409

Teresa MARESZ
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

POWSTANIE BOHDANA CHMIELNICKIEGO – JEDNO WYDARZENIE

W HISTORII DWÓCH NARODÓW W

ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH

PODR

ĘCZNIKÓW SZKOLNYCH. ANALIZA PORÓWNAWCZA

W Stambule na 22. Sesji Sta

łej Konferencji Ministrów Edukacji Rady Europy,

obraduj

ącej 4.05.2007r. na temat „Budowania Europy bliższej ludziom, Europy

w

łączenia społecznego: rola polityk edukacyjnych”, niemiecka minister oświaty

Annette Schavan wysun

ęła propozycję napisania wspólnego unijnego podręcznika

do historii. Polska, jako jedna z nielicznych, nie popar

ła tej inicjatywy

1

. Stanowisko

strony polskiej jest dla mnie niezrozumia

łe. Przygotowanie takiej publikacji byłoby

okazj

ą do uporządkowania faktów i sposobu ich prezentacji w podręcznikach kra-

jów europejskich. Pomog

łoby to również wyeliminowaniu przemilczeń i niedomó-

wie

ń. Kształtowanie wspólnej tożsamości wymaga spojrzenia na historię właśnie

z perspektywy europejskiej. Wspólny podr

ęcznik pozwoliłby przełamać stereotypy,

przezwyci

ężyć uprzedzenia, które w dużej mierze wynikają zarówno z niewiedzy,

jak i z jednostronnego na

świetlania wydarzeń z przeszłości Europy.

Je

śli dziś weźmiemy do ręki podręczniki historii Francji, Niemiec, Rosji czy

Polski, to znajdziemy w nich wiele sprzecznych informacji na ten sam temat. Istnie-
je problem sposobu przedstawiania przesz

łości krajów ze sobą sąsiadujących, jak

np. Polska-Niemcy, Polska-Rosja czy Polska-Ukraina. Spójrzmy, wi

ęc dla przykła-

du, na wspó

łczesne podręczniki do nauczania historii w Polsce i w Ukrainie. Zde-

cydowa

łam się zestawić treści podręczników z obu krajów na temat powstania

Bohdana Chmielnickiego - wydarzenia wspólnego w historii dwóch narodów.
Polskie podr

ęczniki do historii w szkole ponadgimnazjalnej podlegające analizie:

- Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M., Historia 2.

Czasy nowo

żytne, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2003;

- Choi

ńska-Mika J., Zielińska K., Ludzie - społeczeństwa - cywilizacje. Histo-

ria nowo

żytna do 1815 roku, część 2, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicz-

ne S.A., Warszawa 2002;

- Cegielski T., Kurkowska M., Cz

łowiek i historia, cz. 3, Czasy nowożytne do

1815 roku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003;

- G

ładysz M., Historia I, część 2, Od średniowiecza do nowożytności, Gdań-

skie Wydawnictwo O

światowe, Gdańsk 2003 (wyd. 2);

- Kami

ński M., Śniegocki R, Historia. Od renesansu do czasów napoleoń-

skich, Wydawnictwo Nowa era, Warszawa 2003;

- Koz

łowska Z. T., Unger I., Unger P., Zając S., Poznajemy przeszłość do

ko

ńca XVII wieku, Wydawnictwo Stowarzyszenie Oświatowców Polskich,

Toru

ń 2003;

- Popio

łek B, Historia z pegazem 2. Ludzie i epoki, Wydawnictwo Znak, Kra-

ków 2003;

1

Chodzi o podr

ęcznik pt. Crossroads of European histories - Multiple outlooks on five key moments in

the history of Europe, przygotowany pod auspicjami Rady Europy

410

- Wipszycka E., Manikowska H., Manikowski A., M

ędrzecki W., Historia dla

ka

żdego, tom I - do rewolucji francuskiej, Wydawnictwo Szkolne PWN,

Warszawa 2002.

Ukrai

ńskie podręczniki do historii w klasach licealnych podlegające analizie:

- Hajdukow

Ł. F., Kruszynskyj W. J., Istorija Ukrajiny, Wydawnictwo Łybidz,

Kijów 1999;

- Hur

żyj O. I., Usajewicz J. D., Kotllar M.. F., Mocja O. P. i inni, Istorija Ukraj-

iny. Nowe baczennia u dwoch tomach, tom 1, Wydawnictwo Ukrajina, Ki-
jów 1995;

- Jakowenko N., Narys istoriji Ukrajiny z najdawniszych czasiw do kinca

XVIII stolittia, Wydawnictwo Geneza, Kijów 1997;

- Miszyna I. A.,

Żarowa Ł. M., Michejew A. A., Wseswitnia istorija. Epocha

stanowlennia suczasnoji cywilizacji (kinec XV - poczatok XX st. st.), Wy-
dawnictwo Geneza, Kijów 1994;

- Romanenko M., Istorija Ukrajiny. Druha po

łowyna XVI - persza połowyna

XVIII stolittia, Wydawnictwo Dniproknycha, Dniepropietrowsk 2003;

- Szwydko H. K., Istorija Ukrajiny XVI-XVIII stolittia, Wydawnictwo Geneza,

Kijów 1997 (wyd. 2);

- W

łasow W., Istorija Ukrajiny, Wydawnictwo A.S.K., Kijów 2002 (wyd. 2).

- Zaruba W. M., Istorija Ukrajiny (XVI-XVIII st.), Wydawnictwo Lira

ŁTD,

Dniepropietrowsk 2001.

Powstanie Bohdana Chmielnickiego mia

ło miejsce w latach 1648-1654. Było

to zbrojne wyst

ąpienie kozactwa i chłopstwa ukraińskiego pod przywództwem

Bohdana Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej. Jako ostateczn

ą datę za-

ko

ńczenia tego powstania przyjmuje się 19 stycznia 1654 roku, gdy Chmielnicki

wraz ze starszyzn

ą kozacką zawarł w Perejasławiu ugodę o włączeniu Ukrainy do

Rosji oraz oddaniu si

ę Rady Kozackiej pod jej opiekę. Konsekwencją postanowie-

nia by

ła wojna polsko-rosyjska o Ukrainę. W jej następstwie w 1667 r. doszło do

rozejmu w Adruszowie. Dokonano podzia

łu Ukrainy: przy Polsce pozostała prawo-

brze

żna Ukraina, a do Rosji przeszła jej lewobrzeżna część. Postanowienia te

zosta

ły potwierdzone tzw. pokojem Grzymułtowskiego (Moskwa, 1686). W czasie

powstania Chmielnickiego dosz

ło do szeregu bitew, m.in. pod Żółtymi Wodami,

Korsuniem, Pi

ławcami, Zbarażem, Zborowem, Beresteczkiem, Batohem. Ponadto

mia

ły miejsce ugody zawarte po zwycięstwach jednej lub drugiej strony: w Zboro-

wie i w Bia

łej Cerkwi. To są wydarzenia, które miały miejsce w omawianym czasie.

