują zarówno w warstwie głębokiej, jak i powierzchownej.
Węzły chłonne podkolanowe

Należą do węzłów głębokich. Niewielkie i przeważnie w liczbie 4 - 7 umiejscowione są w tkance tłuszczowej. Wyróżniamy tu trzy grupy węzłów: - Grupa tylna leży najbardziej powierzchownie. Umiejscowiona jest bocznie od łuku żyły odstrzałkowej. - Grupa środkowa składa się z 3-4 węzłów, z których część usytuowana jest przyśrodkowo, a część bocznie do naczyń podkolanowych. - Grupa przednia. Przeważnie jest to pojedynczy węzeł, położony głęboko między tętnicą podkolanową a torebką stawu kolanowego. Wszystkie węzły podkolanowe połączone są ze sobą krótkimi przewodami chłonnymi. Naczynia doprowadzające wiodą chłonkę ze stopy, podudzia i stawu kolanowego. Naczynia odprowadzające tworzą 4 - 6 pni zbiorczych, które układają się w dwie grupy: powierzchowną i głęboką. Grupa powierzchowna (tylna) składa się z 2 lub 3 naczyń towarzyszących powierzchownej żyle udowo-podkolanowej. Naczynia te uchodzą do pasma pionowego węzłów pachwinowych powierzchownych. Grupa głęboka stanowi główną drogę odprowadzającą chłonkę z węzłów podkolanowych. Składa się z 3 - 4 naczyń przebiegających obok żyły udowej jako naczynia głębokie. Uchodzą one do głębokich węzłów pachwinowych.

Węzły chłonne pachwinowe

Węzły pachwinowe dzielimy na węzły powierzchowne i głębokie. Węzły chłonne pachwinowe powierzchowne
Leżą w okolicy podpachwinowej. Występują w ilości 10 -15 tuż pod skórą. Ze względu na układ dzielimy je na pasmo pionowe i pasmo poziome. Naczynia doprowadzające pasma pionowego kierują się wzdhzż żyły odpiszczelowej i prowadzą chłonkę z powierzchownych naczyń kończyny dolnej. Pasmo poziome otrzymuje dopływy: - z części zewnętrznych narządów płciowych,
- z krocza,
- z przyśrodkowej części okolicy pośladkowej, przedniobocznej ściany brzucha (poniżej pępka), - z powierzchownej bocznej części okolicy pośladkowej,
- z dna macicy.
Naczynia odprowadzające w większości uchodzą do węzłów pachwinowych głębokich. Niewielka część naczyń chłonnych prowadzi limfę do węzłów biodrowych.

Węzły pachwinowe głębokie
Węzły pachwinowe głębokie są mniejsze i mniej liczne niż węzły pachwinowe powierzchowne. W liczbie 1 - 7 położone są przyśrodkowo od żyły udowej. Do węzłów pachwinowych głębokich dochodzi chłonka z naczyń głębokich oraz z węzłów pachwinowych powierzchownych, a także z naczyń chłonnych prącia i łechtaczki.

Naczynia chłonne powierzchowne

Sieć chłonna jest najbardziej rozwinięta na stronie podeszwowej stopy. Naczynia wychodzące z tej sieci biegną w kierunku pachwin, wzdłuż żyły odpiszczelowej i żyły odstrzałkowej. Naczynia te wpadają częściowo do węzłów podkolanowych, częściowo do węzłów pachwinowych powierzchownych. Naczynia uchodzące do węzłów podkolanowych w liczbie 3 - 4 zbierają chłonkę z bocznej części stopy, okolicy kostki bocznej i tylnej powierzchni podudzia. Większość naczyń dochodzi do węzłów podkolanowych. Mniejsza część uchodzi bezpośrednio do węzłów pachwinowych. Pozostała część stopy i podudzia drenowana jest przez znacznie liczniejsze naczynia, które rozpoczynają się siecią chłonną palców i kostki przyśrodkowej. Naczynia chłonne, omijając kostkę przyśrodkową po stronie przedniej i tylnej, podążają wzdłuż żyły odpiszczelowej, łączą się z naczyniami powierzchownymi pośladków i w liczbie 8 -10 pni uchodzą do pasma pionowego węzłów pachwinowych powierzchownych. Naczynia chłonne powierzchowne łączą się ze sobą licznymi zespoleniami na całym przebiegu.

Naczynia chłonne głębokie

Naczynia chłonne głębokie połączone są z siecią naczyń powierzchownych licznymi zespoleniami. Liczba zespoleń największa jest w obrębie stopy i maleje w miarę wstępowania naczyń chłonnych. Wyróżniamy tu dwie grupy naczyń chłonnych. Tworzą one drogę główną i drogi dodatkowe. Droga główna, przerwana przez węzły podkolanowe grupy środkowej, biegnie jako naczynia udowe i uchodzi do węzłów pachwinowych głębokich. Czasami jedno lub dwa naczynia kierują się przez pierścień udowy do węzłów biodrowych, omijając węzły pachwinowe. Drogi dodatkowe są trzy:
- naczynia chłonne zasłonowe,
- naczynia chłonne pośladkowe górne,
- naczynia chłonne pośladkowe dolne.
Naczynia te uchodzą do węzłów biodrowych wewnętrznych.

9. Przepływ chłonki

Objętość płynu powracającego do światła naczyń jest zazwyczaj mniejsza niż objętość płynu wypływającego przez ściany naczyń włosowatych. Ten nadmiar płynu przedostaje się do naczyń chłonnych i tą drogą powraca do krwi. Mechanizm ten kontroluje ciśnienie płynu tkankowego i powoduje jego ciągłą wymianę. Przepływ chłonki w ciągu doby waha się w granicach między 2 a 4 litry. Przepływ chłonki możliwy jest dzięki:
- ujemnemu ciśnieniu wewnątrz klatki piersiowej w czasie wdechu, - rytmicznym skurczom dużych naczyń chłonnych, - skurczom mięśni szkieletowych,
- ssącemu działaniu prądu krwi w żyłach w miejscach ujść naczyń chłonnych, - istnieniu zastawek, które zapewniają jednokierunkowy przepływ chłonki, - pulsacyjnym ruchom tętnic w sąsiedztwie naczyń chłonnych, - substancjom, które zwiększają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, - substancjom, które powodują skurcz mięśni gładkich i nasilają wypływ chłonki z jelit. Na drodze przepływu chłonki znajdują się węzły chłonne. Liczba węzłów chłonnych u człowieka jest zmienna i waha się w granicach 330 do 450. Przepływ chłonki w węźle jest zmniejszony. Węzły stanowią filtr zarówno biologiczny, jak i mechaniczny, magazynują chłonkę i wzbogacają w limfocyty. Filtr mechaniczny związany jest z budową dróg przepływu węzła, a filtr biologiczny polega na działalności fagocytarnej układu siateczkowo-śródbłonkowego zawartego w węźle. Węzły zatrzymują bakterie transportowane przez chłonkę, natomiast nie stanowią zapory dla wirusów.

10. Limfocyty

Stanowią 25% do 40% wszystkich krwinek białych. Większa część limfocytów wytwarzana jest w węzłach chłonnych i śledzionie, niewielka - w szpiku kostnym. Są one komórkami zdolnymi do wytwarzania przeciwciał. Istnieje duża wymiana dobowa limfocytów. Ulegają one rozpadowi w tkankach układu chłonnego i we krwi. W czasie rozpadu z limfocytów uwalnia się globulina, która zasila osocze krwi. Okres życia limfocytów waha się od 50 do 200 dni, jednak około 20% spośród nich żyje tylko 3 do 4 dni. Spośród limfocytów długo żyjących wyróżniamy limfocyty grasiczozależne, czyli limfocyty T pochodzące ze strefy przykorowej węzłów chłonnych, i limfocyty szpikozależne, czyli limfocyty B wytwarzane w strefie podtorebkowej węzłów chłonnych. Limfocyty T mają średni czas przeżycia około 130 dni. Są to komórki odpowiedzialne głównie za reakcje immunologiczne typu komórkowego: - reakcja odrzucania przeszczepu, - reakcja późnej nadwrażliwości,
- reakcja przeszczepu przeciw komórkom biorcy.
Limfocyty T zawierają immunogeny, które stymulują wytwarzanie antygenu, czyli białka, które wiąże i unieczynnia obce dla organizmu związki chemiczne. Pod wpływem nieznacznych ilości antygenu znajdującego się we krwi recyrkulujące limfocyty T zatrzymują się w strefie przykorowej węzłów chłonnych. Tam powiększają swoje wymiary i dzielą się oraz przekształcają w limfoblasty. Maksymalna odpowiedź limfoblastyczna występuje już po 4 dniach od pojawienia się antygenu we krwi. Limfocyty B mają średni czas przeżycia 50 dni, a więc krótszy w porównaniu z limfocytami T. Są one odpowiedzialne za humoralny mechanizm odpowiedzi immunologicznej, czyli za syntezę immunoglobulin. Odpowiedź na antygen zachodzi wolno, osiągając maksimum po około 50 do 60 dni. Recyrkulujące limfocyty B zatrzymują się w strefie podtorebkowej węzłów chłonnych, dzielą się i przekształcają w duże zasadochłonne plazmoblasty, które z kolei przekształcają się w dojrzałe komórki plazmatyczne intensywnie syntetyzujące immunoglobuliny. Limfocyty transportują na swojej błonie komórkowej, poza immunoglobulinami, również hormony związane z białkami osocza, czyli hormony sterydowe. Większość reakcji immunologicznych typu komórkowego zachodzi przy udziale czynników uwalnianych przez limfocyty T, zwanych limfokinami. Są to: - czynnik mitogenny - MF, - czynnik zapalny - IF,
- czynnik cytotoksyczny powodujący niszczenie komórek - LT, - czynnik hamujący migrację makrofagów - MIF, - czynnik przenoszenia reakcji immunologicznej - TF,
- czynnik przepuszczalności naczyń chłonnych - PF.

11. Mechanizmy powstawania obrzęku

Obrzękiem nazywamy nadmierne patologiczne gromadzenie się płynu w przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Wprawdzie dosyć często w warunkach prawidłowych obserwujemy duże wahania objętości przestrzeni zewnątrznaczyniowej i zewnątrzkomórkowej, jednak nie dochodzi do obrzęku. Zapobiegają temu dwa mechanizmy: - odprowadzanie zwiększonych objętości przesączu przez naczynia chłonne, - bardzo mała podatność przestrzeni zewnątrznaczyniowej i zewnątrzkomórkowej. Z obrzękiem patologicznym mamy do czynienia, kiedy wzrost objętości danego obszaru przekroczy 30%. Następuje wtedy gwałtowne zwiększenie podatności przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Do przyczyn wzrostu objętości płynu tkankowego i powstania obrzęku zaliczamy:

1. Wzrost ciśnienia filtracyjnego:
- rozszerzenie tętniczek,
- zwężenie żyłek,
- wzrost ciśnienia żylnego (niewydolność krążenia, niedomykalność zastawek, wpływ siły ciążenia).

2. Zmniejszenie gradientu ciśnienia osmotycznego:
- obniżenie stężenia białek w osoczu,
- nagromadzenie substancji czynnych osmotycznie w przestrzeni wypełnionej przez płyn zewnątrzkomórkowy.

3. Wzrost przepuszczalności naczyń włosowatych:
- substancja P,
- histamina i substancje pochodne,
- kininy.
4. Niedostateczny przepływ chłonki.

12.Rola układu chłonnego

Ciągle prowadzone badania kliniczne potwierdzają ogromną rolę układu chłonnego w organiźmie człowieka. Badania wykazują, że duża grupa chorób narządów wewnętrznych jest spowodowana zaburzeniami w krążeniu limfy. Funkcje, jakie pełni ten układ, można usystematyzować w czterech grupach:

1. Warunkowanie powrotu białka z przestrzeni pozanaczyniowej do krwiobiegu.

2. Transport wody i soli mineralnych oraz drenaż tkanek.

3. Usuwanie substancji obcych (np. bakterii).

4. Uczestniczenie w procesach immunologicznych ustroju.
   
   
   

13. Choroby przebiegające z powiększeniem węzłów chłonnych

Istnieje cały szereg procesów chorobowych oraz innych stanów stymulacji antygenowej, w przebiegu których dochodzi do zlokalizowanego bądź też uogólnionego powiększenia węzłów chłonnych. Można je usystematyzować w osiem grup:

1. choroby zakaźne,
2. sarkoidoza,
3. szczepienia ochronne,
4. limfadenopatie polekowe,
5. choroby kolagenowe,
6. choroby skóry,
7. choroby nowotworowe układu chłonnego,
8. przerzuty nowotworowe.
Dodatkowo należy uwzględnić długotrwałe stany zapalne jako czynniki, które mogą powodować powiększenie węzłów chłonnych. Grupy 7. i 8. stanowią przeciwwskazania do stosowania drenażu limfatycznego.

