Powstanie Bohdana Chmielnickiego (1648-54)

Kozacy - rdzenni mieszkańcy Ukrainy oraz wszelkiego rodzaju uciekinierzy z ziem polskich i litewsko-ruskich na Zaporoże, liczba Kozaków stale się powiększała, przyjęli formę organizacji wojskowej; cechą charakterystyczną były obozy warowne (sicze); na czele Kozaków stał ataman.

Przyczyny wojen kozackich:

problem religijny - konflikt prawosławia, który wyznawany był przez Kozaków z katolikami; konflikt pogłębiła Unia Brzeska (1596);

napięcia społeczne - przekształcanie Kozaków w podległych magnatom chłopów, rosnąca pańszczyzna; Ukraina leżała na południowo-wschodnim krańcu, czyli "kresach" Rzeczypospolitej, stąd ziemie te nazywano kresowymi. Tamtejsi możni panowie byli niemal samodzielnymi władcami w swych olbrzymich dobrach, składających się z kilkuset niekiedy wiosek, licznych miast i miasteczek. Utrzymywali prywatne wojska, podległe ich rozkazom, a nie hetmańskim. toteż nazywano ich "królewiętami". Mieli tu swe dobra przede wszystkim Potoccy, Koniecpolscy i Wiśniowieccy.

Żyzne pola nęciły też różnego rodzaju awanturników, którzy chcieli się szybko wzbogacić. W tym celu brali od panów w dzierżawę wioski i starali się jak najwięcej wycisnąć z chłopów.

łupieszcze wyprawy Kozaków na Turcję - powodowało to zadrażnienia między sułtanem a królem, ponieważ byli Kozacy byli poddanymi Rzeczypospolitej;

powstanie rejestru Kozaków -Królowie chcieli włączyć Kozaków do regularnej armii, aby w ten sposób z jednej strony wzmocnić jej wartość bojową (Kozacy byli bardzo odważni), a z drugiej podporządkować ich sobie. Stefan Batory polecił sporządzić spis (rejestr) Kozaków i płacić im żołd. Podobnie postępował Władysław IV, ale szlachta była tym poczynaniom niechętna. Obawiała się bowiem wzmocnienia armii królewskiej, Kozaków zaś potępiała za udzielanie schronienia zbiegłym poddanym.

Rejestr obejmował niewielką część Kozaków, którzy za służbę wojskową otrzymywali żołd, wywoływał niezadowolenie nie objętych rejestrem Kozaków, którzy domagali się przyznania im podobnych uprawnień;

bezpośrednie przyczyny:

* chęć pobicia przez Polskę Turcji jako państwa innowierców oraz

* niezadowolenie Kozaków, z powodu upadku planów wojennych Władysława IV, których nie poparł sejm, a za późno już było hamować zaczęte wśród Kozaków zaciągi - cofnięcie rejestru, który był przygotowany w związku z wyprawą.

Powstanie Bohdana Chmielnickiego (1648):

Niezadowolenie Kozaków wykorzystał Chmielnicki, który dążył do wywalczenia szerokich uprawnień dla Kozaczyzny i Ukrainy; porozumiał się z Tatarami, uzyskał ich pomoc i wiosną 1648 r. porwał Kozaków do powstania;

Polacy zlekceważyli jego wystąpienie (Sicz kilkakrotnie organizowała powstania, które były krwawo tłumione), dopiero klęska wojsk koronnych nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, gdzie hetmani dostali się do niewoli, zaalarmowała całą Rzeczypospolitą. Jednakże powstanie rozlało się już na szerokie przestrzenie naddnieprzańskie, wciągając do walki ze szlachtą chłopstwo.

Sytuację dodatkowo utrudniła śmierć króla WŁADYSŁAWA IV. Zamęt w całym kraju pogłębiał się, a tymczasem wśród szlachty i magnaterii brakło jedności co do metod zwalczania powstania - część żądała kroków radykalnych, inni opowiadali się za polityką ustępstw wobec Kozaków i ugodą.

Klęska pod Piławcami, jesienią 1648 - dzięki nowemu zwycięstwu Chmielnicki dotarł pod Lwów i Zamość, a powstanie objęło Wołyń i część Białorusi.

po śmierci Władysława IV, nowym królem elekcyjnym został JAN KAZIMIERZ (1648-1668). Początkowo prowadził on rokowania z Chmielnickim jednak nie dały one rezultatów.

Latem 1649 wznowiono działania wojenne. Wojska polskie zamknęły się w twierdzy Zbaraż, która oparła się przewadze tatarsko-kozackiej. Jednak próba odsieczy nie powiodła się, wojska Jana Kazimierza zostały osaczone pod Zborowem.

Królowi jednak udało się pozyskać chana, który niechętnie widział zbytnie wzmocnienie się Kozaczyzny i dążył do utrzymania swego rodzaju równowagi między obu stronami. Dzięki temu doszło do podpisania ugody zwanej zborowską, na mocy której wyodrębniono trzy województwa ukraińskie, Chmielnickiemu przyznano tytuł hetmana i zwiększono rejestr Kozaków.

W 1651 r. wojna rozgorzała na nowo. W decydującym starciu pod Beresteczkiem armia Chmielnickiego mimo zaciętej obrony poniosła klęskę.

Podpisano ugodę w Białej Cerkwi, która zmniejszyła liczbę Kozaków rejestrowych oraz okroiła wyodrębnione dla nich terytorium.

Porozumienie w Białej Cerkwi nie zakończyło walk z Kozakami. Chmielnicki zrozumiał, że na Tatarów nie może liczyć, a o własnych siłach z Rzeczypospolitą walczyć nie zdoła, dlatego zwrócił się do Rosji.