Fakty historyczne s

ą obiektywne. Subiektywny jest sposób prezentacji oraz ich

ocena. W dalszej cz

ęści artykułu postaram się omówić zawartość współczesnych

podr

ęczników do historii w Polsce i w Ukrainie. Sprawdziłam, które wydarzenia

z powstania Chmielnickiego autorzy podr

ęczników z obu krajów wyeksponowali, a

które pomin

ęli. Jak naświetlili uczniom tło tych wydarzeń? Czy, omawiając przebieg

powstania Chmielnickiego, ograniczyli si

ę do podania faktów czy też dokonywali

ich oceny?

Niewiele miejsca w analizowanych podr

ęcznikach polskich do historii dla

uczniów ze szkó

ł ponadgimnazjalnych zajęło omówienie powstania Chmielnickiego

– tabela nr 1 (Historia dla ka

żdego – 0,25 strony; zaledwie kilka zdań; po pół strony

w podr

ęcznikach: Poznajemy przeszłość do końca XVII w. oraz Historia. Od śre-

dniowiecza do nowo

żytności). Jedynie autorzy podręczników: Od renesansu do

czasów napoleo

ńskich (na 5 stronach), Ludzie – społeczeństwa – cywilizacje (3,5),

411

Ludzie i epoki (2,5) oraz Historia. Czasy nowo

żytne (2,25) dokonali szerszej pre-

zentacji przyczyn oraz przebiegu tego powstania. Wszyscy autorzy analizowanych
podr

ęczników wskazali datę wybuchu powstania Chmielnickiego. Jednak już nie

wszyscy wymienili miejsca bitew i zawarcia porozumie

ń między stroną polską

a Kozakami; za to zawsze zosta

ła podana data ugody w Perejasławiu.

Tabela nr 1. Zestawienie polskich podr

ęczników do historii pod względem zawartych w

nich informacji na temat przebiegu powstania Chmielnickiego

Wydarzenia

Tytu

ł i autorzy

podr

ęcznika

Liczba

stron

Liczba

faktów

Data

wybuchu

powstania

Bitwy

Ugody

1654 r.

Podr

ęczniki polskie

Burda B., Halczak B.,
Józefiak R. M., Roszak
A., Szymczak M.,
Historia 2.
Czasy nowo

żytne

2,25

14

+

Żółte Wody

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Zborów,

Batoh,

Beresteczko

ugoda w

1649 (brak

nazwy miej-

scowo

ści)

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Choi

ńska-Mika J., Zieliń-

ska K., Ludzie - spo

łe-

cze

ństwa - cywilizacje.

Historia
nowo

żytna do 1815 r.

3,5

12

+

Żółte Wody

Korsu

ń,

Pi

ławce

Zbara

ż,

Beresteczko

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Cegielski T., Kurkowska
M., Cz

łowiek i historia

cz. 3, Czasy nowo

żytne do

1815 r.

0,75

4

+

-

-

+

G

ładysz M., Historia I.

Cz

ęść 2. Od średnio-

wiecza do
nowo

żytności

0,5

4

+

-

Hadziacz

(1658)

+

(brak nazwy

miejscowo-

ści)

Kami

ński M., Śniegocki

R, Historia. Od rene-
sansu do czasów
napoleo

ńskich

5

15

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Zborów

Beresteczko,

Batoh, Po-

łonka,

Cudnów

ugoda w

1649 (brak

nazwy miej-

scowo

ści),

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Koz

łowska Z. T., Unger

I., Unger P., Zaj

ąc S.,

Poznajemy przesz

łość

do ko

ńca XVII wieku

0,5

4

+

-

-

+

Popio

łek B, Historia

z pegazem 2.
Ludzie i epoki

2,5

13

+

Żółte Wody,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Beresteczko,

Batoh

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Wipszycka E., Mani-
kowska H., Manikowski
A., M

ędrzecki W.,

Historia dla ka

żdego

0,25

3

+

-

-

+

Średnio

ok. 2

ok. 7

Źródło: opracowanie własne

412

W sze

ściu podręcznikach (na osiem analizowanych) omówiono postanowienia

rozejmu w Andruszowie. Autorzy E. Wipszycka, H. Manikowska, A. Manikowski,
W. M

ędrzecki. w podręczniku zatytułowanym. Historia dla każdego nie poświęcili

powstaniu Chmielnickiego odr

ębnego rozdziału. Informacje na jego temat są po-

rozrzucane – pojawi

ły się przy okazji omawiania „powstań i rebelii w Polsce

i w Rosji” oraz w rozdziale „Wojska w monarchii Jagiellonów i w Rzeczypospolitej
szlacheckiej”. Pad

ło zaledwie zdanie: „Po kilku buntach z początku XVII w., naj-

wi

ększą rebelią na terenach Ukrainy było kozackie powstanie (1648-1654), które

zapocz

ątkowało proces pochłaniania przez Rosję coraz większej części ziem

wschodniej Rzeczypospolitej”,

2

a kilka stron dalej stwierdzenie o niewykorzysta-

nych szansach: „niekorzystny pokój (sic! by

ł to rozejm) w Andruszowie (1667) koń-

czy

ł wojnę z Rosją”.

3

W podr

ęczniku autorów: T. Cegielski, M. Kurkowska pt. Człowiek i historia.