B. Część praktyczna

Po zapoznaniu się z podstawami anatomicznymi i fizjologicznymi drenażu limfatycznego możemy przystąpić do opanowania trudnej sztuki masażu. Drenaż limfatyczny wymaga bardzo dużej precyzji i płynności ruchów. Jednocześnie, stosowane w drenażu techniki różnią się znacznie od wykorzystywanych w masażu klasycznym czy segmentarnym, a ustalony sposób postępowania nie może być zmieniany. Stosowany w różnych krajach drenaż limfatyczny przeszedł wiele modyfikacji w stosunku do metody podanej przez E. Voddera. Spowodowało to powstanie różnych metod drenażu limfatycznego. Polska metoda opiera się na technikach zbliżonych do oryginalnych podanych przez Voddera. Coraz częściej jednak stosuje się w Polsce niemiecki model drenażu. Aby dać czytelnikowi możliwość porównania i wyboru metody, przedstawię w kolejności: - technikę drenażu limfatycznego stosowaną w Polsce,
- technikę drenażu limfatycznego stosowaną w Niemczech. Należy zaznaczyć, że obydwie metody są równie skuteczne. Ponieważ działanie drenażu jest czysto mechaniczne, a polega na przepychaniu chłonki i udrożnianiu węzłów chłonnych, więc niezależnie od wykonywanej metody zasady stosowania drenażu są takie same. Aby drenaż limfatyczny był skuteczny, należy ich ściśle przestrzegać.

I. Zasady stosowania drenażu limfatycznego

1. Drenaż limfatyczny stosujemy zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami.

Niezmiernie istotne jest ustalenie z lekarzem prowadzącym możliwości i sposobu (drenaż całkowity lub częściowy) wykonywania zabiegu. Dotyczy to szczególnie zabiegów wykonywanych po przebytych przez pacjenta chorobach zakaźnych, podostrych stanach zapalnych przebiegających z obrzękami oraz po amputacjach i resekcjach w przebiegu leczenia chorób nowotworowych. Zbyt wczesne wkroczenie z zabiegiem może doprowadzić do remisji choroby bądź przeniesienia jej na siebie i innych pacjentów. W stanach zapalnych może doprowadzić do ponownego zaostrzenia, a w przypadku chorób nowotworowych przy braku ustalenia złośliwości nowotworu drenaż limfatyczny może być przyczyną powstawania przerzutów. Ustalenia z lekarzem prowadzącym są niezbędne również w przypadku obrzęków wynikających z zaburzeń pracy serca czy nerek. W tych przypadkach, podobnie jak poprzednio, drenaż wykonujemy tylko za zgodą i na zlecenie lekarza. Większą swobodą dysponuje masażysta w przypadku leczenia obrzęków pourazowych (skręcenia, złamania, zwichnięcia, amputacje pourazowe). W tych jednostkach chorobowych drenaż wykazuje bardzo dużą skuteczność. Wskazaniami do stosowania drenażu limfatycznego są wszystkie wskazania do wykonywania masażu klasycznego, którym towarzyszą wysięki, obrzęki bądź zmiany skórne wynikające z zaburzenia krążenia limfy. Przeciwwskazaniami do stosowania drenażu limfatycznego są obrzęki i wysięki w przebiegu ostrych stanów zapalnych, nie wyleczonych chorób zakaźnych oraz w przebiegu chorób nowotworowych, jeżeli istnieje ryzyko powstawania przerzutów.

2. Drenaż limfatyczny wykonujemy od obwodu w kierunku ujść żylnych.

Zasada ta wymaga dodatkowego omówienia. Oczywiście, ustalony tu kierunek drenażu jest słuszny, jednak musimy rozpocząć od węzłów i naczyń limfatycznych znajdujących się jak najbliżej ujść żylnych i stopniowo, zachowując kierunek, opracowywać części dalsze. Nie można przecież przepchnąć limfy z obwodu, jeżeli jej dopływ do ujść żylnych będzie znacznie ograniczony. Musimy najpierw udrożnić większe pnie limfatyczne i węzły chłonne usytuowane bliżej ujścia, a dopiero potem przepychać chłonkę z obwodu. Takie udrożnienie nie tylko ułatwi odpływ chłonki do układu krwionośnego, ale umożliwi zadziałanie mechanizmów warunkujących jej przepływ. Tak więc dla przykładu - przy drenażu kończyny górnej opracowujemy w kolejności: - węzły pachowe,
- węzły w obrębie stawu ramiennego,
- naczynia chłonne na ramieniu w kierunku od stawu łokciowego do stawu ramiennego, - węzły chłonne w obrębie stawu łokciowego,
- naczynia chłonne przedramienia w kierunku od stawu nadgarstkowego do stawu łokciowego, - węzły chłonne w obrębie stawu nadgarstkowego,
- naczynia chłonne palców i śródręcza w kierunku od końców palców do stawu nadgarstkowego.

3. Pacjent powinien znajdować się w pozycji drenażowej, a więc ułatwiającej odpływ chłonki.

Zasada ta dotyczy szczególnie kończyn. Gdy pacjent ułożony jest w pozycji leżącej na grzbiecie, zagłówek kozetki musi być dość znacznie uniesiony, co ułatwia odpływ chłonki z głowy i twarzy. Jeżeli dysponujemy kozetką z oparciami na nogi i ręce o regulowanej wysokości, należy je ustawić w pozycji gwarantującej odpływ chłonki, a więc powyżej tułowia. Istotne jest również, aby przy wykonywaniu zabiegu zachować niewielkie zgięcie w stawach: łokciowym, biodrowym i kolanowym, co poprzez zmniejszenie napięć mięśniowych ułatwi odpływ. Przy wykonywaniu drenażu po stronie grzbietowej układamy pacjenta płasko na kozetce, podkładając pod stopy niewielki wałeczek zapewniający zgięcie w stawach kolanowych. Wskazane jest, aby kozetka posiadała wycięty otwór, w którym pacjent umieszcza twarz. Otwór ten gwarantuje wygodne ułożenie i umożliwia pacjentowi prawidłowe oddychanie.

4. Bardzo wolny prąd chłonki wymusza wolne tempo wykonywania drenażu limfatycznego.

Wszystkie techniki stosowane w drenażu limfatycznym wykonujemy bardzo wolno, tzn. około 10 do 15 ruchów na minutę. Jednocześnie wymagana jest większa niż w innych technikach masażu ilość powtórzeń. Drenaż jest najskuteczniejszy, jeżeli każdą technikę powtarzamy 3 do 5 razy.

5. Wszystkie stosowane techniki należy wykonywać płynnie i miękko.

Płynne stosowanie chwytów i miękkość ich wykonania zapewniają relaksacyjny - rozluźniający wpływ na mięśniówkę gładką naczyń i mięśnie szkieletowe. Łagodne drażnienie zakończeń nerwowych skóry musi mieć uspokajający i rozluźniający wpływ na układ nerwowy.

6. Wszystkie stosowane techniki muszą mieć charakter przepychający.

Zasada ta wiąże się bezpośrednio z efektem, jakiego oczekujemy po prawidłowo wykonanym drenażu limfatycznym. W myśl tej zasady głaskania wykonujemy zawsze od części dystalnych do części proksymalnych. Rozcierania, niezależnie od stosowanej metody drenażu, charakteryzują się stopniowym zwiększaniem nacisku na tkanki przy posuwaniu się w kierunku wykonywanego chwytu i zwolnieniem nacisku przy powrocie lub poruszaniu się w kierunku dystalnym.

Stosowane w drenażu limfatycznym uciski należałoby określić jako "przetaczanie palca, palców czy dłoni masażysty" w kierunku wykonywanego chwytu.

7. Wszystkie techniki stosujemy z umiarkowaną siłą, aby nie doprowadzić do zbytniego rozgrzania tkanek.

Rozgrzanie tkanek może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia pacjenta.

8. Czas trwania zabiegu wynosi dla drenażu częściowego maksymalnie 20 min, dla drenażu ogólnego maksymalnie 60 min i może zostać skrócony. Decyzję o skróceniu czasu trwania zabiegu podejmuje masażysta w zależności od tego, który z kolei jest to zabieg, a także na podstawie obserwacji reakcji pacjenta na zabieg. Reakcja pacjenta uzależniona jest od wielu czynników, a przede wszystkim od stanu zdrowia.

9. W czasie wykonywania zabiegu przynajmniej dwukrotnie opracowujemy większe węzły chłonne. Przy wykonywaniu drenażu metodą stosowaną w Polsce zasada ta polega na podwójnym opracowaniu stawów. Przy wykonywaniu zabiegu metodą stosowaną w Niemczech zasada ta nie jest uwzględniana. Często jednak opracowuje się duże węzły przynajmniej dwukrotnie w czasie wykonywania zabiegu.

10. Drenaż limfatyczny można wykonywać codziennie.
Częstotliwość zabiegów ustala lekarz w porozumieniu z masażystą w zależności od reakcji pacjenta oraz przy uwzględnieniu chorób towarzyszących. W planowanym dłuższym leczeniu ze względu na efekt leczniczy i możliwość utrwalenia się korzystnych zmian ustala się trzy, a nawet dwa zabiegi tygodniowo.

11. Ilość zabiegów w serii.
Ilość zabiegów w serii jest nieograniczona i zależy od postępów w leczeniu oraz schorzenia. W niektórych schorzeniach, np. w sklerodermii leczenie może trwać kilka miesięcy, a nawet kilka lat.

12. Obszar ciała objęty drenażem.
Uzależniony jest od stanu chorobowego i jednostki chorobowej oraz od reakcji pacjenta na zabieg. W niektórych schorzeniach przy dużej wrażliwości pacjenta zaleca się przez pierwsze trzy do siedmiu zabiegów opracowanie tylko i wyłącznie proksymalnych węzłów chłonnych, a dopiero potem stopniowo obejmujemy drenażem części dystalne.

13. Nie zaleca się łączenia chwytów drenażu limfatycznego z technikami silnie rozgrzewającymi innych metod masażu. Silnemu rozgrzaniu towarzyszy duże przekrwienie tkanek na skutek rozszerzenia się naczyń krwionośnych i wzrostu ilości przepływającej krwi, co nie tylko nie ułatwia usuwania obrzęków limfatycznych, ale dodatkowo obciąża układ limfatyczny poprzez wzmożenie ultrafiltracji. Przestrzeganie powyższych zasad jest warunkiem koniecznym dla osiągnięcia efektu leczniczego.

II. Drenaż limfatyczny metodą polską

Polska metoda drenażu limfatycznego opiera się na technikach stosowanych przez E. Voddera i obejmuje: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie (tylko w niektórych opracowaniach),
- uciski.

Głaskanie
Wyróżniamy tu dwa rodzaje głaskań:
Głaskanie ogólne, którego celem jest przygotowanie części ciała lub dużego obszaru do wykonywania zabiegu (np. głaskanie całej kończyny górnej), Głaskanie miejscowe, stosowane w miejscu wykonywanego w danym momencie zabiegu (np. głaskanie przedramienia). Wchodzi ono w skład technik zabiegu.

Rozcieranie koliste
Technika wykonania tego rozcierania jest zbliżona do techniki z masażu segmentarnego. Po trzykrotnym roztarciu w miejscu (uwzględniając zasadę zwiększania nacisku przy poruszaniu się w kierunku wykonywanego drenażu) ruchem posuwistym przesuwamy palce w kierunku proksymalnym, a następnie po zmniejszeniu nacisku powracamy nieznacznie w kierunku miejsca, w którym wykonywaliśmy rozcieranie koliste. Teraz ponownie wykonujemy trzykrotne rozcieranie w miejscu, przepychamy limfę i powracamy nieznacznie w kierunku miejsca, w którym wykonywaliśmy ruchy okrężne. Tak postępując posuwamy się w kierunku wykonywanego drenażu.

Rozcieranie spiralne
Rozcieranie spiralne wykonujemy podobnie jak w masażu klasycznym. Różnica polega na tym, że w drenażu limfatycznym tempo wykonania tego chwytu jest o wiele wolniejsze oraz należy uwzględnić zwiększanie nacisku przy wykonywaniu części ruchu w kierunku proksymalnym i zmniejszanie - przy wykonywaniu części ruchu w kierunku dystalnym.

Ugniatania i uciski
W drenażu limfatycznym stosujemy tylko ugniatanie podłużne, którego działanie jest rozluźniające i przepychające. W odróżnieniu od ugniatań podłużnych masażu klasycznego stosowane w drenażu wykonujemy bardzo wolno. Odmianą ugniatania podłużnego jest ugniatanie "szczypcowe" stosowane na twarzy. Polega ono na wykonaniu ugniatania tkanek ujętych pomiędzy palce wskazujący i środkowy. Zastosowane uciski, jedną lub dwoma rękami, również wykonywane są bardzo wolno i muszą mieć charakter " wyciskający". Jak można zauważyć, ucisk polega na "przetaczaniu" dłoni po masowanej okolicy. Podobnie wygląda technika ucisków wykonywanych dwoma rękami. Praktyczne wykonanie drenażu limfatycznego tą metodą przedstawię omawiając w kolejności opracowanie: - twarzy,
- karku i głowy,
- grzbietu,
- klatki piersiowej,
- brzucha,
- kończyny górnej,
- kończyny dolnej.

Drenaż limfatyczny twarzy

Pacjent ułożony jest na kozetce na grzbiecie. Podgłówek kozetki jest uniesiony pod kątem 30 do 45 stopni. Masażysta stoi za głową pacjenta.

1. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Na opracowanie dołów nadobojczykowych składają się cztery techniki w kolejności: - głaskanie dołów nadobojczykowych,
- rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych,
- rozcieranie spiralne dołów nadobojczykowych,
- uciski w dołach nadobojczykowych.
We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy opracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych. Ręce masażysty pracują jednocześnie.

2. Drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.
W kierunku drenażu wykonujemy w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

3. Drenaż okolicy podżuchwowej.
Opracowanie składa się z dwóch etapów. Pierwszy etap polega na opracowaniu okolicy podżuchwowej od środka żuchwy na boki do kątów żuchwy, w drugim etapie opracowujemy tkanki od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych. W obydwu etapach stosujemy techniki w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

4. Drenaż wzdłuż krawędzi żuchwy od środka do kątów żuchwy. Wzdłuż linii żuchwy wykonujemy drenaż limfatyczny z zastosowaniem: - głaskania, - rozcierania kolistego,
- rozcierania spiralnego,
- ugniatania "szczypcowego",
- ucisków.

5. Drenaż od środka wargi dolnej do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa się z dwóch faz. W fazie pierwszej stosując: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski,
opracowujemy tkanki od środka wargi dolnej przez policzki do kątów żuchwy. W drugiej fazie wykonujemy drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych. W kierunku drenażu wykonujemy w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

6. Drenaż od kącików ust do dołów nadobojczykowych.
Opracowanie składa się z dwóch faz. W pierwszej fazie wykonujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski
od kącików ust przez policzki do kątów żuchwy.
W drugiej fazie w kierunku drenażu wykonujemy w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.

7. Drenaż od środka wargi górnej do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa się z dwóch faz. W fazie pierwszej wykonujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski
w linii przebiegającej od środka wargi górnej przez policzki do kątów żuchwy. W fazie drugiej w kierunku drenażu wykonujemy w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.

8. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Na opracowanie dołów nadobojczykowych składają się cztery techniki w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy opracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych.

9. Drenaż od skrzydełek nosa do skroni.
W liniach zaznaczonych od skrzydełek nosa do skroni, stosujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski
opracowujemy tkanki od skrzydełek nosa do skroni.

10. Drenaż od skrzydełek nosa do kątów żucbwy.
W liniach od skrzydełek nosa do kątów żuchwy, stosujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski
opracowujemy tkanki od skrzydełek nosa do kątów żuchwy.

11. Drenaż od wewnętrznych kącików oczu do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa się z trzech faz. W fazie pierwszej stosując: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
opracowujemy tkanki od wewnętrznych kącików oczu wzdłuż bocznych brzegów nosa do skrzydełek nosa i dalej do skroni. W fazie drugiej stosując:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski,
posuwamy się wzdłuż linii od skroni do kątów żuchwy, opracowując tkanki. W fazie trzeciej opracowujemy tkanki wg opisanego już schematu, posuwając się od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.

12. Drenaż od zewnętrznych kącików oczu do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa się z dwóch faz. W fazie pierwszej stosując: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie "szczypcowe",
- uciski,
opracowujemy tkanki od zewnętrznych kątów oczu do skroni i dalej do kątów żuchwy. W fazie drugiej ponownie opracowujemy tkanki od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych, stosując: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

13. Drenaż od wewnętrznych kącików oczu do kątów żuchwy. Rozpoczynając od wewnętrznych kącików oczu posuwamy się w kierunku czoła, dalej wzdłuż łuków brwiowych przez skronie do kątów żuchwy. Przy opracowaniu stosujemy techniki w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

14. Drenaż od środka czoła do skroni.
Stosując techniki w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
wykonujemy drenaż limfatyczny od środka czoła do skroni.

15. Drenaż od środka czoła do dołów nadobojczykowych.
Rozpoczynając od środka czoła powyżej pasma poprzedniego (w linii owłosienia), posuwamy się przez skronie do kątów żuchwy, stosując techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
W drugiej fazie opracowujemy tkanki od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych stosując te same techniki.

16. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Na opracowanie dołów nadobojczykowych składają się cztery techniki w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy opracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych.

Drenaż limfatyczny karku i głowy

Przy opracowywaniu karku i głowy ułożenie pacjenta nie zmienia się, a więc leży on na grzbiecie z uniesioną głową opartą o podgłówek kozetki. Masażysta stoi z boku pacjenta.

1. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Na opracowanie dołów nadobojczykowych składają się cztery techniki w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy opracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych.

2. Drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.
W kierunku drenażu wykonujemy w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

3. Drenaż od drugiego i pierwszego kręgu piersiowego do dołów nadobojczykowych. W pasmach wykonujemy:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
posuwając się od wyrostka kolczystego (najpierw drugiego kręgu piersiowego, a potem pierwszego kręgu piersiowego) do dołów nadobojczykowych.

4. Drenaż od wyrostków kolczystych kręgów szyjnych do dołów nadobojczykowych. Rozpoczynając od wyrostka kolczystego siódmego kręgu szyjnego, posuwamy się w kierunku dołów nadobojczykowych. Kolejne pasma rozpoczynają się od wyrostka kolczystego szóstego, piątego, czwartego i trzeciego kręgu szyjnego. Każde pasmo opracowujemy stosując cztery techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
-

uciski.

5. Drenaż od otworu potylicznego do dołów nadobojczykowycb. W pierwszej fazie opracowania stosujemy techniki: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
i posuwamy się od otworu potylicznego po kresach karkowych dolnych do wyrostków sutkowatych i kątów żuchwy. Drugą część opracowania stanowi drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych z zastosowaniem tych samych technik.

6. Drenaż od guzowatości kości potylicznej do dołów nadobojczykowych. Pasmo przebiega nieco wyżej od poprzedniego. Stosując techniki w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
posuwamy się od guzowatości potylicznej po kresach karkowych górnych za uszy i dalej do kątów żuchwy. Druga faza polega na wykonaniu: - głaskania, - rozcierania kolistego,
- rozcierania spiralnego,
- ucisków
od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.

6. Drenaż po szwach kości potylicznej do dołów nadobojczykowych. Rozpoczynając od miejsca połączenia kości ciemieniowych i potylicznej posuwamy się po szwach czaszki do uszu, a następnie do kątów żuchwy stosując w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
W drugiej fazie wykonujemy drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych z wykorzystaniem tych samych technik.

7. Drenaż od czubka głowy do dołów nadobojczykowych.
Wykorzystując techniki:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
posuwamy się od czubka głowy po kościach ciemieniowych za uszami i dalej do kątów żuchwy. W drugiej fazie, stosując te same techniki, opracowujemy miejsca od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych.

Drenaż limfatyczny grzbietu

Pacjent leży na brzuchu. Ręce pacjenta są odwiedzione w stawach ramiennych, aby umożliwić opracowanie dołów pachowych, i zgięte w stawach łokciowych. Pod stopami umieszczamy niewielki wałek, aby rozluźnić napięcia w kończynach dolnych. Masażysta stoi z boku kozetki. Jeżeli rozpoczynamy drenaż limfatyczny od opracowania grzbietu, należy najpierw - w ułożeniu pacjenta na grzbiecie - opracować doły nadobojczykowe, a dopiero później przystępujemy do opracowania grzbietu. Drenaż limfatyczny grzbietu wykonujemy w dwóch fazach.

Faza I

1. Drenaż dołów pachowych.
Opracowanie dołów pachowych polega na wykonaniu technik drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Opracowujemy każdy dół pachowy osobno.

2. Drenaż w kierunku równoległym do kręgosłupa.
Wyróżniamy tu cztery pasma po stronie lewej i cztery po prawej. Przy opracowywaniu pasm każda ręka opracowuje inną stronę (lewa-lewą, prawa-prawą). Ręce, pracując jednocześnie, wykonują kolejno: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatania podłużne,
- uciski.
Szczególnie dużo uwagi poświęcamy okolicom dolnych kątów łopatek i mięśniom nadgrzebieniowym. Na zakończenie tej fazy wykonujemy ponownie:

3. Drenaż dołów pachowych.

Faza II
W fazie drugiej opracowania grzbietu stosujemy tylko cztery techniki drenażu limfatycznego: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

4. Drenaż w kierunku prostopadłym do kręgosłupa.
Rozpoczynając od kości ogonowej, dwoma rękami jednocześnie w pasmach wykonujemy kolejno przedstawione wyżej cztery techniki drenażu. W kolejnych pasmach posuwamy się w kierunku dogłowowym. W odcinku piersiowym przebieg pasm jest zgodny z przebiegiem żeber.

5. Drenaż w liniach pachowych.
Po opracowaniu w pasmach poprzecznych do kręgosłupa, stosując: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- ugniatanie podłużne,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
wykonujemy drenaż w liniach pachowych (lewa po lewej stronie, prawa - po prawej).

Na zakończenie tej fazy wykonujemy ponownie:
6. Drenaż dołów pachowych.

Drenaż limfatyczny klatki piersiowej

Pacjent leży na grzbiecie. Kończyny górne są lekko odwiedzione w stawach ramiennych i zgięte w stawach łokciowych. Pod kolana pacjenta podkładamy wałeczek, aby poprzez ugięcie kolan rozluźnić napięcia w obrębie mięśni brzucha. Masażysta stoi z boku kozetki. Opracowanie klatki piersiowej rozpoczynamy od wykonania głaskań ogólnych dwoma rękami jednocześnie.

1. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Stosując w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy doły nadobojczykowe.
Dalsze postępowanie składa się (podobnie jak przy opracowaniu grzbietu) z dwóch faz.

Faza I

2. Drenaż dołów pachowych.
Opracowanie dołów pachowych polega na wykonaniu technik drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Opracowujemy każdy dół pachowy osobno.

3. Drenaż w kierunku równoległym do mostka.
Wyróżniamy tu cztery pasma po stronie lewej i cztery po prawej. Przy opracowywaniu pasma po mostku drenaż wykonujemy jedną ręką, zaś przy opracowywaniu pozostałych pasm każda ręka opracowuje inną stronę (lewa-lewą, prawa-prawą). Ręce, pracując jednocześnie, wykonują kolejno:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

4. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Stosując w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy doły nadobojczykowe.
Na zakończenie tej fazy wykonujemy ponownie:

5. Drenaż dołów pachowych.

Faza Ii
W fazie drugiej opracowania klatki piersiowej stosujemy również cztery techniki drenażu limfatycznego: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

6. Drenaż wzdłuż przebiegu żeber.
Rozpoczynając od trzonu mostka, jedną ręką (najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej) w pasmach wykonujemy przedstawione wyżej cztery techniki drenażu.W kolejnych pasmach posuwamy się w kierunku dogłowowym. 7. Drenaż w liniach pachowych.
Po opracowaniu w pasmach poprzecznych, stosując:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
wykonujemy drenaż w liniach pachowych.

8. Drenaż dołów nadobojczykowych.
Stosując w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
opracowujemy doły nadobojczykowe.

9. Drenaż dołów pachowych.

10. Ogólne głaskanie klatki piersiowej.
Ogólne przegłaskanie kończy drenaż klatki piersiowej.

Drenaż limfatyczny brzucha

Pacjent ułożony jest jak przy drenażu klatki piersiowej. Należy zwrócić szczególną uwagę, aby kończyny dolne były zgięte w stawach kolanowych pod kątem zbliżonym do 90 stopni, co gwarantuje rozluźnienie powłok brzusznych. W związku z podziałem drenowania tego obszaru na część nadpępkową i podpępkową wyróżniamy dwa kierunki opracowania. Obszar znajdujący się powyżej linii pępka opracowujemy w kierunku dogłowowym, zaś obszar poniżej linii pępka do węzłów pachwinowych. Przy opracowaniu obydwu obszarów stosujemy te same techniki: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Przy opracowywaniu okolicy nadpępkowej rozpoczynamy od pasm znajdujących się w liniach pachowych. W kolejnych pasmach posuwamy się w kierunku linii białej. Przy opracowywaniu okolicy podpępkowej masażysta staje tyłem do pacjenta i dwoma rękami jednocześnie, z wykorzystaniem opisanych technik, wykonuje drenaż limfatyczny. Rozpoczynając od linii bocznych, w kolejnych pasmach posuwamy się w kierunku do linii białej.

Drenaż limfatyczny kończyny górnej

Pacjent leży na grzbiecie z lekko ugiętymi w kolanach nogami. Ręce pacjenta ułożone są luźno po bokach tułowia. Drenaż limfatyczny kończyny górnej rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania kończyny. W dalszej kolejności wykonujemy:

1. Drenaż dołów pachowych.
Stosując techniki w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy dół pachowy. Opracowanie to wykonujemy jedną ręką przy odpowiednim ułożeniu kończyny pacjenta.

2. Drenaż stawu ramiennego.
Dwoma rękami jednocześnie wykonujemy drenaż stosując:
- Głaskanie podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Głaskanie poprzeczne - głaskanie wykonujemy zarówno po stronie przedniej, jak i tylnej stawu ramiennego. - Rozcieranie koliste podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie koliste poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedną ręką po stronie tylnej, a drugą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Rozcieranie spiralne podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedną ręką po stronie tylnej, a drugą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Uciski.

3. Drenaż ramienia.
Drenaż ramienia wykonujemy w czterech pasmach:
- pasmo boczne,
- pasmo przednie,
- pasmo tylne,
- pasmo przyśrodkowe.
W każdym z tych pasm stosujemy techniki drenażu w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie podłużne,
- uciski.
Drenaż wykonujemy jedną ręką (ugniatanie dwoma), a jego kierunek - od stawu łokciowego do stawu ramiennego.