W styczniu 1654 r. do Perejasławia przybyło poselstwo rosyjskie, aby porozumieć się z radą kozacką co do warunków, na których Ukraina uznałaby zwierzchnictwo cara (ugoda perejasławska). Wkrótce została zawarta ugoda, która proklamowała zjednoczenie nadnieprzańskich ziem ukraińskich z Rosją.

Ugoda perejasławska nie została uznana przez Rzeczypospolitą, która nie zamierzała rezygnować z obszarów nadnieprzańskich. W tej sytuacji Rosja rozpoczęła w lecie 1654 r. wojnę. Polacy zdołali jednak uzyskać pomoc Tatarów, którzy tym razem przeciwstawili się zbytniemu wzmocnieniu Rosji. W 1655 r., pod Ochmatowem, wojska polsko-tatarskie odniosły zwycięstwo nad Kozakami.

Wojnę przerwano z powodu potopu szwedzkiego.

Po śmierci Chmielnickiego nowym hetmanem kozackim został Jan Wyhowski, który próbował przekreślić ugodę perejasławską z Rosją. W 1658 r. podpisał on w Hadziaczu ugodę z Polską (ugoda hadziacka).

Kozacy nie mieli zaufania do Rzeczypospolitej, obawiali się, że uzyskane ustępstwa nie zostaną dotrzymane. Pod wodzą syna Chmielnickiego, Juraszka, rozgorzała wojna polsko-rosyjska, ponieważ Kozacy znowu zwrócili się w stronę Rosji.

Wyprawy rosyjskie w 1660 r. skończyły się niepowodzeniami (klęska rosyjska pod Cudnowem), jednak z powodu wewnętrznych konfliktów Polacy nie wykorzystali w pełni zwycięstwa.

Przeciągająca się wojna wykazała, że żadna ze stron nie była zdolna do utrzymania w swym ręku całości ziem ukraińskich.

Podpisano rozejm w Andruszowie w 1667 r., w którym Rosja i Rzeczpospolita godziły się na podział Ukrainy. Wytyczona została nowa granica między oby państwami.

Bitwa pod Żółtymi Wodami - pierwsza bitwa między wojskami polskimi a Kozakami w czasie powstania Chmielnickiego stoczona 16 maja 1648.

Na wieść o wybuchu powstania hetman wielki koronny Mikołaj Potocki ruszył niezwłocznie na Ukrainę, nie czekając na pomoc ze strony księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Rozdzielił swoje wojska na 3 części, przy czym największy oddział zostawił przy sobie, a przeciwko siłom kozacko-tatarskim Bohdana Chmielnickiego wysłał dwie grupy.

Pierwsza pod dowództwem syna hetmana, Stefana Potockiego (który korzystał z pomocy Jacka Szemberka i Stefana Czarnieckiego), maszerowała stepem, druga, składająca się głównie z kozaków rejestrowych, przemieszczała się łodziami po Dnieprze.

Po dotarciu do Żółtych Wód oddział Stefana Potockiego w sile 1200 żołnierzy uderzył natychmiast na Kozaków, ale wobec kilkakrotnej przewagi wroga zmuszony został do wycofania się i zorganizowania obrony w oparciu o tabor. O porażce Polaków zadecydowało przejście na stronę wroga kozaków rejestrowych i dragonów. Potocki zdecydował się na negocjacje, w czasie których Chmielnicki zgodził się na polski odwrót za cenę pozostawionych armat.

Kozacy złamali jednak umowę i wydali armaty Tatarom, którzy podczas odwrotu zaatakowali polski tabor i wymordowali większość znajdujących się w nim ludzi. Stefan Potocki, ciężko ranny, dostał się do niewoli i wkrótce zmarł. Stefan Czarniecki, który występował w trakcie negocjacji w charakterze pełnomocnika Potockiego, został po zakończeniu układów zatrzymany w obozie kozackim i trafił do niewoli tatarskiej.

****

Bitwa pod Żółtymi Wodami

Bitwa pod Żółtymi Wodami to pierwsza bitwa między wojskami polskimi a Kozakami w czasie powstania Chmielnickiego rozegrana 16 maja 1648.

Bitwa pod Żółtymi Wodami
Data	29 kwietnia aż do 16 maja 1648
Miejsce	Żółte Wody
Wynik	wygrana Kozaków
Terytorium	Ukraina

Na wieść o wybuchu powstania hetman wielki koronny Mikołaj Potocki ruszył niezwłocznie na Ukrainę, nie czekając na pomoc ze strony księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Rozdzielił swoje wojska na 3 części, przy czym największy oddział zostawił przy sobie, a przeciwko siłom Bohdana Chmielnickiego kozacko-tatarskim wysłał dwie grupy. Pierwsza pod dowództwem syna hetmana, Stefana Potockiego maszerowała stepem, druga, składająca się głównie z kozaków rejestrowych przemieszczała się łodziami po Dnieprze.

Po dotarciu do Żółtych Wód oddział Stefana Potockiego w sile 1200 żołnierzy uderzył natychmiast na Kozaków, ale wobec kilkakrotnej przewagi wroga zmuszony został do wycofania się i zorganizowania obrony w oparciu o tabor. O porażce Polaków zadecydowało przejście na stronę wroga kozaków rejestrowych i dragonów. Wtedy Potocki zdecydował się na negocjacje, w czasie których Chmielnicki zgodził się na polski odwrót za cenę pozostawionych armat.

Kozacy złamali jednak umowę i wydali armaty Tatarom, którzy podczas odwrotu zaatakowali polski tabor i wymordowali większość znajdujących się w nim ludzi. Zginął m.in. Stefan Potocki, a Stefan Czarniecki dostał się do niewoli.

Juliusz Kossak, Śmierć Stefana Potockiego pod Żółtymi Wodami

---