Czasy nowo

żytne do 1815 roku znalazłam zaledwie dwa zdania: „Rozpoczęte

w 1648 r. powstanie kozackie na Ukrainie przez Bohdana Chmielnickiego przero-
dzi

ło się w konflikt międzynarodowy z udziałem chanatu krymskiego i Rosji po

stronie powsta

ńców. Po ugodzie w Perejasławiu (1654 r.), na mocy której Kozacy

oddali Ukrain

ę carowi Rosji, wybuchła wojna polsko-rosyjska”

4

. Jak na ca

łe po-

wstanie Chmielnickiego – to niewiele. Autorzy tego podr

ęcznika zapewne wyszli

z za

łożenia, że pełną wiedzę na temat tego powstania uczniowie pozyskali już w

gimnazjum. Nic bardziej myl

ącego – wystarczy przejrzeć dla przykładu kilka pod-

r

ęczników do nauczania historii w gimnazjum, by przekonać się, że również w nich

niewiele napisano na jego temat. Niewiele wi

ęcej uczniowie przeczytają w pod-

r

ęczniku zatytułowanym Poznajemy Przeszłość do końca XVII wieku, którego auto-

rami s

ą: Z. T. Kozłowska, I. Unger, P. Unger, S. Zając: „Narastające konflikty na

terenie ca

łej Ukrainy, doprowadziły do wybuchu powstań kozackich w końcu XVI

wieku i w XVII wieku. Najwi

ększe z nich, na czele którego stanął Bohdan Chmiel-

nicki, rozpocz

ęło się w 1648 roku. Uzyskawszy poparcie miejscowej ludności i

pomoc militarn

ą Tatarów, powstanie ogarnęło całą Ukrainę. Pierwotnym dążeniem

Chmielnickiego by

ła poprawa doli i pozycji społecznej Kozaków. Później celem

sta

ło się utworzenie własnego państwa przez związanie Ukrainy z Rosją. Taki

zwi

ązek został postanowiony w czasie narady w Perejasławiu w 1654 roku”.

5

I dalej ucze

ń przeczyta zaledwie trzy zdania o tym, że doszło do wojny Rzeczypo-

spolitej z Rosj

ą zakończonej w 1667 r. pokojem w Andruszowie (sic! znowu błąd).

M. G

ładysz w podręczniku pt. Historia I, część 2, Od średniowiecza do nowo-

żytności poinformował zaledwie o wybuchu „wielkiego powstania” w 1648 r. na
czele, którego stan

ął szlachcic Bohdan Chmielnicki, a „obszar walk stał się miej-

scem masowych zbrodni. Kozacy mordowali szlacht

ę, duchowieństwo katolickie

i

Żydów”

6

. Doda

ł jeszcze, iż punktem zwrotnym „w krwawej wojnie” stanowiła za-

warta w 1654 r. ugoda perejas

ławska na mocy, której Kozacy przyjęli zwierzchność

Rosji. M. G

ładysz dodatkowo wspomniał o ugodzie hadziackiej w 1658 r. (o czym

2

E. Wipszycka, H. Manikowska, A. Manikowski, W. M

ędrzecki: Historia dla każdego, tom I - do rewolu-

cji francuskiej. Warszawa 2002, s. 310

3

Ibidem, s. 323

4

T. Cegielski, M. Kurkowska: Cz

łowiek i historia, cz. 3. Czasy nowożytne do 1815 roku. Warszawa 2003, s. 48

5

Z.T. Koz

łowska, I. Unger, P. Unger, S. Zając: Poznajemy przeszłość do końca XVII wieku. Toruń

2003, s. 326

6

M. G

ładszy: Historia I, część 2. Od średniowiecza do nowożytności. Gdańsk 2003, s. 243

413

nie wszyscy autorzy analizowanych podr

ęczników napisali), a omawianie działań

wojennych zako

ńczył postanowieniami rozejmu w 1667 r. (za to nie podał miejsca

jego zawarcia). Dla zilustrowania najazdu kozackiego na ziemie polskie autor pod-
r

ęcznika dołączył reprodukcję obrazu przedstawiającą Chmielnickiego z wodzem

tatarskim Tuhaj-bejem pod Lwowem w 1648 r. W podr

ęczniku zatytułowanym Lu-

dzie, spo

łeczeństwa, cywilizacje. Historia nowożytna do 1815 roku autorki

J. Choi

ńska-Mika i K. Zielińska zajęły się głównie szerokim omówieniem tła i przy-

czyn wybuchu powstania Chmielnickiego (rozdzia

ł „Powstanie kozackie i problemy

Ukrainy”

7

). Do tekstu do

łączyły kolorowy portret Bohdana Chmielnickiego oraz

kolorow

ą mapę z zaznaczonymi kierunkami działań wojsk szwedzkich, polskich,

rosyjskich w XVII w. Na tej mapie uczniowie mog

ą przeanalizować obszar ogarnię-

ty powstaniem Chmielnickiego, a tak

że odszukać Perejasław. Chociaż w samym

tek

ście podręcznika uczniowie nie przeczytają nazwy miejscowości, w której

„Chmielnicki zdecydowa

ł się na oddanie Ukrainy pod protekcję Rosji (1654 r.)”.

8

Autorki napisa

ły, iż akt ten stał się przyczyną wybuchu wojny polsko-rosyjskiej

(1654-1667) i zako

ńczyły stwierdzeniem: „Nie przyniosła ona [wojna polsko-

rosyjska] jednak ani niepodleg

łości dla Ukrainy, ani nie poprawiła położenia ukraiń-

skich ch

łopów”. Przebieg powstania zebrały w tabeli, podając najważniejsze wyda-

rzenia wraz z ich datami.

W podr

ęczniku B. Burdy, B. Halczaka, R. M. Józefiaka, A. Roszaka, M. Szym-

czak - Historia 2. Czasy nowo

żytne znajduje się rozdział zatytułowany „Powstanie

Chmielnickiego i wojna domowa 1648-1667”, a w nim krótki rys wydarze

ń: wybuch

powstania w 1648 r., sukcesy Chmielnickiego nad wojskami magnackimi pod

Żół-

tymi Wodami, Korsuniem i Pi

ławcami oraz szturm na Zbaraż i wygrana Kozaków

pod Zborowem. Autorzy podr

ęcznika nie omieszkali z zadowoleniem napisać:

„Wojska koronne odnios

ły sukces, pokonując powstańców pod Beresteczkiem

(1651)”

9

. Znajdziemy te

ż szersze omówienie okoliczności zawarcia ugody Koza-

ków z Rosj

ą w Perejasławiu w 1654 r. oraz przejęcia hetmaństwa nad powstaniem

przez Jana Wyhowskiego po

śmierci Bohdana Chmielnickiego. Działania na fron-

cie rosyjskim i pora

żki na polach bitew zmusiły Jana Kazimierza (króla polskiego)

do zawarcia rozejmu w Andruszowie (1667). Autorzy tego podr

ęcznika, jako jedyni,

poinformowali uczniów o porozumieniu Bohdana Chmielnickiego w Radnot (1656)
z ksi

ęciem Siedmiogrodu Jerzym Rakoczym i Bogusławem Radziwiłłem w sprawie

planu rozbioru Polski. W podr

ęczniku tym zamieszono czarno-biały portret Bohda-

na Chmielnickiego.