4. Drenaż stawu łokciowego.
Drenaż składa się z opracowania dołu łokciowego i stawu łokciowego. Przy opracowywaniu dołu łokciowego stosujemy: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Przy opracowywaniu stawu łokciowego do podanych technik dochodzi opracowanie w kierunku dołu łokciowego i tak w kolejności wykonujemy: - Głaskanie podłużne - rozpoczynamy na przedramieniu poniżej stawu łokciowego, a kończymy na ramieniu tuż powyżej stawu łokciowego. - Głaskanie poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego. Głaskanie wykonujemy

zarówno po stronie przyśrodkowej, jak i bocznej. - Rozcieranie koliste podłużne (z przedramienia na ramię). - Rozcieranie koliste poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przyśrodkową i boczną. - Rozcieranie spiralne podłużne (z przedramienia na ramię). - Rozcieranie spiralne poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przyśrodkową i boczną. - Uciski.
Po opracowaniu stawu łokciowego ponownie opracowujemy staw ramienny. W metodzie polskiej obowiązuje bowiem zasada podwójnego opracowania stawów (patrz "Zasady stosowania drenażu limfatycznego").

5. Drenaż stawu ramiennego.
Dwoma rękami jednocześnie wykonujemy drenaż stosując:
- Głaskanie podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Głaskanie poprzeczne - głaskanie wykonujemy zarówno po stronie przedniej, jak i tylnej stawu ramiennego. - Rozcieranie koliste podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie koliste poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedną ręką po stronie tylnej, a drugą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Rozcieranie spiralne podłużne - rozpoczynamy na ramieniu poniżej przyczepu mięśnia naramiennego, a kończymy jedną ręką na mięśniu piersiowym większym, a drugą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedną ręką po stronie tylnej, a drugą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Uciski.

6. Drenaż przedramienia.
Stosując techniki drenażu limfatycznego w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie podłużne,
- uciski,
opracowujemy kolejno strony:
- grzbietową,
- promieniową,
- łokciową,
- dłoniową.
Opracowanie każdego pasma rozpoczynamy od stawu nadgarstkowego i kończymy w okolicy stawu łokciowego.

7. Drenaż stawu nadgarstkowego.
Przy opracowywaniu stawu nadgarstkowego wykorzystujemy w kolejności: - Głaskanie - wykonujemy go podłużnie rozpoczynając poniżej stawu na śródręczu, a kończąc na przedramieniu tuż powyżej stawu. Tak postępując głaszczemy cały staw zarówno po stronie grzbietowej, promieniowej, dłoniowej, jak i łokciowej. - Rozcieranie koliste - wykonujemy również podłużnie w pasmach. - Rozcieranie spiralne podłużne - wykonujemy w pasmach opisanych wyżej. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy go w stawie posuwając się od strony promieniowej stawu do strony łokciowej i z powrotem, najpierw po stronie grzbietowej, potem po stronie dłoniowej. - Uciski - podobnie jak na przedramieniu czy stawie łokciowym wykonujemy uciski podłużne. Po opracowaniu stawu nadgarstkowego przystępujemy do powtórnego opracowania stawu łokciowego.

8. Drenaż stawu łokciowego.
Opracowanie to składa się z opracowania dołu łokciowego i stawu łokciowego. Przy opracowywaniu dołu łokciowego stosujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Przy opracowywaniu stawu łokciowego do podanych technik dochodzi opracowanie w kierunku dołu łokciowego i tak w kolejności wykonujemy: - Głaskanie podłużne - rozpoczynamy na przedramieniu poniżej stawu łokciowego, a kończymy na ramieniu tuż powyżej stawu łokciowego. - Głaskanie poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego. Głaskanie wykonujemy zarówno po stronie przyśrodkowej, jak i bocznej. - Rozcieranie koliste podłużne (z przedramienia na ramię). - Rozcieranie koliste poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przyśrodkową i boczną. - Rozcieranie spiralne podłużne (z przedramienia na ramię). - Rozcieranie spiralne poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przyśrodkową i boczną. - Uciski.

9. Drenaż śródręcza.
Przy opracowywaniu śródręcza stosujemy techniki drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne.
Drenaż wykonujemy po stronie grzbietowej i po stronie dłoniowej śródręcza, w kierunku od palców do stawu nadgarstkowego.

10. Drenaż palców.
Przy drenażu palców wykorzystujemy tylko trzy techniki drenażu limfatycznego: - Głaskanie palców całą dłonią po stronie grzbietowej i dłoniowej. - Rozcieranie spiralne kciukami naprzemiennie techniką zbliżoną do rozcierania kciukami w masażu klasycznym. Różnica polega na tym, że w drenażu rozcieranie to wykonujemy bardzo wolno. - Uciski pierścieniowe znane czytelnikowi również z masażu klasycznego.

11. Drenaż stawu nadgarstkowego.
Przy opracowywaniu stawu nadgarstkowego wykorzystujemy w kolejności: - Głaskanie - wykonujemy go podłużnie, rozpoczynając poniżej stawu na śródręczu, a kończąc na przedramieniu tuż powyżej stawu. Tak postępując głaszczemy cały staw zarówno po stronie grzbietowej, promieniowej, dłoniowej, jak i łokciowej. - Rozcieranie koliste - wykonujemy również podłużnie w pasmach. - Rozcieranie spiralne podłużne - wykonujemy w pasmach opisanych wyżej. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy go w stawie, posuwając się od strony promieniowej stawu do strony łokciowej i z powrotem, najpierw po stronie grzbietowej, potem po stronie dłoniowej. - Uciski - podobnie jak na przedramieniu czy stawie łokciowym wykonujemy uciski podłużne.

12. Ogólne głaskanie całej kończyny górnej.
Na zakończenie drenażu wykonujemy ogólne głaskanie całej kończyny rozpoczynając od palców, a kończąc na stawie ramiennym.

Drenaż limfatyczny kończyny dolnej

Kończyna dolna, w odróżnieniu od kończyny górnej, przy zachowaniu pozycji leżącej pacjenta jest dostępna od strony przyśrodkowej, bocznej i przedniej w ułożeniu na grzbiecie i od strony przyśrodkowej, bocznej i tylnej w ułożeniu pacjenta na brzuchu. Drenaż limfatyczny kończyny dolnej wykonujemy zatem w dwóch fazach: - faza I - w ułożeniu pacjenta na grzbiecie,
- faza Ii - w ułożeniu pacjenta na brzuchu.
Takie postępowanie pozwoli na dokładne opracowanie całej kończyny dolnej.

Faza I
Rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania całej kończyny. Rozpoczynamy od palców, a kończymy w okolicy stawu biodrowego. Po kilkakrotnym przegłaskaniu przystępujemy do opracowania poszczególnych części kończyny dolnej.

1. Drenaż pachwiny.
Celem tego opracowania jest udrożnienie węzłów chłonnych pachwinowych (zwłaszcza powierzchownych) zarówno pasma pionowego, jak i poziomego. Stosując techniki drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy przyśrodkową stronę górnej części uda, a następnie od zewnętrznej strony pachwiny w kierunku przyśrodkowej strony uda.

2. Drenaż uda.
Wykorzystując techniki drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie podłużne,
- uciski,
opracowujemy stronę boczną, następnie przednią i przyśrodkową uda. Opracowanie rozpoczynamy od okolicy stawu kolanowego, a kończymy w okolicy stawu biodrowego.

3. Drenaż stawu kolanowego.
Opracowanie stawu kolanowego, podobnie jak łokciowego, dzielimy na: opracowanie w pasmach podłużnych rozpoczynających się poniżej stawu (na podudziu), a kończących się powyżej stawu (na udzie) oraz opracowanie w pasmach poprzecznych w kierunku dołu podkolanowego. Drenaż możemy wykonywać jedną lub dwoma rękami. Wykonujemy w kolejności:
- głaskanie podłużne,
- głaskanie poprzeczne,
- rozcieranie koliste podłużne,
- rozcieranie koliste poprzeczne,
- rozcieranie spiralne podłużne,
- rozcieranie spiralne poprzeczne,
- uciski.
Uwzględniając zasadę podwójnego opracowania stawów (w polskiej metodzie drenażu limfatycznego) przystępujemy teraz ponownie do opracowania węzłów pachwinowych.

4. Drenaż pachwiny.
Stosując techniki drenażu limfatycznego w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
opracowujemy przyśrodkową stronę górnej części uda, a następnie od zewnętrznej strony pachwiny w kierunku przyśrodkowej strony uda. 5. Drenaż podudzia.
Na podudziu opracowujemy stronę boczną, przednią i przyśrodkową. Stosujemy techniki drenażu w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Opracowanie rozpoczynamy od okolicy stawu skokowego, a kończymy w okolicy stawu kolanowego. Drenaż możemy wykonywać jedną lub dwoma rękami.

6. Drenaż stawu skokowego.
Drenaż limfatyczny stawu skokowego wykonujemy w pasmach podłużnych i w pasmach poprzecznych. Pasma podłużne rozpoczynają się na śródstopiu, a kończą się na podudziu. Pasma poprzeczne rozpoczynają się na grzbietowej stronie stawu skokowego, a kończą w okolicy ścięgna Achillesa. W odróżnieniu od innych stawów kończyny dolnej opracowaniu podlegają wszystkie strony stawu skokowego. W kolejności wykonujemy: - głaskanie podłużne, - głaskanie poprzeczne,
- rozcieranie koliste podłużne,
- rozcieranie koliste poprzeczne,
- rozcieranie spiralne podłużne,
- rozcieranie spiralne poprzeczne,
- uciski.
Po opracowaniu stawu skokowego wracamy do stawu kolanowego. 7. Drenaż stawu kolanowego.
Opracowanie stawu kolanowego dzielimy na: opracowanie w pasmach podłużnych rozpoczynających się poniżej stawu (na podudziu), a kończących się powyżej stawu (na udzie) oraz opracowanie w pasmach poprzecznych w kierunku dołu podkolanowego. Drenaż możemy wykonywać jedną lub dwoma rękami.
Wykonujemy w kolejności:
- głaskanie podłużne,
- głaskanie poprzeczne,
- rozcieranie koliste podłużne,
- rozcieranie koliste poprzeczne,
- rozcieranie spiralne podłużne,
- rozcieranie spiralne poprzeczne,
- uciski.

8. Drenaż śródstopia.
W tej fazie drenażu ograniczymy się do opracowania grzbietowej strony stopy. Wykonujemy tu tylko pasma podłużne rozpoczynając od nasady palców, a kończąc w okolicy stawu skokowego. Drenaż wykonujemy jedną lub dwoma

rękami stosując: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

9. Drenaż palców.
Przy drenażu palców wykorzystujemy tylko trzy techniki drenażu limfatycznego: - Głaskanie palców całą dłonią po stronie grzbietowej i podeszwowej. - Rozcieranie spiralne kciukiem i palcem wskazującym po stronie grzbietowej i podeszwowej oraz po stronach bocznych naprzemiennie, techniką zbliżoną do rozcierania w masażu klasycznym. Różnica polega na tym, że w drenażu rozcieranie to wykonujemy bardzo wolno. - Uciski pierścieniowe znane czytelnikowi również z masażu klasycznego. 10. Drenaż stawu skokowego.
Drenaż limfatyczny stawu skokowego wykonujemy w pasmach podłużnych i w pasmach poprzecznych. Pasma podłużne rozpoczynają się na śródstopiu, a kończą się na podudziu. Pasma poprzeczne rozpoczynają się na grzbietowej stronie stawu skokowego, a kończą w okolicy ścięgna Achillesa. W odróżnieniu od innych stawów kończyny dolnej opracowaniu podlegają wszystkie strony stawu skokowego. W kolejności wykonujemy: - głaskanie podłużne, - głaskanie poprzeczne,
- rozcieranie koliste podłużne,
- rozcieranie koliste poprzeczne,
- rozcieranie spiralne podłużne,
- rozcieranie spiralne poprzeczne,
- uciski.
Po opracowaniu stawu skokowego przystępujemy do ogólnego przegłaskania kończyny dolnej.

Faza II
Układamy pacjenta na brzuchu. Pod stopy podkładamy wałeczek, aby rozluźnić napięcia w obrębie kończyny. W drugiej fazie drenażu kończyny dolnej skupimy się na opracowaniu tylnej strony niedostępnej w ułożeniu na grzbiecie. Rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania całej kończyny dolnej. 11. Drenaż pasma pionowego węzłów pachwinowych.
Stosując techniki drenażu limfatycznego w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski
opracowujemy górną część przyśrodkowej strony uda.

12. Drenaż uda.
Opracowujemy tylną stronę uda, stosując w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie podłużne,
- uciski.

13. Drenaż dołu podkolanowego.
W tym ułożeniu pacjenta stosujemy tylko pasma podłużne. I tak wykonamy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Rozpoczynamy na podudziu, czyli poniżej dołu podkolanowego, a kończymy na udzie tuż powyżej dołu.

14. Drenaż pasma pionowego węzłów pachwinowych.
Po opracowaniu dołu podkolanowego, zgodnie z zasadą podwójnego opracowania stawów, przystępujemy do drenażu okolicy pachwinowej. Stosując techniki drenażu limfatycznego w kolejności: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy górną część przyśrodkowej strony uda.

15. Drenaż podudzia.
Rozpoczynając od okolicy stawu skokowego, a kończąc w okolicy dołu podkolanowego w pasmach, wykonujemy: - głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- ugniatanie podłużne,
- uciski.

16. Drenaż stawu skokowego.
W opracowaniu tym stosujemy techniki podłużne w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Opracowaniu podlegają tutaj okolice kostek i ścięgno Achillesa.

17. Drenaż dołu podkolanowego.
W tym ułożeniu pacjenta stosujemy tylko pasma podłużne. I tak wykonamy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Rozpoczynamy na podudziu, czyli poniżej dołu podkolanowego, a kończymy na udzie tuż powyżej dołu.