O wiele wi

ęcej na temat powstania Chmielnickiego dowiadują się uczniowie

z podr

ęcznika Historia z pegazem 2. Ludzie i epoki Bożeny Popiołek. W rozdziale

„W bratobójczej walce” autorka opisa

ła sytuację na Ukrainie poprzedzającą wystą-

pienia Kozaków. Oprócz daty wybuchu powstania, poda

ła szereg bitew stoczonych

przez wojska polskie z Kozakami (

Żółte Wody, Piławce, Zbaraż, Beresteczko,

Batoh) wraz z nazwiskami hetmanów w nich dowodz

ących. Opisując przebieg

dzia

łań wojennych dokonywała również wyjaśnień i ocen omawianych wydarzeń

typu: „Bohdan Chmielnicki, osobi

ście skrzywdzony przez jednego z magnatów

7

J. Choi

ńska-Mika, K. Zielińska: Ludzie - społeczeństwa - cywilizacje. Historia nowożytna do 1815 roku,

cz

ęść 2. Warszawa 2002, s. 147-152

8

Ibidem, s. 152

9

B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak: Historia 2. Czasy nowo

żytne. Gdynia 2003,

s. 146

414

i szukaj

ący sprawiedliwości z bronią w ręku”, „Chmielnicki uznał…”, „rozgromienie

armii zbieg

ło się ze śmiercią Władysława IV”, „ugoda (w Perejasławiu) obniżyła

autorytet Rzeczypospolitej na arenie mi

ędzynarodowej i stała się bezpośrednią

przyczyn

ą wojny z Moskwą (1654-1667)”.

10

Obok tekstu autorka zamie

ściła portret

(medalion) Bohdana Chmielnickiego. Omawiaj

ąc wydarzenia po śmierci Bohdana

Chmielnickiego pokaza

ła rozłam, jaki dokonał się wśród Kozaków oraz tendencje

ugodowe i postaw

ę antyrosyjską Jana Wyhowskiego (Hadziacz, 1658), by zakoń-

czy

ć omówieniem postanowień rozejmu w Andruszowie (1667) oraz tzw. pokoju

Krzysztofa Grzymu

łtowskiego (Moskwa, 1686).

Najwi

ęcej na temat powstania Chmielnickiego uczniowie dowiedzą się czyta-

j

ąc podręcznik M. Kamińskiego i R.. Śniegockiego pt. Historia. Od renesansu do

czasów napoleo

ńskich. Autorzy wskazali na obietnice Władysława IV dane Koza-

kom oraz osobisty konflikt Bohdana Chmielnickiego z polskim szlachcicem Cza-
pli

ńskim. Następnie w podręczniku znajduje się dość szczegółowy opis przebiegu

dzia

łań wojennych oraz zestaw nazwisk ich uczestników (J. Wiśniowiecki, J. Osso-

li

ński, A. Kisiel czy też Bohun). „W styczniu 1654 r. w Perejasławiu poselstwo ro-

syjskie zawar

ło ugodę z radą kozacką o zjednoczeniu Ukrainy z państwem rosyj-

skim”

11

. Dalej w tym podr

ęczniku znajduje się rozdział zatytułowany „Wojny z Ro-

sj

ą”, a w nim są zawarte informacje o zajęciu wschodnich ziem polskich przez car-

sk

ą armię, ugodzie Jana Wyhowskiego w Hadziaczu (1658), bitwach pod Połonką

i Cudnowem w 1660 r. Autorzy tego podr

ęcznika (już zwyczajowo) zakończyli omó-

wieniem postanowie

ń kompromisowego rozejmu w Andruszowie (1667), który zo-

sta

ł potwierdzony później wieczystym pokojem, zawartym w Moskwie w 1686 r.

Ostatnie s

łowa, odnośnie analizowanego przez nas problemu, w tym podręczniku

brzmi

ą: „Utrata Ukrainy świadczyła o utracie pozycji mocarstwa przez Rzeczpospo-

lit

ą. Była natomiast początkiem rosyjskiej ekspansji na zachód”.

12

Do zasadniczego

tekstu autorzy podr

ęcznika dołączyli kolorowy portret Bohdana Chmielnickiego,

a na mapie „Rozwój terytorialny w XIV-XVIII w.” zaznaczyli granic

ę obszaru przyłą-

czonego do Rosji na podstawie rozejmu andruszowskiego w 1667 r. Jako jedyni
(spo

śród autorów analizowanych podręczników) zamieścili tekst źródłowy (frag-

ment „Pami

ętnika” Władysława Łosia opisującego wydarzenia na Ukrainie w latach

1647-1651).

Ukraina, po rozpadzie ZSRR w 1991 r., uzyska

ła niepodległość. Rada Naj-

wy

ższa Ukrainy 24 sierpnia tego roku ogłosiła niezależność kraju i odłączenie się

od Zwi

ązku Radzieckiego. Jeszcze przed uzyskaniem niepodległości, jako jedna

z pierwszych, zosta

ła przyjęta ustawa „O oświacie” (4.06.1991 r.). W jej następ-

stwie przyst

ąpiono do opracowywania nowych programów nauczania oraz nowych

podr

ęczników, w tym podręczników do nauczania historii. Uczniowie w Ukrainie

poznaj

ą historię równolegle z dwóch podręczników: „Historia Ukrainy” oraz „Histo-

ria powszechna”. Problem podlegaj

ący poniższej analizie – powstanie Bohdana

Chmielnickiego – prezentowany jest uczniom g

łównie w podręcznikach do „Historii

Ukrainy”. To w

łaśnie im przyjrzałam się wnikliwiej. Dla porównania wybrałam jeden

przyk

ład podręcznika do „Historii powszechnej” (tabela nr 2).

10

B. Popio

łek: Historia z pegazem 2. Ludzie i epoki. Kraków 2003, s. 114-115

11

M. Kami

ński, R. Śniegocki: Historia. Od renesansu do czasów napoleońskich. Warszawa 2003, s. 150

12

Ibidem, s. 151

415

Tabela nr 2. Zestawienie ukrai

ńskich podręczników do historii pod względem zawar-

tych w nich informacji na temat przebiegu powstania Chmielnickiego

Wydarzenia

Tytu

ł i autorzy

podr

ęcznika

Liczba

stron

Liczba

faktów

Data

wybuchu

powstania

Bitwy

Ugody

1654 r.