18. Drenaż strony podeszwowej stopy.
Ze względu na twardość skóry na podeszwowej stronie stopy wszystkie stosowane rozcierania wykonujemy kciukami. Stosując techniki w kolejności:
- głaskanie,
- rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski,
opracowujemy stronę podeszwową stopy (od palców do pięty).

19. Drenaż palców.
Opracowanie palców jest identyczne jak w fazie I. Wykorzystujemy tu tylko trzy techniki: - głaskanie,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.

20. Drenaż stawu skokowego.
W opracowaniu tym stosujemy techniki podłużne w kolejności: - głaskanie, - rozcieranie koliste,
- rozcieranie spiralne,
- uciski.
Opracowaniu podlegają okolice kostek i ścięgno Achillesa. Drenaż limfatyczny kończyny dolnej kończymy ogólnym przegłaskaniem całej kończyny.

III. Drenaż limfatyczny metodą niemiecką

Niemiecka metoda drenażu limfatycznego opiera się na następujących technikach: Głaskanie. Sposób wykonania głaskania jest identyczny jak w metodzie polskiej. Głaskania wykonujemy (w zależności od miejsca drenażu) całymi dłońmi, ośmioma palcami, czterema palcami, palcami wskazującymi i środkowymi lub tylko palcami wskazującymi. Kierunek wykonywania głaskań jest zgodny z kierunkiem drenażu limfatycznego. Głaskania powtarzamy dwu lub trzykrotnie. Rozcieranie koliste. Polega ono na wykonywaniu czterech do pięciu kółeczek w miejscu, zwiększając siłę nacisku przy poruszaniu się w kierunku drenażu (podobnie jak w metodzie polskiej). Istotna różnica polega na tym, że w metodzie niemieckiej po wykonaniu rozcierań w miejscu nie stosujemy przepychania, a potem powrotu do połowy uprzednio wykonanego rozcierania, lecz odrywamy ręce i opracowujemy następne miejsce. Kolejne miejsca rozcierania wyznaczają linię drenażu limfatycznego. Rozcieranie posuwiste. Wyróżniamy tu kilka technik, których stosowanie uzależnione jest od miejsca wykonywania drenażu limfatycznego. Techniki te zostaną omówione w trakcie omawiania drenażu poszczególnych części ciała. Rozcieranie spiralne. Wykonywane jest z reguły kciukami, na przykład na śródręczu. Uciski. Wyróżniamy dwa sposoby wykonywania ucisków:
- uciski posuwiste wykonywane w linii prostej,
- uciski okrężne wykonywane np. na brzuchu,
- uciski w miejscu (przetaczanie) wykonywane np. na klatce piersiowej. Sposób wykonywania tych ucisków będzie przedstawiony przy omawianiu drenażu poszczególnych części ciała.

Drenaż limfatyczny twarzy

Pacjent leży na plecach. Głowa oparta jest o lekko uniesiony zagłówek. Masażysta stoi za głową pacjenta.

1. Głaskanie twarzy.
Ośmioma palcami wykonujemy głaskania, powtarzając każde trzykrotnie w następujących pasmach: - od środka brody pod żuchwą do kątów żuchwy,
- od środka brody po krawędzi żuchwy do kątów żuchwy,
- od kącików ust do kątów żuchwy,
- od skrzydełek nosa do kątów żuchwy,
- od środka czoła do skroni.

2. Rozcieranie koliste okolicy podżuchwowej.
Zgiętymi palcami obu rąk jednocześnie rozcieramy okolicę podżuchwową. Po pięciokrotnym roztarciu w jednym miejscu przestawiamy ręce bliżej kątów żuchwy. Tak postępując, posuwamy się do kątów żuchwy. Przy wykonywaniu ruchów okrężnych zwiększamy nacisk poruszając się w kierunku do kątów żuchwy, a zmniejszamy przy poruszaniu się w kierunku środka brody. Zgodnie z zasadami drenażu limfatycznego rozcierania wykonujemy w bardzo wolnym tempie.

3. Rozcieranie koliste krawędzi żuchwy.
Ośmioma prostymi palcami, jednocześnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po każdej stronie. Rozpoczynamy od środka brody i przechodząc do kolejnych punktów, posuwamy się do kątów żuchwy. Zwiększenie nacisku następuje przy posuwaniu się w kierunku krawędzi żuchwy.

4. Rozcieranie koliste od kącików ust do kątów żuchwy.
W sposób opisany przy opracowaniu krawędzi żuchwy rozcieramy od kącików ust w czterech punktach po każdej stronie. Ostatnie punkty znajdują się na kątach żuchwy. Zaakcentowany jest ruch w kierunku żuchwy, czyli wykonując okrężne rozcierania, zwiększamy nacisk w fazie poruszania się w kierunku żuchwy.

5. Rozcieranie koliste od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych. Ośmioma prostymi palcami, jednocześnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po każdej stronie. Rozpoczynamy od kątów żuchwy. Po pięciokrotnym roztarciu kolistym w miejscu (zwiększając nacisk przy posuwaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy ręce na punkty znajdujące się bliżej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. Tak postępując, dochodzimy do dołów nadobojczykowych.

6. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych.
Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazującymi. Pozostałe palce stabilizują dłonie masażysty. Rozcierając zwiększamy nacisk przy poruszaniu się w kierunku do boku i do obojczyka. Rozcieranie posuwiste charakteryzuje się tym, że w odróżnieniu od rozcierania kolistego droga jest odcinkiem prostym. Po wykonaniu głębokiego głaskania odrywamy palec i przenosimy do pozycji wyjściowej.

7. Opracowanie nosa.
Stosując technikę rozcierania kolistego, dwoma palcami wskazującymi jednocześnie opracowujemy punkty w podanej kolejności:

1Ň) czubek nosa
2Ň) na skrzydełku nosa
3Ň) na przejściu skrzydełka nosa w policzek
4Ň) na grzbiecie nosa w połowie jego długości
5Ň) znajduje się w bok od punktu 4
6Ň) na przejściu skrzydełka nosa w policzek
7Ň) poniżej nasady nosa
8Ň) znajduje się w bok od punktu 4
9Ň) na przejściu skrzydełka nosa w policzek
Rozcierając zwiększamy nacisk przy poruszaniu się w kierunku podstawy nosa. W dalszej kolejności palcem środkowym wykonujemy drenaż przegrody nosowej. Zwiększamy nacisk przy poruszaniu się od czubka nosa do podstawy przegrody nosowej. Teraz po tej samej stronie tym samym palcem opracowujemy wewnętrzny brzeg skrzydełek nosa. Zwiększamy nacisk przy poruszaniu się od czubka nosa do podstawy skrzydełka nosa. Następnie opracowujemy drugą stronę w tej samej kolejności, a więc najpierw przegrodę nosową, a potem skrzydełko nosa.

8. Rozcieranie koliste od kości jarzmowej do żuchwy.
Prostymi palcami obu rąk jednocześnie po obu stronach, wykonujemy rozcieranie koliste w trzech punktach. Rozpoczynamy od rozcierania na kościach jarzmowych. Kolejne punkty znajdują się poniżej (na wysokości kącików ust), a ostatnie jeszcze niżej, a więc przy krawędzi żuchwy. Rozcierając zwiększamy nacisk przy poruszaniu się w kierunku żuchwy.

9. Rozcieranie koliste okolicy podżuchwowej.
Zgiętymi palcami obu rąk jednocześnie rozcieramy okolicę podżuchwową. Po pięciokrotnym roztarciu w jednym miejscu przestawiamy ręce bliżej kątów żuchwy. Tak postępując, posuwamy się do kątów żuchwy. Przy wykonywaniu ruchów okrężnych zwiększamy nacisk poruszając się w kierunku do kątów żuchwy, a zmniejszamy przy poruszaniu się w kierunku środka brody. Zgodnie z zasadami drenażu limfatycznego rozcierania wykonujemy w bardzo wolnym tempie.

10. Rozcieranie koliste od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych. Ośmioma prostymi palcami, jednocześnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po każdej stronie. Rozpoczynamy od kątów żuchwy. Po pięciokrotnym roztarciu kolistym w miejscu (zwiększając nacisk przy posuwaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy ręce na punkty znajdujące się bliżej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. Tak postępując, dochodzimy do dołów nadobojczykowych.

11. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych.
Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazującymi. Pozostałe palce stabilizują dłonie masażysty. Rozcierając zwiększamy nacisk przy poruszaniu się w kierunku do boku i do obojczyka.

12. Rozcieranie koliste po kości jarzmowej od nasady nosa do skroni. Zgiętymi palcami obu rąk, jednocześnie po dwóch stronach, rozpoczynając od nasady nosa w trzech kolejnych punktach posuwamy się w kierunku skroni. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku skroni.

13. Rozcieranie koliste wewnętrznych kącików oczu i nasady nosa. Palcami wskazującymi obu rąk jednocześnie opracowujemy trzy punkty (po każdej stronie) znajdujące się: 1Ň) przy wewnętrznym kąciku oka
2Ň) boczna powierzchnia nosa
3Ň) przy nasadzie nosa
Przy rozcieraniu zwiększamy nacisk, poruszając się w kierunku czubka nosa.

14. Rozcieranie koliste po krawędzi oczodołu.
Palcem wskazującym rozcieramy koliście, zwiększając nacisk przy posuwaniu się w kierunku skroni. Zaczynamy od punktu znajdującego się w zewnętrznym kąciku oka, kolejne dwa punkty znajdują się na łuku brwiowym, następny - w kąciku wewnętrznym oka i dwa punkty na brzegu podoczodołowym.

15. Rozcieranie koliste powieki górnej.
Opuszką płasko ułożonego palca wskazującego opracowujemy następujące miejsca na powiece górnej: A - kącik wewnętrzny oka
B - środek powieki górnej
C - kącik zewnętrzny oka
Opracowywanie rozpoczynamy od zewnętrznego kącika oka i w kolejnych punktach zbliżamy się do wewnętrznego kącika oka. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku skroni.

16. Specyficzne opracowanie wewnętrznych kącików oczu i powiek górnych. Ustawiamy kciuki na nasadzie nosa. Ruchem głaszczącym przesuwamy kciuki do wewnętrznych kącików oczu. Opierając dłonie na kciukach, przekręcamy ręce i kładąc dłonie na boki, bocznymi brzegami kciuków wykonujemy uciskanie na powieki górne.

17. Rozcieranie koliste czoła.
Rozcieranie koliste czoła wykonujemy dwoma rękami jednocześnie, rozpoczynając od środka czoła. Rozcierając kolejne miejsca, zbliżamy się do skroni. Po opracowaniu pasma dolnego umiejscowionego tuż nad łukami brwiowymi przystępujemy do opracowania pasma górnego (na linii owłosienia). Przy wykonywaniu rozcierań zwiększamy nacisk, poruszając się w kierunku skroni.

18. Rozcieranie koliste od szczytu głowy do uszu.
Stajemy z boku pacjenta. Dwoma rękami jednocześnie, wykonujemy rozcieranie koliste. Rozcierając w czterech do pięciu miejscach, posuwamy się do uszu. Nacisk zwiększamy przy wykonywaniu części rozcierania w kierunku uszu.

19. Rozcieranie koliste od uszu do kątów żuchwy.
Stajemy ponownie za głową pacjenta. Dwoma rękami, jednocześnie po obu stronach, rozcieramy w trzech miejscach. Pierwsze miejsce znajduje się po obu stronach uszu stąd specyficzne ułożenie rąk. Drugie miejsce rozcierania usytuowane jest pomiędzy uchem a kątem żuchwy. Trzecie miejsce znajduje się pod kątem żuchwy. Przy rozcieraniu zwiększamy nacisk, poruszając się w kierunku kąta żuchwy.

20. Rozcieranie koliste od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych. Ośmioma prostymi palcami, jednocześnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po każdej stronie. Rozpoczynamy od kątów żuchwy. Po pięciokrotnym roztarciu kolistym w miejscu (zwiększając nacisk przy posuwaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy ręce na punkty znajdujące się bliżej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. Tak postępując,

dochodzimy do dołów nadobojczykowych.

21. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych.
Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazującymi. Pozostałe palce stabilizują dłonie masażysty. Rozcierając zwiększamy nacisk przy poruszaniu się w kierunku do boku i do obojczyka.

22. Głaskanie twarzy.
Ośmioma palcami jednocześnie, wykonujemy głaskania powtarzając każde trzykrotnie w następujących pasmach: - od środka brody pod żuchwą do kątów żuchwy,
- od środka brody po krawędzi żuchwy do kątów żuchwy,
- od kącików ust do kątów żuchwy,
- od skrzydełek nosa do kątów żuchwy,
- od środka czoła do skroni.

23. Głaskanie ogólne kończy drenaż limfatyczny twarzy.

Drenaż limfatyczny karku i głowy

Układamy pacjenta na brzuchu z dłońmi ułożonymi pod czołem. Stajemy z boku pacjenta.

1. Głaskanie mięśnia czworobocznego.
Dwoma rękami jednocześnie, każda po innej stronie, wykonujemy głaskanie mięśnia czworobocznego od wysokości dwunastego kręgu piersiowego, po bocznych brzegach mięśnia, do wyrostków barkowych.

2. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi.
Dwoma rękami jednocześnie, palcami wyprostowanymi i ustawionymi prostopadle do kręgosłupa, rozpoczynając od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych punktach przesuwamy się do końca szyi. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych.

3. Rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych.
Stojąc z boku pacjenta, opracowujemy doły nadobojczykowe. Rozcieranie wykonujemy dwoma rękami jednocześnie, każda po swojej stronie.

4. Rozcieranie koliste kres karkowych dolnych.
Stajemy za głową pacjenta i zgiętymi palcami obu rąk, jednocześnie po obu stronach, opracowujemy kresę karkową dolną prawą i lewą. Rozcierając w kolejnych punktach, dochodzimy do wyrostków sutkowatych.

5. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi.
Dwoma rękami jednocześnie, palcami wyprostowanymi rozcieramy rozpoczynając od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych punktach przesuwamy się do końca szyi. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych.

6. Rozcieranie posuwiste.W punktach znajdujących się w dole szyi pomiędzy mięśniem czworobocznym a mięśniami mostkowo-obojczykowo-sutkowymi (po obu stronach jednocześnie) wykonujemy rozcieranie posuwiste kciukami.

7. Opracowanie tylnej powierzchni głowy.
Opracowanie składa się z czterech pasm. Pierwsze pasmo znajduje się na kresie karkowej dolnej, drugie - na kresie karkowej górnej, trzecie - powyżej kresy karkowej górnej, czwarte - w linii środkowej głowy. Masażysta ustawia ręce palcami skierowanymi w stronę karku. Rozcieranie wykonujemy dwoma rękami jednocześnie po obu stronach głowy. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku szyi.

8. Rozcieranie koliste okolicy uszu.
Dłońmi wykonujemy rozcieranie koliste okolicy uszu. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku szyi.

9. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi.
Dwoma rękami jednocześnie, palcami wyprostowanymi rozcieramy rozpoczynając od okolicy wyrostków sutkowatych. W kolejnych punktach przesuwamy się do końca szyi.

10. Rozcieranie posuwiste.
W punktach znajdujących się w dole szyi pomiędzy mięśniem czworobocznym a mięśniami mostkowo-obojczykowo-sutkowymi (po obu stronach jednocześnie) wykonujemy rozcieranie posuwiste kciukami.

11. Rozcieranie posuwiste ramion.
Rozpoczynając od stawów łokciowych obu rąk jednocześnie, wykonujemy rozcieranie posuwiste chwytem obejmującym (z jednej strony kciuk, a po przeciwnej pozostałe palce). Istotna jest tutaj praca stawów nadgarstkowych masażysty, co sprawia, że rozcieranie jest wykonywane miękko i płynnie. Po dojściu do stawów ramiennych przechodzimy kciukami do dołów nadobojczykowych, zaś pozostałymi palcami na łopatki.

12. Rozcieranie koliste okolicy mięśni nadgrzebieniowych.
Stajemy z boku pacjenta. Dwoma rękami jednocześnie po obu stronach rozcieramy mięśnie nadgrzebieniowe. Rozpoczynamy od okolicy wyrostka barkowego prawego i lewego. Przy wykonywaniu opracowania w kolejnych punktach posuwamy się do podstawy szyi. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku kręgosłupa. Palce masażysty są cały czas wyprostowane.

13. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi.
Dwoma rękami jednocześnie, palcami wyprostowanymi i ustawionymi prostopadle do kręgosłupa, rozpoczynając od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych punktach przesuwamy się do podstawy szyi. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku dołów nadobojczykowych.

14. Rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych.
Rozcieranie wykonujemy dwoma rękami jednocześnie, każda po swojej stronie.

15. Rozcieranie koliste okolicy wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych i górnych piersiowych. Dwoma rękami ułożonymi obok siebie na wyrostkach poprzecznych najpierw po jednej, a potem po drugiej stronie wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu, kręcąc kółeczka do góry i do kręgosłupa a więc po lewej stronie zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a po prawej stronie przeciwnie do ruchu wskazówek zegara.

16. Rozcieranie koliste kciukami.
Stajemy za głową pacjenta. Kciukami jednocześnie po przeciwnych stronach wykonujemy rozcierania w punktach, schodząc do podstawy szyi. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku podstawy szyi.

17. Ogólne przegłaskanie.
Stajemy z boku pacjenta. Rozpoczynając od wysokości dwunastego kręgu piersiowego głaszczemy wzdłuż kręgosłupa do otworu potylicznego. Cofamy się do podstawy szyi i po wałach mięśnia czworobocznego głaszczemy do wyrostków barkowych.

Drenaż limfatyczny grzbietu

Pacjent leży na brzuchu z dłoniami wsuniętymi pod czoło. Masażysta stoi z boku pacjenta.

1. Głaskanie grzbietu.
Dwoma rękami, jednocześnie po obu stronach wykonujemy głaskanie grzbietu w pasmach.

2. Rozcieranie koliste dołu pachowego.
Opracowanie składa się z trzech etapów.
W etapie pierwszym dłońmi ułożonymi obok siebie wykonujemy rozcieranie koliste w trzech miejscach. Opracowując kolejne miejsca, zbliżamy się do dołu pachowego. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku dołu pachowego. W tym etapie opracowujemy dolny i tylny brzeg dołu pachowego. W etapie drugim, stosując tę samą technikę, opracowujemy dół pachowy. W trzecim etapie rozcieranie koliste wykonujemy jedną ręką, opracowując przedni brzeg dołu pachowego.

3. Opracowanie mięśnia czworobocznego.
Dwoma rękami naprzemiennie (raz jedna, raz druga) wykonujemy przepychanie chłonki w kierunku od kręgosłupa do okolicy dołu pachowego. Ręce ułożone poprzecznie na wysokości Th 12. Opracowujemy mięsień czworoboczny w czterech pasmach: pierwsze - od dolnych kręgów piersiowych do dołu pachowego; drugie wyżej - pod dolnym kątem łopatki do dołu pachowego; trzecie - przez środek łopatki do dołu pachowego; czwarte - od C7 do dołu pachowego. Jedną ręką wykonujemy ruch posuwisty w kierunku dołu pachowego, pozostawiając opuszkę kciuka w miejscu. Przy wykonywaniu tej fazy ruchu dłoń oderwie się od podłoża. Nie odrywając ani kciuka, ani pozostałych palców, ruchem skośnym kładziemy dłoń. Teraz wykonujemy skręt na czubkach palców od 2. do 5., przysuwając jednocześnie kciuk do dłoni. Dłoń znajduje się w ułożeniu jak na początku opracowania, jednak przesunięta w kierunku dołu pachowego. Stosując tę samą technikę, wykonujemy teraz chwyt drugą ręką. Po jego wykonaniu dłonie znajdują się znów obok siebie tak jak na początku chwytu. Tak postępując, dochodzimy do dołu pachowego, a następnie przystępujemy do opracowania kolejnych pasm.

4. Opracowanie linii pachowej.
Opracowanie to wykonujemy dwoma rękami naprzemiennie, przy czym każda ręka wykonuje inną czynność. Ręką znajdującą się bliżej biodra wykonujemy ruch przepychania. Po wykonaniu takiego cyklu druga ręka (znajdująca się bliżej dołu pachowego) wykonuje pojedyncze przegłaskanie. Opisany sposób postępowania realizujemy dochodząc do dołu pachowego.

5. Rozcieranie koliste przyśrodkowego brzegu i dolnego kąta łopatki. Rozcieranie to składa się z dwóch faz. W fazie pierwszej prostymi palcami obu rąk jednocześnie wykonujemy rozcieranie koliste przyśrodkowego brzegu łopatki, a następnie dolnego kąta łopatki. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku dołu pachowego. W fazie drugiej ośmioma zgiętymi palcami jednocześnie rozcieramy przyśrodkowy brzeg łopatki. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku głowy i kręgosłupa. Po opracowaniu przyśrodkowego brzegu łopatki przystępujemy do opracowania w ten sam sposób dolnego kąta łopatki. Stajemy z drugiej strony kozetki i przystępujemy do opracowywania drenażem, wykonując w kolejności:

6. Rozcieranie koliste dołu pachowego.

7. Opracowanie mięśnia czworobocznego.

8. Opracowanie linii pachowej.

9. Rozcieranie koliste przyśrodkowego brzegu i dolnego kąta łopatki.

10. Rozcieranie koliste w liniach pachowych.
Prostymi palcami obu rąk jednocześnie (prawą ręką po prawej, lewą po lewej stronie) wykonujemy rozcieranie koliste. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku dołów pachowych.

11. Uciski w przestrzeniach międzyżebrowych.
Dłonie masażysty z wyprostowanymi i lekko rozstawionymi palcami. Stosując technikę przepychania, opracowujemy przestrzenie międzyżebrowe. Przepychanie rozpoczynamy w okolicy linii pachowej i w jej kierunku. Kolejne miejsca opracowywania znajdują się na przebiegu żeber i prowadzą do kręgosłupa. Po dojściu do kręgosłupa wracamy, stosując tę samą technikę i w tych samych miejscach, i dochodzimy do punktu wyjścia, czyli do linii pachowej. W ten sam sposób postępujemy przy opracowywaniu przestrzeni międzyżebrowych po drugiej stronie.

12. Rozcieranie koliste okolicy kręgosłupa.
Ośmioma zgiętymi palcami jednocześnie wykonujemy rozcierania koliste po bokach kręgosłupa. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku do góry i do kręgosłupa. Po opracowaniu dolnej części odcinka piersiowego kręgosłupa przestawiamy ręce na odcinek górny i wykonujemy rozcieranie koliste. Po opracowaniu jednej strony przystępujemy do wykonania rozcierań po drugiej stronie kręgosłupa.

13. Głaskanie grzbietu.
Na zakończenie drenażu limfatycznego grzbietu, podobnie jak na początku - dwoma rękami, jednocześnie po obu stronach wykonujemy głaskanie grzbietu w pasmach.

Drenaż limfatyczny odcinka lędźwiowo - krzyżowego kręgosłupa i okolicy biodrowej

Pacjent znajduje się w ułożeniu na brzuchu z lekko rozstawionymi nogami, aby umożliwić opracowanie przyśrodkowej powierzchni uda w okolicy pachwiny.

1. Głaskanie.
Dwoma rękami jednocześnie (lewa ręka po lewej, prawa po prawej stronie) wykonujemy głaskanie w pasmach.

2. Rozcieranie posuwiste wzdłuż grzebienia talerza kości biodrowej. Jedną rękę z prostymi palcami układamy na boku pacjenta tak, że palce znajdują się na wysokości przedniego górnego kolca biodrowego. Palcami: wskazującym, środkowym i serdecznym drugiej ręki obciążamy palce środkowy i serdeczny ręki już położonej. Wykonując rozcieranie posuwiste, zwiększamy nacisk przy posuwaniu się w kierunku kręgosłupa. Przy opracowywaniu kolejnych punktów dochodzimy do kręgosłupa, a następnie tą samą drogą wracamy do punktu wyjścia.

3. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego kolca biodrowego i przyśrodkowej strony uda. Jedną ręką ułożoną nad przednim górnym kolcem biodrowym wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu, zwiększając nacisk przy poruszaniu się w kierunku do linii środkowej i do głowy. Podczas wykonywania rozcierania ręka pozostaje niezmiennie w tym samym miejscu. W tym samym czasie drugą ręką wykonujemy rozcieranie koliste przyśrodkowej strony uda w okolicy pachwiny. Po kilkakrotnym roztarciu (zwiększając siłę nacisku przy posuwaniu się w kierunku dogłowowym) przestawiamy rękę nieco niżej (w kierunku stawu kolanowego). Po kilkakrotnym roztarciu ponownie przestawiamy rękę, tym razem do miejsca, w którym rozpoczynaliśmy opracowywanie. Podczas wykonywania rozcierania obie ręce pracują jednocześnie.

4. Opracowanie mięśni pośladkowych.
Ręce ułożone poprzecznie na mięśniu pośladkowym, palcami zwrócone na zewnątrz. Pierwsze pasmo opracowujemy na wysokości kości guzicznej, drugie - od kości krzyżowej na zewnątrz, trzecie - wzdłuż talerza biodrowego. Jedną ręką wykonujemy ruch posuwisty w kierunku przedniego górnego kolca biodrowego, pozostawiając opuszkę kciuka w miejscu. Przy wykonywaniu tej fazy ruchu dłoń oderwie się od podłoża. Nie odrywając ani kciuka, ani pozostałych palców, ruchem skośnym kładziemy dłoń. Teraz wykonujemy skręt na czubkach palców od 2. do 5., przysuwając jednocześnie kciuk do dłoni. Dłoń znajduje się w ułożeniu jak na początku opracowania, jednak przesunięta w kierunku przedniego górnego kolca biodrowego. Stosując tę samą technikę, wykonujemy teraz chwyt drugą ręką. Po jego wykonaniu dłonie znajdują się znów obok siebie, tak jak na początku chwytu. Tak postępując, dochodzimy do przedniego górnego kolca biodrowego, a następnie przystępujemy do opracowania kolejnych pasm.

5. Rozcieranie koliste bocznej powierzchni stawu biodrowego. Płasko ułożoną dłoń z wyprostowanymi palcami kładziemy na bocznej powierzchni stawu biodrowego tuż poniżej przedniego górnego kolca biodrowego. Drugą ręką obciążamy rękę już ułożoną i wykonujemy rozcieranie koliste. Po kilkakrotnym roztarciu przestawiamy ręce na miejsce znajdujące się poniżej (bliżej krętarza większego) i ponownie wykonujemy rozcieranie koliste. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku dogłowowym.