Podr

ęczniki ukraińskie

Hajdukow

Ł. F.,

Kruszynskyj W. J.,
Istorija Ukrajiny

14

35

+

Żółte Wody,

Pi

ławce,

Kijów, Zba-

ra

ż,

Beresteczko

Żwaniec,

Lwów

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Hur

żyj O. I., Usajewicz

J.D., Kotllar M., F., Mocja
O. P. i inni, Istorija Ukrajiny.
Nowe baczennia
u dwoch tomach

66

72

+

Żółte Wody,

Pi

ławce, Bar,

Zbara

ż,

Lwów,

Zamo

ść i

inne

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Jakowenko N., Narys
istoriji Ukrajiny z naj-
dawniszych czasiw do
kinca XVIII stolittia

31

56

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Żytomierz,

Berdyczów,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Tarnopol,

Lwów, Za-

mo

ść,

Beresteczko,

Żwaniec

Zborów

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Miszyna I. A.,

Żarowa

Ł. M., Michejew A. A.,
Wseswitnia istorija.
Epocha stanowlennia
suczasnoji cywilizacji
(kinec XV-
poczatok XX st. st.)

8

16

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Beresteczko

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

(brak
daty)

Romanenko M., Istori-
ja Ukrajiny. Druha
po

łowyna XVI - persza

po

łowyna

XVIII stolittia

92

76

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Lwów, Kono-

top,

Zbara

ż i inne

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Szwydko H. K.,
Istorija Ukrajiny
XVI-XVIII stolittia

103

77

+

Żółte Wody

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Beresteczko,

Żwaniec,

Ochmatów,

Konotop,

Lwów

i inne

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

W

łasow W.,

Istorija Ukrajiny

70

36

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Lwów, Za-

mo

ść,

Kijów,

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

416

Zbara

ż,

Beresteczko,

Batoh,

Żwa-

niec,

Ochmatów,

Konopat

Zaruba W. M.,
Istorija Ukrajiny
(XVI-XVIII st.)

60

38

+

Żółte Wody,

Korsu

ń,

Pi

ławce,

Zbara

ż,

Batoh,

Beresteczko,

Konotop,

Lwów,

Cudnów

Zborów,

Bia

ła Cer-

kiew,

Hadziacz

(1658)

+

Średnio

ok. 55

ok. 50

Źródło: opracowanie własne

Autorami podr

ęcznika pt. Istorija Ukrajiny. Nowe baczennia u dwoch tomach

jest 10. wybitnych ukrai

ńskich historyków (m.in. O.I. Hurżyj, J.D. Usajewicz,

M.F. Kotllar, O.P. Mocja). Autorzy ci na 66 stronach (co stanowi 25% podr

ęcznika)

bardzo drobiazgowo omówili przebieg powstania Bohdana Chmielnickiego. Nakre-
ślili szerokie tło wydarzeń i dokładnie wyjaśniali uczniom powody podejmowania
decyzji przez poszczególne osoby. Uczniowie poznali imiona i nazwiska nie tylko
g

łównych bohaterów tego powstania – obok hetmana Bohdana Chmielnickiego

oraz królów polskich W

ładysława IV i Jana Kazimierza są tu wymienieni ze strony

polskiej: J. Ossoli

ński, J. Wiśniowiecki, M. Potocki, M. Ostroróg, S. Lanckoroński

czy A.S. Radziwi

łł, a ze strony kozackiej: M. Kriwonos, A. Kisiel, O. Tiapłuszkin,

P. Ho

łowacki, H. Jackiewicz, A. Romanienka czy Kriwonosenka i Taborenka. Prze-

bieg powstania autorzy tego podr

ęcznika opisali miesiąc po miesiącu, niekiedy

z dok

ładnością, co do dnia. Stąd, obok bitew wymienianych również w podręczni-

kach polskich (

Żółte Wody, Piławce, Zbaraż), pojawiły się starcia o Bar, Lwów czy

Zamo

ść, a także działania wojenne na Podolu, Wołyniu, w województwach racła-

wickim, kijowskim, czernihowskim. Za ka

żdym razem została podana liczebność

armii bior

ących w nich udział. Bohdan Chmielnicki prowadził wyważoną politykę,

rozsy

łał uniwersały, słał posłów do króla polskiego. Samego Bohdana Chmielnic-

kiego autorzy podr

ęcznika przedstawili jako ideał kozacki:, który uważał Rzeczpo-

spolit

ą za swoją ojczyznę, a króla – jej jedynym władcą.

13

W powstaniu brali udzia

ł

nie tylko Kozacy, ale i ch

łopi oraz mieszczanie. Wystąpienia miały charakter ma-

sowy i by

ły to walki wyzwoleńcze i społeczne. Chmielnicki miał nadzieję, że uda

mu si

ę rozbudzić poczucie patriotyzmu również wśród „ukraińskich panów”. Jesz-

cze w czasie dzia

łań wojennych Chmielnicki rozpoczął formowanie organów wła-

dzy pa

ństwowej, które zajęły się sądownictwem, wojskowością, finansami, podat-

kami, handlem czarnomorskim oraz kontaktami z innymi krajami. Jak widzimy
– autorzy nie skupili si

ę tylko na omówieniu przebiegu działań wojennych, ale także

na

świetlili sytuację polityczno-społeczną na terenach objętych działaniami po-

wsta

ńczymi. Już zwyczajowo omówili ugodę w Perejasławiu (szeroko wyjaśniając

powody jej zawarcia) oraz rozejm w Andruszowie (1667) i pokój w Moskwie (1686).
Za to Natalia Jakowenko w podr

ęczniku Narys istoriji Ukrajiny z najdawniszych

13

O.I. Hur

żyj, J.D. Usajewicz, M.F. Kotllar, O.P. Mocja i inni: Istorija Ukrajiny. Nowe baczennia u dwoch

tomach. T.1. Kijów 1995, s. 155

417

czasiw do kinca XVIII stolittia (31 stron = ok. 10% jego zawarto

ści) główne akcenty

postawi

ła na uwarunkowaniach powstania, a w mniejszym stopniu na jego prze-

bieg. Chocia

ż w tym podręczniku zostało wymienionych wiele bitew (Żółte Wody,

Korsu,

Żytomierz, Berdyczów, Piławce, Tarnopol, Zbaraż, Lwów, Zamość, Bere-

steczko,

Żwaniec i inne), to jednak nie znajdziemy w nim opisów przebiegu tych

bitew, a tylko chronologi

ę wydarzeń. Autorka podkreśliła narodowo-wozwoleńczy

charakter

powstania,

a

Chmielnickiego

nawa

ła

cz

łowiekiem legendą

i dusz

ą kozackiej rewolucji. To jego losom i wojskowym doświadczeniom poświęci-

ła prawie trzy strony podręcznika. Dla równowagi przedstawiła sytuację w Polsce
poprzedzaj

ącą wybuch powstania Chmielnickiego. N. Jakowenko zasypała

uczniów nazwiskami hetmanów oraz dowódców polskich i kozackich (w obu przy-
padkach powy

żej 15.). Autorka podręcznika z jednej strony pokazała szlachtę pol-

sk

ą, która głosiła, że „bunty zaczęły się od nienawiści do katolików; do polskiej

tyranii; do katolicyzmu; do ludzi szlacheckiego stanu”,

14

a z drugiej strony Bohdana

Chmielnickiego, którego „dzia

łalność dyplomatyczna balansowała między Warsza-

w

ą i Stambułem oraz jego wasalami”.

15

Wskaza

ła na przemożną rolę pieniądza

w tym powstaniu, zarówno po stronie polskiej, jak i kozackiej. Prawie cztery strony
podr

ęcznika zajęło jej omówienie organizacji i modelu władzy w państwie kozackim

oraz otoczenia hetmana. Nie brakuje te

ż w tym podręczniku tekstów moralizator-

skich typu: „ka

żda wojna, wbrew najwyższym motywom, w imię których jest toczo-

na, przynosi nieobliczalne cierpienia,

śmierć, spustoszenia i nieludzki automatyzm

wyniszczenia cz

łowieka”

16

. Dzia

łania wojenne autorka opisała nie tylko do momen-

tu

śmierci Bohdana Chmielnickiego i, podobnie jak pozostali polscy i ukraińscy

autorzy podr

ęczników, doprowadziła je do 1667 r. (rozejm w Andruszowie) i 1686 r.

(pokój w Moskwie).

Podr

ęcznik G.K. Szwydko, zatytułowany Istorija Ukrajiny XVI-XVIII stolittia,

17

by

ł w użyciu szkolnym zarówno w latach 90. XX w., jak i na początku XXI w.

(wznowiono go równie

ż w 2003 r.). Przeszło 100 stron (27% podręcznika) zajęło

autorowi omówienie powstania Chmielnickiego. Autor skupi

ł się na prezentacji

sukcesów Kozaków, st

ąd w podręczniku aż roi się od zdań gloryfikujących ich zwy-

ci

ęstwa nad szlachta polską. „Uroczysty marsz wyzwoleńczy”, „Wojenny rewanż”

– to przyk

łady tytułów rozdziałów. „Na skutek wojny wyzwoleńczej narodu ukraiń-

skiego powsta

ło kozackie państwo ukraińskie”.

18

Autor napisa

ł, iż współcześni

osi

ągnięcia Bohdana Chmielnickiego przyrównywali do zwycięstwa Hannibala (216

r.p.n.e.). To jego wojenne sukcesy aktywizowa

ły działalność dyplomatyczną

pa

ństw Europy Centralnej (Austrii, Brandenburgii, Transylwanii (Siedmiogrodu)

i innych). Zreszt

ą od samego początku wojny wyzwoleńczej Bohdan Chmielnicki

szuka

ł sojuszników. Zanim doszło do podjęcia decyzji o umowie „dwóch równo-

prawnych uczestników porozumienia – Moskwy i Ukrainy” w Perajs

ławiu w 1654 r.

– B. Chmielnicki stawia

ł szereg warunków stronie rosyjskiej, jednak spotkały się

one ze sprzeciwem pos

ła carskiego. Autor podręcznika ocenie polityki i działalno-

ści B. Chmielnickiego poświęcił oddzielny rozdział, w którym napisał: „B. Chmiel-

14

N. Jakowenko: Narys istoriji Ukrajiny z najdawniszych czasiw do kinca XVIII stolittia. Kijów 1997, s.

191

15

Ibidem, s. 197

16

Ibidem, s. 191

17

H. K. Szwedko: Istorija Ukrajiny XVI-XVIII stolittia (wyd. 2). Kijów 1997

18

Ibidem, s. 158

418

nicki nale

ży do najwybitniejszych postaci w historii Ukrainy. On nie tylko stanął na

czele walki narodowo-wyzwole

ńczej w Ukrainie, ale i zjednoczył w tym celu stara-

nia ró

żnych stanów społeczeństwa ukraińskiego. Był on wybitnym dowódcą na

skal

ę europejską”

19

. W historii sztuki wojennej. K. Szwydko postawi

ł go na równi

z Olivierem Cromwellem, Gustawem Adolfem czy Janem Sobieskim. Tekstowi
autorskiemu towarzysz

ą portrety wielu postaci (Polaków i Kozaków), ryciny przed-

stawiaj

ące miasta z tego okresu (m.in. Lwów, Jassi, Smoleńsk, Kraków, Warsza-

w

ę, Kijów) oraz plany prawie wszystkich bitew. Ponadto, każdy rozdział kończy się

fragmentem jakiego

ś tekstu źródłowego.

Chocia

ż Ł.F. Hajdukow i W.J. Kruszynskyj w podręczniku, zatytułowanym

Istorija Ukrajiny, powstaniu Chmielnickiego po

święcili zaledwie 14 stron, to i tak

podali najwa

żniejsze fakty. Ponadto zwrócili uwagę na dylematy Bohdana Chmiel-

nickiego, który by

ł przeciwny wystąpieniom społecznym. Z jednej strony nie do-

puszcza

ł do niekontrolowanych zamieszek chłopskich, a z drugiej – pragnął unik-

n

ąć wznowienia bezlitosnych form eksploatacji chłopów pańszczyźnianych

20

.

Zreszt

ą w niejednym miejscu w podręczniku autorzy wyjaśniali postępowanie

i podejmowane przez Bohdana Chmielnickiego decyzje (np. jego dzia

łalność dy-

plomatyczn

ą i rozmowy z chanem krymskim, Transylwanią [Siedmiogrodem], Ro-

sj

ą, Turcją, Szwecją, Wenecją). Bohdan Chmielnicki, zdaniem autorów podręczni-

ka, „wszed

ł do historii ukraińskiego narodu jako wybitny wojskowy i działacz poli-

tyczny. Zasadniczym jego osi

ągnięciem było, podobno, w tym, że mógł zjednoczyć

ró

żne warstwy społeczne wokół wielkiej sprawy wyzwolenia narodowego, sformu-

łowawszy kamień węgielny zasad idei państwa narodowego”.