6. Rozcieranie koliste mięśni pośladkowych.
Dłoń ułożona podłużnie z obciążeniem na mięśniu pośladkowym, palcami zwróconymi w kierunku pięty. Wykonujemy rozcieranie koliste na guzie kulszowym i pod fałdem pośladkowym. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku nóg i do szpary międzypośladkowej. Przechodzimy na drugą stronę kozetki i przystępujemy do wykonywania drenażu po stronie przeciwnej, stosując opracowania w kolejności:

7. Rozcieranie posuwiste wzdłuż grzebienia talerza kości biodrowej.

8. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego kolca biodrowego i przyśrodkowej strony uda.

9. Opracowanie mięśni pośladkowych.

10. Rozcieranie koliste bocznej powierzchni stawu biodrowego.

11. Rozcieranie koliste mięśni pośladkowych.

12. Rozcieranie spiralne kości krzyżowej.
Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy spiralnie: najpierw wzdłuż grzebienia krzyżowego pośrodkowego, a następnie wzdłuż brzegu bocznego kości krzyżowej. Po opracowaniu jednej strony przystępujemy do opracowania drugiej strony kości krzyżowej.

13. Rozcieranie koliste kości krzyżowej.
Rozcieranie to wykonujemy również po obu stronach na kości krzyżowej. Ręką ułożoną płasko na kości krzyżowej wykonujemy rozcieranie koliste, zwiększając nacisk przy poruszaniu się w kierunku dogłowowym i do boku.

14. Rozcieranie koliste okolicy kręgosłupa lędźwiowego i krzyżowego. Zgiętymi palcami obu rąk ułożonymi obok siebie z jednej strony kręgosłupa wykonujemy rozcierania koliste: najpierw na części krzyżowej, potem na części lędźwiowej. Następnie przystępujemy do wykonania rozcierania kolistego po przeciwnej stronie kręgosłupa. Nacisk zwiększamy przy poruszaniu się w kierunku dogłowowym i dokręgosłupowym.

15. Głaskanie.
Na zakończenie drenażu tej okolicy - podobnie jak na początku - wykonujemy głaskanie dwoma rękami jednocześnie (lewa ręka po lewej, prawa po prawej stronie) w pasmach.

Drenaż limfatyczny klatki piersiowej

Pacjent leży na grzbiecie z rękami lekko odwiedzionymi w stawach ramiennych i zgiętymi w stawach łokciowych. Takie ułożenie rąk zapewnia dostęp do węzłów pachowych.

1. Głaskanie.
Głaskanie to wykonujemy dwoma rękami jednocześnie. Rozpoczynamy na wysokości wyrostka mieczykowatego mostka. Głaszczemy po bokach mostka, dochodząc do stawów mostkowo - obojczykowych, a następnie wzdłuż obojczyków posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych.

2. Rozcieranie koliste okolicy dołu pachowego.
Prostymi palcami złączonych rąk wykonujemy rozcieranie koliste w linii pachowej w dwóch punktach: w okolicy 8 żebra oraz 5 żebra. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku pleców i dołu pachowego. Następnie jedną ręką wykonujemy rozcieranie koliste pomiędzy mięśniem naramiennym a mięśniem piersiowym większym.

3. Opracowanie gruczołu piersiowego.
Przy tym opracowaniu ręce pracują naprzemiennie i wykonują różne czynności na zmianę. Jedną ręką z mocno odwiedzionym kciukiem wykonujemy rozcieranie posuwiste. Po wykonaniu jednego cyklu rozcierania posuwistego kciukiem drugiej ręki wykonujemy przepychanie chłonki z górnobocznej części gruczołu piersiowego w kierunku dołu pachowego.

4. Opracowanie linii pachowej.
Opracowanie to wykonujemy dwoma rękami naprzemiennie. Każda ręka wykonuje inną czynność. Rozpoczynając od wysokości dolnych żeber w linii pachowej, jedną ręką wykonujemy rozcieranie posuwiste techniką opisaną przy opracowaniu gruczołu piersiowego, a drugą głaskanie w kierunku linii pachowej bezpośrednio przed ręką przepychającą. Tak postępując, dochodzimy do dołu pachowego.

5. Opracowanie przedniej powierzchni klatki piersiowej. W pasmach: 1 - od wyrostka mieczykowatego, wzdłuż żeber do linii pachowej, 2 - od mostka, pod gruczołem piersiowym do linii pachowej, 3 - od mostka, nad gruczołem piersiowym do dołu pachowego stosujemy technikę opisaną już przy opracowywaniu mięśnia czworobocznego oraz mięśni pośladkowych. Przechodzimy na drugą stronę pacjenta i wykonujemy w kolejności: 6. Rozcieranie koliste okolicy dołu pachowego. 7. Opracowanie gruczołu piersiowego.
8. Opracowanie linii pachowej.
9. Opracowanie przedniej powierzchni klatki piersiowej.
10. Rozcieranie koliste w liniach pachowych.
Dwoma rękami jednocześnie, każda po innej stronie, prostymi palcami wykonujemy rozcieranie koliste. Rozpoczynamy od dolnych żeber i w kolejnych punktach dochodzimy do dołów pachowych.

11. Uciski w przestrzeniach międzyżebrowych.
Jedną ręką wykonujemy uciski w przestrzeniach międzyżebrowych. Opracowanie rozpoczynamy od linii pachowej i w kolejnych punktach posuwamy się w kierunku mostka i z powrotem. Przepychanie chłonki odbywa się w kierunku od mostka do linii pachowej. Odmianą tego chwytu jest opracowanie z obciążeniem. Po opracowaniu jednej strony klatki piersiowej przystępujemy do opracowania strony drugiej.

12. Głaskanie.
Na zakończenie drenażu limfatycznego klatki piersiowej wykonujemy, podobnie jak na początku, głaskanie dwoma rękami jednocześnie. Rozpoczynamy na wysokości wyrostka mieczykowatego mostka. Głaszczemy po bokach mostka, dochodząc do stawów mostkowo - obojczykowych, a następnie wzdłuż obojczyków posuwamy się w kierunku wyrostków barkowych.

Drenaż limfatyczny brzucha

Pacjent leży na plecach z nogami ugiętymi w kolanach i podłożonym pod nie wałkiem celem rozluźnienia mięśni brzucha. Uciski okrężne muszą być wykonywane w rytmie oddechowym pacjenta. Przy wdechu zwalniamy ucisk, natomiast uciskamy w końcowej fazie wydechu. 1. Głaskanie okolicy nadpępkowej.
Dwoma rękami jednocześnie, każda po innej stronie, wykonujemy głaskania w kierunku dogłowowym w pasmach.

2. Uciski wzdłuż łuków żebrowych.
Ruchem podpychającym wykonujemy w końcowej fazie wydechu pacjenta uciski całą dłonią - na przeponę, dwa uciski pod lewymi łukami żebrowymi, dwa uciski pod prawymi łukami żebrowymi.

3. Rozcieranie koliste przestrzeni międzyżebrowych.
Masażysta staje tyłem do pacjenta i zgiętymi palcami obu rąk jednocześnie wykonuje rozcierania koliste pod łukiem żebrowym oraz w dwóch ostatnich przestrzeniach międzyżebrowych. Po opracowaniu jednej strony opracowujemy przestrzenie międzyżebrowe i łuk żebrowy po stronie drugiej. 4. Głaskanie okolicy podpępkowej.
Dwoma rękami jednocześnie (każda po innej stronie) wykonujemy głaskanie od spojenia łonowego na boki do przednich górnych kolców biodrowych. 5. Uciski powyżej pachwiny.
Ręką wykonujemy ucisk posuwisty brzegiem dłoni, przekręcając nieznacznie rękę i podpychając jednocześnie tkanki. Po opracowaniu jednej strony przystępujemy do opracowania strony drugiej.

6. Rozcieranie koliste węzłów pachwinowych.
Dwoma rękami jednocześnie, ułożonymi jedna nad drugą na

wiązadle pachwinowym wykonujemy rozcieranie koliste pasma poziomego węzłów pachwinowych w pięciu punktach, zaczynając od górnego przedniego kolca biodrowego. Po dojściu do pasma pionowego, układamy poprzecznie ręce na przyśrodkowej stronie uda dwa punkty. Teraz tą samą drogą, stosując te same techniki, wracamy do punktu wyjścia. Po opracowaniu jednej strony przechodzimy do opracowania strony drugiej.

7. Opracowanie okolicy podpępkowej.
Dwoma rękami naprzemiennie, stosując technikę opisaną przy opracowywaniu mięśnia czworobocznego, posuwamy się wzdłuż linii: 1. od pępka do górnego przedniego kolca biodrowego,
2. od pępka do wiązadła pachwinowego,
3. od pępka do spojenia łonowego.

8. Rozcieranie koliste okrężnicy.
Rozcieranie wykonujemy płasko ułożoną dłonią z obciążeniem, zaczynając od zstępnicy i rozcierając w kierunku odbytnicy, następnie opracowujemy wstępnicę w kierunku poprzecznicy, oraz poprzecznicę - rozcierając w kierunku zstępnicy. W zależności od opracowywanego odcinka zwiększenie nacisku następuje w różnych kierunkach. - Przy opracowywaniu zstępnicy nacisk zwiększamy posuwając się w kierunku odbytnicy. - Przy opracowywaniu wstępnicy nacisk zwiększamy posuwając się w kierunku poprzecznicy. - Przy opracowywaniu poprzecznicy nacisk zwiększamy posuwając się w kierunku zstępnicy.

9. Generalny ucisk na narządy jamy brzusznej.
Pozycja wyjściowa: czwórki obejmują boki pacjenta, kciuki znajdują się w okolicy pępka. W trakcie wykonywania przez pacjenta wdechu, dłonie przesuwają się po bokach na przednią powierzchnię jamy brzusznej. W chwili kiedy pacjent wykonuje wydech wspomagamy go, delikatnie uciskając płasko ułożonymi dłońmi na cały obszar brzucha.

10. Uciski na okrężnicy.
Uciski wykonujemy zaczynając od wstępnicy, przez poprzecznicę i do zstępnicy według opisanej niżej metody. Uciski te muszą być zsynchronizowane z oddechami pacjenta. Zwiększamy nacisk w końcowej fazie wydechu, a zwalniamy przy wdechu. Technika tego chwytu polega na wykonaniu ucisku brzegiem dłoni od strony palca małego, przy czym miejsce największego ucisku przesuwa się w trakcie jego trwania od kłębika do końców palców przy opracowywaniu zstępnicy oraz od końców palców do kłębika przy opracowywaniu pozostałej części okrężnicy. Uciski przepychające na okrężnicy kończą drenaż limfatyczny brzucha.

Drenaż limfatyczny kończyny górnej

Pacjent leży na plecach. Na początku zabiegu ręce są ułożone wzdłuż ciała pacjenta.

1. Głaskanie całej kończyny.
Stajemy przy głowie pacjenta. Dwoma rękami jednocześnie wykonujemy głaskanie całej kończyny górnej na zasadzie ciągnięcia rąk. W ten sposób opracowujemy całą kończynę począwszy od palców, a skończywszy na stawie ramiennym.

2. Rozcieranie koliste w dole pachowym.
Chwytamy ręką pacjenta powyżej stawu łokciowego i odwodzimy ją w stawie ramiennym. Drugą ręką wykonujemy rozcieranie koliste w dole pachowym w dwóch punktach - po stronie wewnętrznej i zewnętrznej dołu pachowego. 3. Rozcieranie posuwiste mięśnia naramiennego jedną ręką. Palce jednej ręki tworzą widełki, którymi opracowujemy mięsień naramienny.

4. Rozcieranie posuwiste mięśnia naramiennego z dołączeniem drugiej ręki. Ręce masażysty pracują naprzemiennie i każda wykonuje inną czynność. Jedna ręka wykonuje rozcieranie posuwiste mięśnia naramiennego, a drugą zgłaskuje zaczynając od przyczepu na obojczyku do przyczepu na łopatce. Jak wspomniano, ręce pracują naprzemiennie, a więc kiedy jedna wykonuje przepychanie uchwytem widełkowym, druga pozostaje w bezruchu i wykona głaskanie dopiero po skończeniu cyklu ruchu przez pierwszą rękę. 5. Rozcieranie posuwiste ramienia dwoma rękami.
Wykonywana tu technika jest identyczna jak omówiona w pkt.3. (Rozcieranie posuwiste mięśnia naramiennego jedną ręką). Różnica polega na tym, że w tym rozcieraniu opracowujemy całe ramię - od stawu łokciowego do stawu ramiennego - dwoma rękami, które wykonują na przemian przepychanie tą właśnie techniką. Kciuki obu rąk ułożone są na stronie przedniej ramienia, zaś pozostałe palce na stronie tylnej. Aby ręce nie przeszkadzały sobie wzajemnie, jedna ręka ułożona jest powyżej drugiej.

6. Rozcieranie posuwiste ramienia z dołączeniem drugiej ręki. Stosując technikę opisaną w pkt.4., opracowujemy ramię w trzech pasmach: - po stronie bocznej ramienia, - po stronie przedniej ramienia,
- po stronie przyśrodkowej ramienia.

7. Rozcieranie posuwiste stawu łokciowego.
Jedną ręką chwytamy za przedramię tak, że ręka pacjenta jest lekko zgięta w stawie łokciowym. Drugą ręką, stosując technikę rozcierania posuwistego, opracowujemy staw łokciowy. Kciuk ułożony jest na stronie bocznej, zaś pozostałe palce na stronie przyśrodkowej. Opracowanie rozpoczynamy w połowie przedramienia, a kończymy w połowie ramienia.