21

Ł.F. Hajdukow

i W.J. Kruszynskyj, nie tylko omówili warunki postanowie

ń zawartych w Perejasła-

wiu (1654), ale tak

że przybliżyli dalsze losy Ukrainy w XVII wieku (podział Ukrainy

mi

ędzy Polską i Rosją oraz udział Kozaków, pod dowództwem P. Doroszenki,

w wojnie Turcji przeciwko Polsce w 1672 r.). Po zako

ńczeniu wojen tureckich Pol-

ska i Rosja podpisa

ły tzw. „wieczny pokój” w Moskwie (1686).

W.M. Zaruba 30% stron podr

ęcznika Istorija Ukrajiny (XVI-XVIII st.) poświęcił

omówieniu powstania Chmielnickiego. Autor, w wi

ększości przypadków, starał się

opisa

ć wydarzenia bez komentowania ich. Powstało coś w rodzaju „sprawozdanie

z przebiegu powstania Chmielnickiego”. Chocia

ż zdarzały się też oceny typu: „Zbo-

rowska ugoda by

ła bezsprzecznie sukcesem hetmana B. Chmielnickiego jako uta-

lentowanego naczelnego wodza, sprytnego i rozumnego dyplomaty”

22

. Pisz

ąc

o postanowieniach zawartych w Perejas

ławiu (1654) Zaruba unika zapisu „zjedno-

czenie Ukrainy z Rosj

ą”, jak pisze większość ukraińskich autorów podręczników do

historii. W jego podr

ęczniku przeczytamy: „Ukraina wstępowała w sojusz z Mo-

skw

ą” i nastąpiło „przejście Ukrainy pod panowanie prawosławnego cara”

23

. Autor

nie opar

ł się pokusie i posłużył się stwierdzeniem: „Andruszów był zdradą intere-

sów Ukrainy”

24

. Podr

ęcznik jest bogato wyposażony w ilustracje. Są to portrety

(w tym portret Bohdana Chmielnickie p

ędzla Jana Matejki) oraz liczne ryciny. Po-

nadto, przy ka

żdej okazji Zaruba podawał nazwiska bohaterów omawianych wyda-

19

Ibidem, s. 190

20

Ł.F. Hajdukow, W. J. Kruszynskyj: Istorija Ukrajiny. Kijów 1999, s. 57

21

Ibidem, s. 60

22

W.M. Zaruba: Istorija Ukrajiny (XVI-XVIII st.). Dniepropietrowsk 2001, s. 103

23

Ibidem, s. 97

24

Ibidem, s. 116

419

rze

ń (z jednej strony: M. Kalinowskiego, M. Ostroroga, O. Koniecplskiego, D. Pa-

s

ławskiego i innych, a z drugiej strony: B. Chmielnickiego, M. Kriwonosa, I. Hłucha,

M. Puszkarni, I. Wyhowskiego, Demijana, Hnatowicza, Mnohogriszina).

W. W

łasow w podręczniku pt. Istorija Ukrajiny omawianie powstania rozpoczął

od przybli

żenia postaci Bohdana Chmielnickiego, któremu poświęcił aż trzy strony.

Ca

łe powstanie Chmielnickiego zajmuje 25% objętości podręcznika. Znajdziemy

w nim (podobnie jak w podr

ęczniku autorów Ł.F. Hajdukowa i W.J. Kruszynskyego)

podobn

ą ocenę Bohdana Chmielnickiego - „polityk, dyplomata, dowódca”. Pod-

r

ęcznik ten zawiera trochę mniej faktów, ale za to szeroko zostały omówione sto-

sunki mi

ędzynarodowe w ówczesnej Europie. Osobny rozdział autor poświęcił

ukrai

ńsko-moskiewskim stosunkom poprzedzającym podpisanie ugody w Pereja-

s

ławiu (1654) oraz samym postanowieniom tego układu. W. Własow wyjaśnił przy-

czyny poszukiwania przez Bohdana Chmielnickiego sojuszu z J. Rakoczym
i Karolem Gustawem przeciwko Polsce: „Wile

ński rozejm moskiewsko-polski

w 1656 r. zosta

ł przyjęty w kozackiej stolicy jako brutalne naruszenie porozumienia

z 1654 r., w

łaściwie, jako zdradę ze strony cara”.

25

Uzupe

łnieniem tekstu autor-

skiego w tym podr

ęczniku są liczne fragmenty źródeł oraz ich kopie (np. Biblii

z 1581r., tekstu rozejmu zborowskiego z 1649r., listu Chmielnickiego do cara mo-
skiewskiego czy podpisu J. Wyhowskiego).

Najbogatszy materia

ł, odnośnie powstania Chmielnickiego, odnajdziemy

w podr

ęczniku M. Romanenko - Istorija Ukrajiny. Druha połowyna XVI - persza

po

łowyna XVIII stolittia (92 strony = 30% podręcznika). Już na samym początku

autor napisa

ł: „szlachta polska i magnaci zagarnęli przeważającą większość ziem

kozackich i prowadzili na nich niszczycielsk

ą gospodarkę, niemiłosiernie wyzysku-

j

ąc chłopów ukraińskich”.

26

Przyczyn

ą wojny narodowo-wyzwoleńczej były

sprzeczno

ści religijno-kozackie.

27

Romanenko du

żo uwagi poświęcił konfliktom

w

śród starszyzny kozackiej tuż przed wybuchem powstania (np. poinformował, iż

„uprzywilejowana warstwa spo

łeczna” wydała Polakom Bohdana Chmielnickiego),

jak i po

śmierci B. Chmielnickiego (o hetmaństwo rywalizowali J. Wyhowski,

J. Chmielnicki, I. Briuchowski, P. Doroszenko, P. Sychowie, M. Chanelko i inni).
Dzia

łania wojenne opisał z dokładnością, co do dnia, a do nich dołączył plany bi-

tew. Ponadto zasadniczy tekst zosta

ł opatrzony licznymi portretami hetmanów

kozackich oraz rycinami (np. rada kozacka, starszyzna kozacka, szturm Kozaków
w ró

żnych bitwach, Bohdan Chmielnicki dowodzący Kozakami itp.). W podręczniku

tym autor zacytowa

ł wiele tekstów źródłowych (są tu fragmenty pamiętników

A. Radziwi

łła, S. Oświencima, M. Dłużewskiego, postanowienia ugody białocer-

kiewnej, „statuty wrze

śniowe”, fragment listu Chmielnickiego do cara Aleksandra

Micha

łowicza czy skarga posłów kozackich na sejm w Warszawie w 1648 r.). Po-

dobnie, jak

Ł.F. Hajdukow i W.J. Kruszynskyj, autor nie zakończył na omówieniu

postanowie

ń w Andruszowie (1667), ale zanim przeszedł do pokoju w Moskwie

(1686) opisa

ł udział Kozaków w wojnie Turcji z Polską.