8. Rozcieranie spiralne dołu łokciowego.
Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy spiralnie dół łokciowy. Opracowanie dołu składa się z trzech pasm. Pierwsze od strony przyśrodkowej dołu łokciowego, drugie pośrodku i trzecie od strony bocznej. Rozcieranie rozpoczynamy poniżej stawu łokciowego, a kończymy powyżej. 9. Opracowanie przedramienia.
Opracowanie przedramienia polega na wykonaniu specyficznej techniki drenażu. Zaczynamy od chwytu widełkowego, następnie wykonujemy obrót do dołu przepychając chłonkę (ręka ze strony grzbietowej przedramienia przesunęła się na stronę dłoniową przedramienia). Teraz przekręcamy rękę w stronę przeciwną niż poprzednio, przepychając jednocześnie chłonkę palcami od 2 do 5. Teraz wykonując ruch w nadgarstku w kierunku drenażu doprowadziliśmy do ułożenia ręki w pozycji wyjściowej, jednak nieco wyżej niż poprzednio. Tak postępując, dochodzimy do stawu łokciowego. Po opracowaniu strony dłoniowej przystępujemy do opracowania strony grzbietowej przedramienia.

10. Rozcieranie spiralne stawu nadgarstkowego.
Podobnie jak w dole łokciowym opracowujemy dwoma kciukami naprzemiennie staw nadgarstkowy z wszystkich stron, a więc po stronie łokciowej, grzbietowej, promieniowej i dłoniowej. Rozcieranie przy każdym paśmie rozpoczynamy poniżej, a kończymy powyżej stawu nadgarstkowego. 11. Rozcieranie spiralne grzbietowej strony śródręcza.
Stosując tę samą technikę, a więc dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy grzbietową stronę śródręcza. Całość śródręcza opracowujemy w kilku pasmach. Ich ilość zależna jest od wielkości dłoni pacjenta. Każde pasmo zaczynamy u nasady palców, a kończymy w okolicy stawu nadgarstkowego. 12. Rozcieranie spiralne przestrzeni pomiędzy I i Ii kością śródręcza. Palcami od 2. do 5. ujmujemy kciuk pacjenta. Własnym kciukiem rozcieramy spiralnie przestrzeń pomiędzy I i Ii kością śródręcza.

13. Rozcieranie spiralne grzbietowej strony palców.
Kciukiem jednej ręki rozcieramy spiralnie grzbietową stronę wszystkich palców po kolei. Przy pewnej wprawie można wykonywać rozcieranie dwoma kciukami, przy czym każda ręka opracowuje inny palec. Tak więc możemy jednocześnie rozcierać palce V i Iii lub Ii i Iv.

14. Rozcieranie spiralne dłoniowej strony palców.
Stosując opisaną w pkt. 13. technikę, opracowujemy dłoniowe strony wszystkich palców.

15. Rozcieranie spiralne dłoniowej strony śródręcza.
Stosując technikę opisaną przy rozcieraniu spiralnym grzbietowej strony śródręcza, opracowujemy dłoniową stronę śródręcza.

17. Głaskanie całej kończyny.
Na zakończenie drenażu kończyny górnej, podobnie jak na początku, stajemy przy głowie pacjenta. Dwoma rękami jednocześnie wykonujemy głaskanie całej kończyny górnej na zasadzie ciągnięcia rąk. W ten sposób opracowujemy całą kończynę począwszy od palców, a skończywszy na stawie ramiennym.

Drenaż limfatyczny kończyny dolnej

Drenaż limfatyczny kończyny dolnej składa się z dwóch faz: - faza I - w ułożeniu pacjenta na plecach, - faza Ii - w ułożeniu pacjenta na brzuchu.

Faza I
Pod kolano masowanej nogi podkładamy niewielki wałeczek, aby przez ugięcie w kolanie doprowadzić do rozluźnienia napięć w kończynie dolnej. Nogi pacjenta muszą być lekko odwiedzione, aby umożliwić opracowanie przyśrodkowej strony uda.

1. Głaskanie ogólne.
Masażysta, stojąc z boku pacjenta, dwoma rękami jednocześnie wykonuje głaskanie całej kończyny dolnej od palców do stawu biodrowego.

2. Rozcieranie koliste pasma poziomego węzłów pachwinowych.
Dwoma rękami jednocześnie, ułożonymi jedna nad drugą na wiązadłe pachwinowym, wykonujemy rozcieranie koliste w 4 punktach zaczynając od strony bocznej do strony przyśrodkowej pachwiny.

3. Rozcieranie koliste pasma pionowego węzłów pachwinowych. Jedną lub dwoma rękami jednocześnie, rozcieramy pasmo pionowe węzłów pachwinowych (przyśrodkowa powierzchnia uda) w trzech punktach: 1. na przyśrodkowej stronie uda, w połowie jego długości, 2. na przyśrodkowej stronie uda, pomiędzy punktem 1 i 3, 3. w dole pachwinowym. Rozcieranie wykonujemy kolejno w punktach 1, 2, 3, 2, 1.

4. Rozcieranie posuwiste uda dwoma rękami.
Stosujemy tu technikę opisaną przy rozcieraniu posuwistym mięśnia naramiennego jedną ręką. Różnica polega na tym, że na udzie pracują naprzemiennie obie ręce w ułożeniu "ręka za ręką". Kciuki masażysty posuwają się po przedniej stronie uda. W ten sposób opracowujemy udo od stawu kolanowego do stawu biodrowego.

5. Rozcieranie posuwiste uda jedną ręką.
Jedna ręka wykonuje rozcieranie posuwiste w sposób opisany przy rozcieraniu posuwistym mięśnia naramiennego. Druga ręka (pracując na zmianę z pierwszą) wykonuje głaskanie. Rozcieranie to wykonujemy w trzech pasmach: - po stronie przyśrodkowej uda, - po stronie przedniej uda,
- po zamianie czynności rąk rozcieramy po stronie bocznej uda. Jak można zauważyć, ręka głaszcząca po stronie przyśrodkowej i później bocznej wykonuje ruch posuwisty. Natomiast ręka głaszcząca po stronie przedniej uda wykonuje ruch obrotowy.

6. Rozcieranie posuwiste stawu kolanowego.
Staw kolanowy chwytamy między kciuk a pozostałe palce i wykonujemy rozcieranie posuwiste rozpoczynając na podudziu a kończąc na udzie.

7. Rozcieranie koliste po bokach stawu kolanowego.
Wyprostowanymi

palcami obu rąk jednocześnie (po obu stronach stawu kolanowego) wykonujemy rozcieranie koliste w miejscach zaczynając poniżej stawu kolanowego, następnie po bokach stawu i powyżej stawu kolanowego. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku uda.

8. Rozcieranie koliste dołu podkolanowego.
Proste palce obu rąk układamy w dole podkolanowym. Palce jednej ręki wsuwamy od strony przyśrodkowej, a palce drugiej ręki od strony bocznej dołu podkolanowego. Rozcieranie koliste wykonujemy obydwiema rękami jednocześnie, zwiększając nacisk przy posuwaniu się w kierunku uda. Rozpoczynamy od opracowania dolnej części dołu podkolanowego, potem rozcieramy część środkową, a następnie część górną.

9. Opracowanie podudzia.
Zginamy nogę pacjenta w stawie kolanowym pod kątem 90 stopni. Stosując technikę opisaną przy opracowywaniu przedramienia, dwoma rękami naprzemiennie rozcieramy podudzie. Ręce ułożone są jedna nad drugą, a kciuki posuwają się po stronie przedniej podudzia. Druga część opracowania polega na połączeniu dwóch technik. Jedna ręka, opracowuje stronę boczną, przednią i przyśrodkową, a druga w tym czasie, opracowuje stronę tylną podudzia. Ręce, pracując naprzemiennie, posuwają się od stawu skokowego do stawu kolanowego.

10. Rozcieranie spiralne stawu skokowego.
Kciukami obu rąk naprzemiennie rozcieramy staw skokowy w trzech pasmach, na obszarze zawartym między kostką przyśrodkową i boczną.

11. Rozcieranie spiralne śródstopia.
Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy stronę grzbietową śródstopie, posuwając się od nasady palców do stawu skokowego w czterech pasmach.

12. Rozcieranie posuwiste stawów śródstopno-paliczkowych. Ustawiamy obydwa kciuki naprzeciwko siebie na stawie śródstopno-paliczkowym palucha i wykonujemy skręt dłoni na kciukach tak aby kciucki znalazły się obok siebie. W ten sposób postępujemy na wszystkich stawach śródstopno-paliczkowych.

13. Rozcieranie koliste ścięgna Achillesa.
Prostymi palcami obu rąk jednocześnie wykonujemy rozcieranie koliste po obu stronach ścięgna Achillesa w trzech kolejnych punktach: pierwszy przy guzie piętowym i dwa kolejne powyżej.

14. Głaskanie ogólne.
Na zakończenie pierwszej fazy drenażu limfatycznego kończyny dolnej masażysta, stojąc z boku pacjenta, dwoma rękami jednocześnie wykonuje głaskanie całej kończyny od palców do stawu biodrowego.

Faza II
W fazie drugiej drenażu limfatycznego kończyny dolnej układamy pacjenta na brzuchu. Pod stopy podkładamy niewielki wałeczek celem rozluźnienia napięcia w kończynie. Nogi pacjenta muszą być odwiedzione, aby umożliwić opracowanie strony przyśrodkowej uda.

15. Głaskanie ogólne.
Masażysta, stojąc z boku pacjenta, dwoma rękami jednocześnie wykonuje głaskanie całej kończyny od palców do stawu biodrowego.

16. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego kolca biodrowego i przyśrodkowej strony uda. Jedną ręką ułożoną nad przednim górnym kolcem biodrowym wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu, zwiększając nacisk przy poruszaniu się w kierunku do linii śródpalcowej i do głowy. W czasie wykonywania rozcierania ręka pozostaje niezmiennie w tym samym miejscu. W tym samym czasie drugą ręką wykonujemy rozcieranie koliste przyśrodkowej strony uda w okolicy pachwiny. Po kilkakrotnym roztarciu (zwiększając siłę nacisku przy posuwaniu się w kierunku dogłowowym) przestawiamy rękę nieco niżej (w kierunku stawu kolanowego). Po kilkakrotnym roztarciu ponownie przestawiamy rękę, tym razem powyżej, czyli do miejsca w którym rozpoczynaliśmy opracowywanie. Podczas wykonywania opracowania obie ręce pracują jednocześnie.

17. Rozcieranie posuwiste uda dwoma rękami.
Stosujemy tu technikę opisaną przy rozcieraniu posuwistym mięśnia naramiennego jedną ręką. Różnica polega na tym, że na udzie pracują naprzemiennie obie ręce w ułożeniu "ręka za ręką". Kciuki masażysty posuwają się po tylnej stronie uda (podobnie jak po przedniej). W ten sposób opracowujemy udo od stawu kolanowego do stawu biodrowego.

18. Rozcieranie posuwiste uda jedną ręką.
Jedna ręka wykonuje rozcieranie w sposób opisany przy rozcieraniu posuwistym mięśnia naramiennego. Druga ręka (pracując na zmianę z pierwszą) wykonuje przegłaskanie. Rozcieranie to wykonujemy w trzech pasmach:
- po stronie przyśrodkowej uda,
- po stronie tylnej uda (tak jak po przedniej),
- po zamianie czynności rąk rozcieramy po stronie bocznej uda.

19. Rozcieranie spiralne dołu podkolanowego.
Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy dół podkolanowy w trzech pasmach: wzdłuż krawędzi zewnętrznej, przez środek dołu podkolanowego, wzdłuż krawędzi wewnętrznej. Rozcieranie rozpoczynamy pod dołem, a kończymy nad dołem podkolanowym.

20. Rozcieranie koliste dołu podkolanowego.
Poprzecznie ułożoną ręką z obciążeniem rozcieramy koliście dół podkolanowy w trzech punktach: na krawędzi zewnętrznej dołu podkolanowego, w środku dołu podkolanowego, na krawędzi wewnętrznej dołu podkolanowego. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku dogłowowym.

21. Rozcieranie koliste po bokach dołu podkolanowego.
Prostymi palcami obu rąk jednocześnie wykonujemy rozcieranie koliste poniżej stawu na stawie i powyżej. Nacisk zwiększamy przy posuwaniu się w kierunku uda.

22. Opracowanie podudzia.
Stosujemy tu technikę opisaną przy rozcieraniu przepychającym mięśnia naramiennego jedną ręką. Różnica polega na tym, że na podudziu, podobnie jak i na udzie, pracują naprzemiennie obie ręce w ułożeniu "ręka za ręką". Kciuki masażysty posuwają się po tylnej stronie podudzia. W ten sposób opracowujemy podudzie od stawu skokowego do stawu kolanowego. Następnie jedną ręką kontynujemy opisaną technikę, zaś drugą ręką przepychamy limfę, wykonując skręt z lekkim podepchnięciem w kierunku dogłowowym. Po kilkakrotnym opracowaniu zamieniamy czynności rąk. Tak więc jeżeli przedtem rozcieranie przepychające wykonywała ręka lewa, to teraz wykonuje je ręka prawa.

23. Rozcieranie spiralne ścięgna Achillesa.
Dwoma kciukami: jednym po stronie przyśrodkowej, a drugim po stronie bocznej rozcieramy naprzemiennie lub jednocześnie ścięgno Achillesa.

24. Głaskanie ogólne.
Podobnie jak na początku drenażu, tak teraz na zakończenie wykonujemy głaskanie ogólne całej kończyny dolnej.

KONIEC