Pomimo,

że uczniowie w Ukrainie o powstaniu Chmielnickiego uczą się z pod-

r

ęczników zatytułowanych „Historia Ukrainy”, to jeszcze przeczytają o nim w każ-

dym podr

ęczniku do „Historii powszechnej”. Tak jest na przykład w podręczniku

25

W. W

łasow, Istorija Ukrajiny (wyd.2). Kijów 2002, s. 145

26

M. Romanenko: Istorija Ukrajiny. Druha po

łowyna XVI - persza połowyna XVIII stolittia. Dniepropie-

trowsk 2003, s. 124

27

Ibidem, s. 125

420

I. A. Miszyny,

Ł.M. Żarowej, A.A. Michejewa - Wseswitnia istorija. Epocha sta-

nowlennia suczasnoji cywilizacji (kinec XV – poczatok XX st. st.). Zakres materia

łu

oraz uk

ład treści są podobne do tych, zawartych w polskich podręcznikach do hi-

storii. Ponadto uczniowie mog

ą zapoznać się z życiorysem Zenobiego-Bohdana

Chmielnickiego oraz króla polskiego W

ładysława IV – każdy po pół strony (brak

natomiast informacji o Janie Kazimierzu). Rozejm w Andruszowie (1667) zosta

ł w

tym podr

ęczniku błędnie nazwany pokojem.

28

Nie ma informacji o tym,

że posta-

nowienia andruszowskie zosta

ły potwierdzone pokojem w Moskwie (1686), a pro-

blem podzia

łu Ukrainy zakończono stwierdzeniem: „Z podziałem Rzeczypospolitej

pod koniec XVIII w. do Lewobrze

ża dodano Prawobrzeże (Ukrainy). Zjednoczone

wspóln

ą nazwą Małoruś stały się częścią rosyjskiego prawosławnego świata, mo-

dernizowanego zachodnimi innowacjami Piotra I oraz Katarzyny II”.

29

Z analizy podr

ęczników wypływa jednoznaczny wniosek: polityka i uwarunko-

wania historyczne w du

żym stopniu mają wpływ na dobór treści i sposób ich prezen-

tacji. Autorzy podr

ęczników ukraińskich, na fali odnowy i odzyskania niepodległości

wydarzenia, szczególnie dotycz

ące przeszłości Ukrainy (w tym przypadku – powsta-

nia Chmielnickiego), opisuj

ą wręcz drobiazgowo. Natomiast polscy autorzy współ-

czesnych podr

ęczników do historii idą w drugą stronę - powstanie Chmielnickiego

jest w tych podr

ęcznikach nazbyt ubogo zaprezentowane (np. w porównaniu z pod-

r

ęcznikami z lat 80. XX w.). Moim zdaniem przed autorami współczesnych podręcz-

ników do historii stoi wa

żne zadanie – spojrzenie na niektóre wydarzenia z przeszło-

ści nie tylko z punktu widzenia państwa polskiego, ale także i ze strony sąsiadów,
w tym i Ukrainy. Uczniowie z krajów ze sob

ą sąsiadujących, czytając podręczniki do

historii, niekiedy otrzymuj

ą niespójny obraz tego, co działo się w przeszłości, zwłasz-

cza, gdy chodzi o te same fakty. Aby otrzyma

ć w miarę obiektywny obraz przeszłości

nale

ży spojrzeć na nią z punktu widzenia obu stron wydarzeń. Europa jednoczy się,

wspólna jest te

ż jej historia. Pomysł napisania europejskiego podręcznika do historii

uwa

żam za zasadny. Skoro Niemcom i Francuzom

30

uda

ło się stworzyć wspólny

podr

ęcznik do historii to, czemu nie ma udać się całej Unii Europejskiej, a może

i wszystkim krajom europejskim, bez wzgl

ędu na przynależność do tej instytucji. Nie

by

łoby może takich rozbieżności, jak na przykład przy spojrzeniu na powstanie Boh-

dana Chmielnickiego, co wykaza

łam powyżej. Pomysł wspólnej książki do historii

Europy wydaje mi si

ę wart dyskusji i realizacji. Wspólny europejski podręcznik do

historii móg

łby pomóc rozwikłać wiele niejasności i kontrowersji. Uważam, że warto

by

łoby podjąć takie ryzyko w imię pojednania i zacieśnienia więzi między państwami

europejskimi. Podr

ęcznik umacniałby poczucie europejskiej tożsamości. Wskazane

jest, aby w jednocz

ącej się Europie pokazywać uczniom wydarzenia z różnych punk-

tów widzenia. Dopiero takie przedstawienie historii pozwoli m

łodym ludziom wycią-

ga

ć wyważone i mądre wnioski.

28

W tym podr

ęczniku jest więcej błędów rzeczowych, np. unia w Krewie błędnie datowana na 1350 r. (sic!, s.

26), a unia w Brze

ściu błędnie datowana na rok 1597 (sic!, s. 35)

29

I.A. Miszyna,

Ł.M. Żarowa, A.A. Michejew: Wseswitnia istorija. Epocha stanowlennia suczasnoji

cywilizacji (kinec XV – poczatok XX st. st.). Kijów 1994, s. 127

30

Francuzi i Niemcy mieli historyczne porachunki (nie mniej trudne od naszych stosunków z s

ąsiadami),

a jednak powsta

ł wspólny niemiecko-francuski podręcznik do historii (2006 r.). Podręcznik ten składa

si

ę z rozdziałów pisanych na przemian przez Niemca i Francuza. Podobna propozycja pod adresem

polskim pad

ła ze strony niemieckiego ministra spraw zagranicznych Franka-Waltera Steinmeiera. Za-

proponowa

ł on, aby polscy i niemieccy historycy opracowali wspólny podręcznik dla uczniów w obu

krajach. Jego zdaniem, móg

łby się tym zająć Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą