opracowanie tobor nowacki

Wstęp do prawoznawstwa

(na podstawie „Wstęp do prawoznawstwa” wyd. 2002

Józef Nowacki i Zygmunt Tobor)

Wstęp

ZDANIE:

oznajmujące <- zdania, którym przysługuje wartość logiczna (np. Jan jest prawnikiem.)

pytające (np. Czy ten autobus jedzie do Katowic?)

rozkazujące (np. Wyjdź!)

Zdanie w sensie logicznym wyraża sąd, tzn. jakąś myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do
jakiegoś stanu rzeczy; jednoznacznie stwierdza, na gruncie danego języka, iż tak a tak jest albo że
tak a tak nie jest (Ziembiński).

Dyrektywy i oceny – wypowiedzi nie mające wartości logicznej.

DYREKTYWY:

normy -> (akty oddziaływań

przepisy -> stanowczych)

zasady

reguły

wskazówki

rady

zalecenia

sugestie

Wszystkie te dyrektywy to skonwencjonalizowane akty werbalne (słowne) wpływające na
zachowanie ludzi.

OCENY

zasadnicze (właściwe, samoistne) – oceniamy dany przedmiot „dla niego samego”, bez
względu na jego relację do innych przedmiotów. (np. Ta książka jest bardzo ciekawa.)

instrumentalne (celowościowe, utylitarne) – oceniamy dany przedmiot jako „dobry środek”,
„środek do dobrego”, „dobry środek do dobrego” czy też ze względu na skutki jakie
powoduje. (np. To opracowanie nie przyda Ci się do egzaminu z logiki.)

Oceny wyrażają naszą aprobatę lub dezaprobatę pewnego stanu rzeczy.

Wypowiedź jest fałszywa lub prawdziwa, jeśli opisuje jakiś stan rzeczy, zgodnie (niezgodnie) z
rzeczywistością. Jeżeli jakaś wypowiedź niczego nie opisuje, ale wyraża jedynie naszą aprobatę
lub dezaprobatę, to kwalifikować jej w kategoriach prawdy lub fałszu nie możemy. Stąd też
zarówno oceny, jak i normy należą do klasy wypowiedzi nonkognitywnych, czyli takich, które
nie mają wartości poznawczej.

Rozdział pierwszy

I. PRZEPISY PRAWA

są ustanawiane mocą tzw. generalnych normatywnych aktów prawnych (np. konstytucja,
ustawy)

są wypowiedziami językowymi „zastanymi” przez nas w tekstach ustaw i innych aktów
prawnych

to jednostki redakcyjne aktu prawotwórczego

to zdaniokształtne zwroty językowe wskazujące bądź narzucające sposób
postępowania (czyli reguły postępowania), formalnie wyodrębnione w tekście
prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtne fragmenty artykułu,
paragrafu lub ustępu.

każdy przepis prawa jest regułą zachowania

Artykuły, paragrafy, punkty, litery – jednostki redakcyjne (systematyzacyjne) aktu prawnego.

Formułowanie przepisów prawa:

POPRZEDNIK NASTĘPNIK

- wymienia, wskazuje lub - ustala skutki prawne, jakie
określa „okoliczności”, które powinny być związane
rodzą skutki prawne z okolicznościami
wymienionymi w

poprzedniku

(np. a) Jeżeli student nie zaliczył danego przedmiotu w wyznaczonym czasie (poprzednik), to
zostanie usunięty z listy studentów przez dziekana (następnik).
b) W razie rezygnacji z któregoś z wcześniej wybranych przedmiotów maturalnych (poprzednik),
uczeń powinien jak najszybciej złożyć w tej sprawie pisemny wniosek do dyrekcji liceum
(następnik).
c) Kto spóźnia się na wykłady i z premedytacją zakłóca ciszę na sali („stan rzeczy”), podlega karze
pozbawienia wolności od jednego do trzech miesięcy (ujemne następstwo prawne).)

Sposoby formułowania przepisów:
1) Początek zdania:

jeżeli...

w razie...

w wypadku...

2) Opisy pewnych zdarzeń:
„Śledztwo prowadzi prokurator”

Funktor normotwórczy – odpowiedni zwrot językowy, wiążący w zadaniokształtną całość
obydwa wyróżnione człony przepisu prawa.

Słowa formułujące przepisy:

powinien (w znaczeniu dyrektywalnym, zalecającym)

należy

musi

nie może

Zwroty:

jest zobowiązany

jest uprawniony

Przepisy nie są zdaniami w sensie logicznym, nie są zdaniami opisującymi (stwierdzającymi). Nie
są wypowiedziami w postaci „A jest B”, lecz „A powinno być B”. Nie są ani prawdziwe, ani
fałszywe.

II. FAKTY PRAWNE

Fakty prawne – to wszystkie te „okoliczności” wymieniane w przepisach prawa, które pociągają
za sobą, wywołują czy rodzą skutki prawne; innymi słowy powodują powstawanie, zmiany albo
wygaśnięcie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź też uprawnień i obowiązków. Nie zawsze
fakty prawne powodują powstawanie, zmiany czy wygaśnięcie stosunków prawnych, ale stosunek
prawny powstaje w wyniku tego, że zaistniał określony fakt prawny.

Rodzaje faktów prawnych:

Fakty prawne:

Zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezależnie od zachowania się
podmiotów prawa. (Np. śmierć, urodzenie, upływ czasu.)

Zachowania – podmiotów prawa:

a)
-

działanie – polegające na wykonywaniu pewnych czynności (np. działa, ten co kradnie,
spisuje testament, zabija)

zaniechanie – brak działania wymaganego przez prawo (np. ktoś, kto nie udzielił pomocy
poszkodowanym, a miał to zrobić)

b)
-

czyny – zachowanie się podmiotu prawa, które rodzi za sobą skutki prawne, choć do
wywołania owych skutków podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał:

czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej)

czyny niezgodne z prawem (bezprawne, niedozwolone) (np. wyrządzenie komuś
szkody)

czynności prawne – świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów,
zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli (np.
przyjęcie spadku, umowa najmu)

3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenia sądowe

Orzeczenie:

konstytutywne – powodują powstanie bądź zmianę czyichś uprawnień lub obowiązków (np.
orzeczenie rozwodu)

deklaratoryjne – jedynie stwierdzają istnienie określonych uprawnień lub obowiązków, nie
zmieniając stanu prawnego, nie kwalifikuje się ich jako fakty prawne (np. orzeczenie, że
osoba bliska, stale zamieszkująca z najemcą, po jego śmierci sama stała się najemcą)

Uwaga! Dopiero razem wzięte zdarzenie lub zachowanie oraz tzw. konstytutywne orzeczenie
sądowe wykazują cechy faktu prawnego i rodzą odp. skutki prawne.

III. SKUTKI PRAWNE

Skutki prawne – to wszystkie następstwa prawne, jakie przepisy prawa wiążą z faktami prawnymi;
następstwa, jakie powinny nastąpić (lub mogą nastąpić, jeżeli wyznacza je przepis o charakterze
iuris dispositivi), gdy zaistnieje fakt prawny. Powiązania faktów prawnych ze skutkami prawnymi
mają charakter powinnościowy, normatywny, gdyż są one ustalane bądź narzucane mocą
postanowień przepisów prawa.

Przepisy prawa wyznaczają skutki prawne w różny sposób:

jednoznacznie precyzują skutki prawne, niczego nie uzależniając od oceny organów
stosujących prawo (np. Każda kura, u której zostanie wykryty wirus ptasiej grypy, musi
zostać uśpiona w ciągu 24 godzin przez weterynarza – nie ma innej możliwości, kura nie
może być poddana leczeniu, izolacji ani też nie może sobie biegać po podwórku, ma być
zabita i koniec!)

jednoznacznie ustalają rodzaj skutków, ale zakreślają tylko górna granicę ich wymiaru,
pozostawiając ocenie organów stosujących prawo ich rozmiar w danych przypadkach (np.
Kto zabija nieumyślnie, podlega karze pozbawiania wolności od roku do lat 3)

ocenie organów stos. prawo dają możliwość wyboru rodzaju skutków prawnych spośród
wymienionych, zakreślając tylko ich granice ( np. (...) podlega karze grzywny lub karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 2)

nakazują stosowanie więcej niż jednego rodzaju skutków prawnych (np. (...) podlega karze
grzywny lub pozbawienia wolności od 3 miesięcy do roku oraz dożywotniego pozbawiania
uprawnień do wykonywania zawodu)

przepisy o swobodnym uznaniu (np. Jeżeli nauczyciel zachce, to może zmienić datę
sprawdzianu na prośbę ucznia, ale nie musi.)

Przepisy zawierające tzw. klauzule generalną są przepisami, które same merytorycznie nie
określają skutków prawnych. Klauzulami generalnymi nazywane są tego rodzaju postanowienia,
występujące w przepisach prawnych, które uzależniają wydawane rozstrzygnięcia od zgodności z
„dobrymi obyczajami”, „zasadami współżycia społecznego” (np. Jednakże sąd opiekuńczy może, ze
względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie nawet mimo braku zgody opiekuna,
jeżeli wymaga tego dobro dziecka.)

IV. OBOWIĄZEK

Obowiązek prawny – polega na tym, że przepis prawa ustanawia dla danej klasy adresatów nakaz
lub zakaz określonego zachowania się (działania lub zaniechania) (np. Administrator forum jest
zobowiązany do powiadomienia użytkowników o planowanej zmianie regulaminu korzystania z
forum.) Często niewypełnienie obowiązku powinno lub może pociągnąć za sobą przewidziane
przez prawo ujemne dla adresata skutki prawne.
Rozróżniamy dwa przypadki:

gdy niewypełnienie obowiązku „powinno” pociągnąć za sobą skutki
prawne (np. Kto wbrew obowiązkowi wyprowadzania swojego psa na
spacer, nie robi tego, podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności od
jednego do trzech miesięcy.)

gdy niewypełnienie obowiązku „może” owe skutki prawne pociągnąć –
wtedy, gdy odpowiedni przepis prawa od decyzji określonego podmiotu
uzależnia to, czy ten, kto nie zastosował się do odpowiedniego zakazu lub
nakazu, ma ponieść owe ujemne skutki prawne, czy też nie (np. Lekarz,

który postąpił tak jak w art.2 lub 3 podlega karze grzywny, pod warunkiem,
ż

e odpowiedni wniosek, przez uprawnionego oskarżyciela, zostanie

wniesiony do sądu..)

Do obowiązków niewymuszalnych zalicza się te zwane naturalnymi (obligatio naturalis), tzn.
takie których nie można wymusić, ale w przypadku ich spełnienia nie można zażądać zwrotu
(np. wierzytelności przedawnione).

V. SANKCJE

Sankcje – ujemne skutki prawne, polegające na zastosowaniu represji w postaci przymusu
państwowego, jakie powinny nastąpić, jeżeli adresat nie zastosuje się do nakazu czy zakazu
przepisu prawa, a więc gdy nie wypełnia swojego obowiązku. Przepisy prawa ustalają rodzaj i
wymiar represji. Dzielimy je na:

represyjne

egzekucyjne

* niektórzy podają jeszcze „sankcje” nieważności

Ad. a) Sankcje represyjne – są złem, dolegliwościami, przykrościami wyrządzonymi tytułem
odpłaty za zachowanie niezgodne z nakazami lub zakazami przepisów prawa.

Polski kodeks karny wyróżnia:

kary (grzywna, ograniczenie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie
pozbawienie wolności)

rodki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska,

wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody,
nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości)

Sankcje karne mogą być:

bezwzględnie oznaczone, ściśle określające rodzaj i wymiar kary (np. Kto dopuszcza się
prześladowań na tle rasowym, podlega karze 25 lat więzienia.)

względnie oznaczone, określają rodzaj kary i granice jej wymiaru (np. Kto dopuszcza się
czynnej napaści na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 do 15 lat.)

alternatywnie oznaczone, pozostawiają ocenie sądu wybór rodzaju kary spośród takich kar,
jakie przewiduje dany przepis prawa (np. Kto publicznie znieważa, niszczy, uszkadza lub
usuwa godło, sztandar, chorągiew, banderę, flagę lub inny znak państwowy, podlega
grzywnie lub karze pozbawienia wolności od miesiąca do roku.)

Ad. b) Sankcje egzekucyjne – zmusza adresata do wykonania tego obowiązku, którego adresat ów
nie wypełnił dobrowolnie. Uzyskuje się po poprzez:

bądź to przez zastosowanie przymusu osobistego (np. Oskarżony, który przez 3 kolejne
rozprawy nie stawi się przed sądem, może zostać doprowadzony przymusowo.)

bądź to w wyniku tzw. przymusowego wykonania zastępczego, gdy na przykład w trybie
egzekucji majątkowej uzyskuje się środki na zaspokojenie wierzytelności (np. Egzekucja z
nieruchomości należy do komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu
nieruchomość jest położona. Wierzyciel może dokonać wyboru komornika działającego przy
sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest położona, nawet jeżeli nieruchomość nie jest
położona w jego rewirze.)

VI. NIEWAśNOŚĆ

Nieważność – polega na tym, że dana czynność będąca konsekwencją zachowania niezgodnego z
prawem nie rodzi skutków prawnych. (Np. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę,
która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli.) Może być:

nieważnością ex lege (z mocy prawa)

lub do jej unieważnienia wymagane jest wszczęcie określonego postępowania

Uwaga! Niektórzy zaliczają „nieważności” do sankcji!

VII. UPRAWNIENIA

Uprawnienia – należą do klasy następstw, jakie przepisy prawa wiążą z określonymi faktami
prawnymi. Przepisy prawa przewidują dla danego podmiotu pewną możliwość zachowania się
wywołującego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem tegoż podmiotu. (np. W
wypadku rażącego naruszenia regulaminu przez użytkownika forum administrator może usunąć go
z listy zarejestrowanych.)

Dozwolenia mocne – możliwość zachowań podmiotów wyznaczona jest normatywnie (przez
przepisy prawa), czyli zachowania te dozwolone są przez prawo.

Zachowania prawne indyferentne – to takie zachowania, których status nie jest wyznaczony
(unormowany) przez prawo, nie rodzą skutków prawnych. (np. Dziecko myje wieczorem zęby –
dozwolone. Dziecko się nie myje – niedozwolone.)

Uwaga! Nie można zaliczyć zachowań indyferentnych do klasy uprawnień bez przyjęcia
założenia, że wszystko, co nie jest nakazane, zakazane i dozwolone mocno, jest także
dozwolone! Dlatego też nazwę „uprawnienie” rezerwujemy wyłącznie dla dozwoleń mocnych.

VIII. KOMPETENCJE

Przez kompetencje rozumie się zazwyczaj:

bądź to całokształt uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw, w
których to zakresie organ państwa jest uprawniony do działania

bądź też całokształt uprawnień i obowiązków dotyczących dziedziny, w
obrębie której organ państwa jest uprawniony, a zarazem zobowiązany do
działania

Operując tym pojęciem wyróżnia się:

rzeczowy zakres kompetencji (inna jest rzeczowo wyznaczona dziedzina spraw należących
do zakresu działania ministerstwa łączności, a inna do ministerstwa sprawiedliwości)

zakres osobowy (inny jest osobowy zakres działania sądów wojskowych, a inna sądów
powszechnych)

zakres terytorialny (inny jest zakres działania prezydenta miasta (ograniczony do terytorium
danego miasta), inny wojewody (ograniczony do terytorium danego województwa))

Uwaga! Termin „kompetencja” mimo nasuwających się zastrzeżeń pojęciowych, obejmuje
swym zakresem wyłącznie uprawnienia bądź uprawnienia i obowiązki organów państwa i jest
dość powszechnie stosowany.

IX. ADRESACI PRZEPISÓW PRAWA

Adresatami przepisów prawa nazywa się te podmioty, do których:

skierowane są (adresowane) postanowienia praw

zachowania normuje prawo

Adresatami są wszystkie podmioty prawa, z tym że nie wszystkie przepisy dotyczą wszystkich
podmiotów.

Podział podmiotów prawa:

podmioty stosujące prawo, czyli te które na podstawie przepisów prawa wydają
rozstrzygnięcia jednostkowe

pozostałe podmioty prawa

*Dla jednych autorów istnieją:

„Adresaci pierwotni” („adresaci bezpośredni”) – to organy państwowe (tzw. kontrolerzy)
do których adresowane są reguły prawa.

„Adresaci wtórni” („adresaci pośredni”) – podmioty które mogą wysuwać wnioski z
przepisów prawa adresowanych do organów państwa.

Dla innych adresatami prawa są:

„adresaci pierwotni” – osoby fizyczne (i prawne)

„adresaci wtórni” – organy państwa

X. RODZAJE PRZEPISÓW PRAWA

Ius cognes – ius dispositivum

Przepisy o charakterze iuris cogentis są przepisami bezwzględnie stosowanymi. W sytuacjach
unormowanych w przepisach iuris cogentis podmioty prawa nie mają żadnej możliwości wyboru
sposobu zachowania się, muszą zachować się tak, jak nakazuje przepisy (pod rygorem poniesienia
ujemnych skutków prawnych). (Np. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba pozostająca w związku
małżeńskim.)

Przepisy o charakterze iuris dispositivi pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania
własnego zachowania i wzajemnych stosunków. Znajdują zastosowanie, gdy:

dany podmiot albo strony stosunku prawego same czegoś w danym zakresie nie postanowiły

ich postanowienia mają tylko częściowy charakter

strony w danej kwestii, nawet już po zawarciu umowy, w drodze porozumienia nie zdołały
osiągnąć zgody

Przepisy zostały ustanowione właśnie z myślą o tego rodzaju sytuacjach, w których mimo braku
oświadczenia woli stron trzeba wydać orzeczenie czy rozstrzygnąć spór istniejący między stronami.
(Np. W braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny, jak współdłużnik
solidarny.)

Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające

Przepisy nakazujące – ich cechą jest to, że z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów
zachowań możliwych w danej sytuacji wyróżniają one jedno z nich (lub jeden sposób zachowania) i
postanawiają, że należy zachowywać się tylko w sposób wskazany w tych przepisach. (Np. Przy
wejściu na uczelnię należy okazać legitymację studencką, osoba nie posiadająca tego dokumentu
nie zostanie wpuszczona na teren uczelni.)

Przepisy zakazujące – ich cechą jest to, że z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów
zachowań możliwych w danej sytuacji wyróżniają one jedno z nich i postanawiają, że tak
postępować nie wolno (najczęściej pod rygorem poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych).
(Np. Nie można mieć więcej niż jednego miejsca zamieszkania.)

Przepisy uprawniające (dozwalające) – przewidują dla danej, oznaczonej klasy podmiotów
możliwość wyboru określanego sposobu zachowania się, przy czym zachowanie to nie jest ich
obowiązkiem, a więc nie jest zachowaniem nakazanym lub zakazanym. (Np. Właściciel gruntu
może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców.
Właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

)

Uwaga! Można jeszcze mówić o przepisach nakazująco-uprawniających (np. Nie można
studiować dwóch kierunków jednocześnie.) i zakazująco-uprawniających (np. Po zmianie miejsca
zamieszkania, trzeba wymienić dowód tożsamości.)

Przepisy odsyłające i blankietowe

Przepisy odsyłające – są ustanawiane w celu uniknięcia w tekstach prawnych dwukrotnego czy
kilkakrotnego nawet powtarzania tych samych postanowień. Wg niektórych publikacji prawniczych
z odesłaniem mamy do czynienia również wtedy, gdy przepisy prawa nakazują kierować się także
jakimiś pozaprawnymi ocenami („słuszności”, „czyimś dobrem”). (Np. Kto popełnia przestępstwo
określone w art. 1, 2 lub 3, podlega karze pozbawiania wolności od 1 do lat 3.)
Odesłanie może być kierowane:

do jednego przepisu prawa

do dwu lub więcej

do całej grupy przepisów

do innego działu prawa

do prawa obowiązującego w innym państwie

Przepisy blankietowe – rodzaj tekstów prawnych, które pewnych kwestii same nie rozstrzygają,
same nie wyznaczając sposobu postępowania adresatów, lecz wydawane rozstrzygnięcia
uzależniają od postanowień innych generalnych aktów prawnych. Przepisy te same nie wskazują i
nie charakteryzują zachowań zagrożonych sankcjami, lecz tylko ustanawiają sankcje za zachowanie
niezgodne z postawieniami pewnej, ogólnie wymienionej grupy przepisów prawa. Przepisy
blankietowe często z góry, in blanco, określają sankcje za zachowanie niezgodne z przepisami,
które dopiero mogę zostać wydane. (Np. Kto wykracza przeciwko przepisom o bezpieczeństwie na
drogach publicznych podlega karze grzywny.)

Lex generalis – lex specialis

Lex generalis – reguła powszechna. (Np. Kto zabija, podlega karze 15 lat więzienia.)

Lex specialis – reguła szczególna, ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechniej i
ustalająca inne skutki prawne dla przypadków nią objętych albo też skutki te w ogóle wyłączająca.
(Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze 25 lat więzienia.)

(Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem i pod wpływem alkoholu, podlega karze
dożywotniego pozbawienia wolności)

Przepisy-zasady a przepisy-reguły

Rozróżnienie zasad i reguł:

Reguły – gdy obowiązują, to rozwiązanie, które wyznaczają, musi zostać
przyjęte, jeżeli zaś nie obowiązują - nie wnoszą nic do podjęcia decyzji.
Zasady natomiast nie wyznaczają konsekwencji prawnych, które powinny
nastąpić automatycznie, jeżeli występują okoliczności przewidziane przez
te zasady. Stanowią one jedynie „racje argumentacyjne”, które powinien
uwzględnić stosując prawo.

W przypadku kolizji reguł jedna z nich obowiązuje, druga zaś nie. Istnieje
natomiast wiele zasad, które są niezgodne w ich zastosowaniu.

Zasady posiadają wymiar „wagi” lub „znaczenia”, którego reguły są
pozbawione. W przypadku odwołania się do zasad uwzględniona jest ich
„doniosłość”.

Inny podział przepisów prawa, którego kryterium stanowią nieważność i zagrożenie karą:

Lex plusquam perfecta – przewiduje zastosowanie sankcji karnej oraz powoduje
nieważność dokonanej czynności.

Lex perfecta – regułą powodująca tylko nieważność dokonanej czynności.

Lex minus quam perfecta – przewiduje karę, ale nie unieważnia dokonanej czynności.

Lex imperfecta – prawna reguł zachowania się bądź akt prawny nie ustanawiający sankcji
(ujemnych skutków prawnych) za zachowania się z nim niezgodne.

Zasada (np. szybkości procesowej, wolności słowa, równości społecznej)
Reguła (np. zakaz tortur, równość obywateli wobec prawa)

Przepisy proste i złożone

Przepisy proste – określają skutki prawne jednego tylko „stanu faktycznego”, jednego faktu
prawnego. (Np. Na pisemny wniosek pracownika pracodawca może udzielić mu urlopu
bezpłatnego.)

Przepisy złożone – określają skutki prawne dwu lub więcej owych faktów prawnych. (Np. W ciągu
ostatnich pięciu lat przed upływem zastrzeżonego w umowie terminu wieczysty użytkownik może
żą

dać jego przedłużenia na dalszy okres od czterdziestu do dziewięćdziesięciu dziewięciu lat;

jednakże wieczysty użytkownik może wcześniej wystąpić z takim żądaniem, jeżeli okres amortyzacji
zamierzonych na użytkowanym gruncie nakładów jest znacznie dłuższy aniżeli czas, który pozostaje
do upływu zastrzeżonego w umowie terminu. Odmowa przedłużenia jest dopuszczalna tylko ze
względu na ważny interes społeczny.)

Przepisy ogólne i jednostkowe (nazywane niekiedy indywidualnymi)

Przepisy ogólne – to takie, których adresaci są określani za pomocą nazw ogólnych, nadto zaś
przepis znajduje zastosowanie w więcej niż jednym przypadku, gdyż dotyczy zachowań
powtarzalnych. (Np. Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste
pracownika.)

Przepisy jednostkowe – reguły zachowania, które jednostkowo (imiennie) oznaczonemu
adresatowi wskazują jednorazowo sposób zachowania się. Przepisy te zawarte są np. w wyrokach

sądowych i decyzjach administracyjnych. (Np. Jan Kowalski dnia tego i tego powinien stawić się
przed komisją poborową.)

Przepisy generalne i indywidualne

Przepisy generalne – jego adresaci są określani nazwą generalną.

Przepisy indywidualne – adresat został określony nazwą indywidualną.

W podziale tym jedynym kryterium branym pod uwagę jest sposób oznaczenia adresata.

Przepisy abstrakcyjne i konkretne

Przepis abstrakcyjny – to taki przepis, który normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo
określony sposób.

Przepis konkretny – taki, który adresatowi (oznaczonemu indywidualnie lub generalnie) wyznacza
w wyróżnionych okolicznościach jednorazowe zachowanie się.

10.

Przepisy pierwszego i drugiego stopnia

Wszystkie przepisy praw ustanowione mocą normatywnych aktów prawnych można podzielić na 1
i 2 stopnia (lub wyższych stopni).

Przepisy pierwszego stopnia – te, mocą których z określonymi faktami prawnymi wiązane są
skutki prawne.

Przepisy drugiego stopnia:

normują sprawy związane z tworzeniem (ustanawianie) przepisów stopnia pierwszego,

uchylają moc obowiązującą przepisów pierwszego stopnia,

określają czas (chwilę) zyskania mocy obowiązującej przepisy pierwszego stopnia,

postanawiają, które przepisy pierwszego stopnia wtedy a wtedy znajdują zastosowanie,
których zaś i kiedy się nie stosuje,

ustalają rozumienie przepisów pierwszego stopnia itd.

Rozdział drugi

PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA

Norma prawna – wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania, a więc jako reguła
zachowania, przy czym od innych rodzajów norm (moralności, obyczaju, dobrego wychowania itd.)
ma ją odróżnić cecha „prawności”.

I. Stosunek pojęć: „przepis prawny” – „norma prawna”

Koncepcja

Stanowisko w ogóle nie wprowadza pojęcia „norma prawna”. „Przepis prawa” jest określeniem,
za pomocą którego omawia się, analizuje i z powodzeniem rozwiązuje wszystkie bez wyjątku
problemy prawnicze.

Koncepcja

Drugie stanowisko w kwestii stosunku „przepisu prawnego” do „normy prawnej” sprowadza
się do zamiennego posługiwania się obydwu tymi określeniami.

Koncepcja

Norma prawna rozumiana jest tu jako znaczenie zwrotu prawnego. Rozumienie przepisu
prawa może mieć tu dwie płaszczyzny:

„przepis prawa” – nazwa oznaczając zarówno sam napis, jak i „normę”,
czyli znaczenie owego zespołu znaków. Norma byłaby wtedy traktowana
jako jeden z dwu elementowych składowych przepisu prawa (norma +
napis = przepis prawa)

„przepis prawa” rozumiany jako sam napis, jako sam zespół znaków
pisarskich wydrukowanych w akcie prawnym pod określonym numerem
artykułu, bądź paragrafu, „norma” zaś byłaby rozumiana jako znaczenie
tego napisu

Koncepcja

Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa. „Normę prawną” autorzy ci
rozumieją, jako regułę zachowania się skonstruowaną na podstawie przepisów prawa (jako regułę
zbudowaną z elementów zawartych w przepisach prawa).

Koncepcja

Norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa. Przepis prawa jest
charakteryzowany jako „stanowiący całość gramatyczną (...) zwrot językowy zawarty w
tekście aktu normatywnego”, przy czym dodaje się, że „poszczególny artykuł lub paragraf
aktu normatywnego zawiera jeden lub kilka przepisów prawa”. Uwypukleniu wymagają tu
twierdzenia, że:

prawo obowiązujące nie składa się z przepisów prawa, lecz z norm prawnych

przepisy prawa są jedynie technicznymi środkiem służącym do wyrażania tychże
norm

Koncepcja ta występuje w niektórych teoriach praw, między innymi w:

psychologicznej teorii prawa

teoriach prawa naturalnego – (Istnieją dwa rodzaje prawa: naturalne (ponadpozytywne) i
pozytywne. Prawo natury - realne, istniejące niezależnie od rozporządzeń zwierzchników

ziemskich, obowiązujące niezależnie od poczynań człowieka. Jego źródła - istoty
nadprzyrodzone, natura, rozum ludzki, poczucie moralne, instynkty, istniejące wartości,
stosunki społeczne. Natura to prawodawca najwyższy, a normy - samoistnie, obiektywnie
istniejące byty, odkrywane za pomocą czynności o charakterze poznawczym.)

niemiecka szkoła historyczna

Cechą wspólną tych teorii jest to, że normy prawne są rozumiane jako osobnego rodzaju zjawiska,
które powstają i istnieją niezależnie od działalności władzy państwowej.

W świetle takiego pojmowania prawa zrozumiałe stają się wypowiedzi, że prawo nie składa się z
przepisów, lecz z norm prawnych i że przepisy są jedynie technicznym środkiem służącym do
wyrażania norm prawnych. Rzecz tylko w tym, że trzeba wówczas akceptować całkowicie inne
rozumienie prawa niż zespół przepisów ustanawianych przez ciała prawodawcze mocą ustawa i
rozporządzeń.

II. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych

Struktury jednoelementowe

Niektórzy autorzy określoną wypowiedź nazywają normą prawną, jeżeli tylko wskazuje ona sposób
należytego postępowania, np. „nie kradnij”, „nie zabijaj” itp.

Struktury dwuelementowe

Rzecznicy tego stanowiska uważają, że wszystkie w ten sposób konstruowane normy prawne są
wypowiedziami typu „jeżeli...”, „to...”. Różnie bywa jednak traktowana sprawa, co ma być
poprzednikiem („jeżeli”), a co następnikiem (”to...”) tak konstruowanej normy. Np.:

Stan faktyczny – skutki prawne (np. „kto z winy swej wyrządził szkodę drugiej
pszczółce (stan faktyczny),obowiązany jest wypłacenia odszkodowania tej pszczółce
(skutek prawny)”)

Hipoteza – dyspozycja – sankcja nie jest koniecznym elementem struktury, (np.
„jeżeli osoba jest właścicielem (hipoteza), ma prawo posiadania, używania i
rozporządzania swym mieniem (dyspozycja)”)

Hipoteza - dyspozycja albo dyspozycja – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną
(hipoteza), powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru
rzeczy (dyspozycja)” lub „kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach
ze względu na jego przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość (dyspozycja),
podlega karze ograniczenia wolności do lat 3 (sankcja)”

Hipoteza – dyspozycja albo hipoteza – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną
(hipoteza), powinien zatrzymać dla siebie (dyspozycja)” lub „kto nie wykonuje
zadanych prac domowych z logiki (hipoteza), podlega karze 13 batów (sankcja)”

Hipoteza (tymczasowe) przypuszczenie, mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska; domysł; założenie oparte na
prawdopodobieństwie a wymagające sprawdzenia.
Dyspozycja rozporządzenie, polecenie, wskazówka; plan, układ, podział (książki, referatu itd.).

Struktury trójelementowe

Zgodnie z założeniami omawianej koncepcji „całość” nazwana normą prawną stanowi dopiero
skonstruowana z przepisów prawa reguła zachowania, zbudowana z trzech elementów:

hipotezy

dyspozycji

sankcji

np. „kto nie przychodzi na zajęcia z logiki (hipoteza), a na zajęcia należy przychodzić (dyspozycja),
podlega karze pozbawiania praw ucznia na okres 2 miesięcy (sankcja)”

Norma sprzężona

Całość tworzą dopiero dwie normy wzięte łącznie:

norma sankcjonowana, składająca się z hipotezy i dyspozycji

norma sankcjonująca, składająca się z hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej)
i z dyspozycji (obowiązek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji
tego skutku)

np.
Norma sankcjonowana: „kto, tańcząc, nadepnął partnerowi na stopę (hipoteza), powinien
niezwłocznie przeprosić tę osobę (dyspozycja)”
Norma sankcjonująca: „tancerz, który nadepnął partnerowi na stopę, nie przeprasza niezwłocznie
tej osoby (hipoteza, hipoteza wtórna), podlega karze...(dyspozycja, przez niektórych nazywana
wprost sankcją)”

Norma jako ciąg relacji

Oto tak konstruowany schemat, obejmujący nawet element nieskończoności relacji: jeżeli p to q, a
jeżeli nie q to r, a jeżeli nie r to s, i tak dalej w nieskończoność lub dowolną oznaczoną albo nie
oznaczoną ilość dalszych relacji. Jednakże regressus ad infinitum (ciąg do nieskończoności) nie jest
możliwy, ponieważ szybko urywa się ciąg postanowień prawa określających następstwa prawne
zachowań niezgodnych z prawem.

III. Rekapitulacja rozważań

O tym, czy do aparatu pojęciowego prawoznawstwa pojęcie „norma prawna” zostanie w
ogóle wprowadzone czy tez nie, decyduje przyjęta konwencja, jedni bowiem się nim
posługują a inni nie.

Struktura normy prawnej również jest tylko kwestią przyjęcia określonej konwencji.

Kto sam nie założył jakiejś struktury normy prawnej jako wzorca, według którego normy te
chce budować, nigdy z przepisów prawa żadnej „normy” nie skonstruuje. „Musi zostać
odrzucony” pogląd o istnieniu „jedynie prawdziwej”, idealnej struktury „normy prawnej”.

Podstawę przytoczonych wniosków stanowi przyjęte rozumienie prawa jako efektu działań
określonych organów państwa, do których kompetencji należy tworzenie praw.

Rozdział trzeci

SYSTEM PRAWA

I. Generalne akty prawne

System prawa – zbiór przepisów obowiązujących w danym czasie w określonym państwie.

Nazwa „akt prawny” jest odnoszony do 1) indywidualnych aktów prawnych, jak i do tzw.
2) normatywnych (generalnych) aktów prawnych.

Ad. 1) Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane są:

rodzące skutki prawne decyzje organów państwa wydawane w sprawach
jednostkowych na podstawie przepisów prawa obowiązującego (orzeczenia
sądowe, decyzje administracyjne), które są aktami stosowania prawa

wszystkie czynności prawne, gdyż mają one doniosłość prawną, rodząc
skutki prawne

Wyróżniamy indywidualne akty prawne:

jednostronne – działania organów państwa, rodzące następstwa prawne niezależnie od woli
podmiotu, którego dotyczą (np. orzeczenie o odebraniu prawa jazdy); oraz czynności
prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony (np. odrzucenie
przez osobę spadku)

dwustronne – działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na
wniosek osoby zainteresowanej (np. orzeczenie o zmianie nazwiska), oraz czynności prawne
dochodzące do skutku przez oświadczenie woli dwu lub więcej stron (np. umowa najmu)

Ad. 2) Normatywnymi (generalnymi) aktami prawnymi nazywane są akty (konstytucje, ustawy,
rozporządzenia), wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są
przepisy prawa.

Uwaga! Przeciwstawność indywidualnych aktów prawnych i normatywnych aktów prawnych
sugerowałaby, że tylko te ostatnie mają charakter normatywny, natomiast normatywność jest
cechą jednych i drugich, ale chodzi tu o przeciwieństwo „indywidualność – generalność”, a nie
„indywidualność – normatywność”, więc jako poprawne traktujemy „generalne akty
normatywne” i nimi się posługujemy!

Budowa aktu prawnego:

akt generalny wydany przez upoważniony do tego organ państwa ma postać tekstu
drukowanego, opublikowanego w należyty sposób, tzn. w sposób przewidziany przez prawo

w tytułowej części generalnego aktu prawnego (nazywanej niekiedy nagłówkiem) wymienia
się nazwę rodzaju danego aktu prawnego (np. ustawa, rozporządzenie itp.), po nazwie
podawana jest data jego uchwalenia czy ustanowienia oraz sam merytoryczny już tytuł tego
aktu prawnego, określający normatywną materię (przedmiot unormowania)

np.

<NAZWA RODZAJU DANEGO AKTU PRAWNEGO>

z dnia <DATA>

o <TYTUŁ TEGO AKTU>

Rozdział 1
Przepisy ogólne
Art. 1. .............
Art. 2. .............
Art. 3. .............

-

bardzo ważne jest podanie rodzaju aktu, gdyż różne akty, zajmują inne miejsca w hierarchii
ważności

w aktach prawnych wydawanych przez ciała kolegialne podawana jest data ich uchwalenia,
natomiast akty prawne wydawane przez jednoosobowe organy państwa noszą daty ustalenia
(podpisania) danego aktu prawnego, przez podmiot, który go ustanowił

rozporządzenia po części tytułowej wskazują na podstawy prawne, gdyż wydawane są na
podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie

ustawy nie wskazują na podstawy prawne

w niektórych aktach prawnych po tytule umieszczony bywa tzw. wstęp (preambuła, arenga),
który wskazuję cel wydania danego aktu prawnego

zasadnicza część generalnego aktu prawnego składa się z przepisów opatrywanych kolejno
po sobie następującymi numerami, oznaczanymi za pomocą cyfr arabskich (kilka lub kilka
tysięcy cyfr, w zależności od rozmiaru aktu)

kolejno numerowane postanowienia polskich ustaw są oznaczone jako artykuły, a kolejno
numerowane postanowienia rozporządzeń i zarządzeń jako paragrafy

systematyka (klasyfikacja) aktów prawnych małych rozmiarów ogranicza się jedynie do
podziału ich postanowień na poszczególne artykuły (w ustawach) lub paragrafy (w
rozporządzeniach i zarządzeniach)

systematyka nieco większych aktów prawnych składających się z kilkunastu lub
kilkudziesięciu artykułów lub paragrafów, polega na podziale postanowień danego aktu
prawnego na kilka rozdziałów, wyodrębnianych niezależnie od ciągłej numeracji jego
przepisów

każdą z jednostek systematyzujących (części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, oddziały)
opatruje się określonym nagłówkiem (tytułem)

ostatnią grupę przepisów umieszczonych w zasadniczej części generalnego aktu prawnego
stanowią przepisy nazywane przejściowymi i końcowymi (rozstrzygają one kwestie
związane z tzw. wejściem w życie nowo wydanego aktu prawnego)

w niektórych przypadkach (gdy wydawane są ustawy dużych rozmiarów) akty generalne nie
zawierają w swych postanowieniach przepisów przejściowych i końcowych, dlatego że
równocześnie zostaję wydana inna ustawa o nazwie „Przepisy wprowadzające kodeks...”,
która normuje kwestie wymagające rozstrzygnięcia w związku z wprowadzeniem danego
aktu prawnego (zamiast cyfr arabskich mają rzymskie) lub w ostatnim rozdziale danego aktu
te kwestie zostają uregulowane

podpis jest ostatnim elementem składowym generalnego aktu prawnego (u nas ustawy i
wydawane przez siebie rozporządzenia i zarządzenia podpisuje prezydent; a rozporządzenia
i zarządzenia prezesa Rady Ministrów podpisują odpowiedni ministrowie)

warunkiem uzyskania mocy obowiązującej przez akt generalny jest jego należyte
ogłoszenie, tzn. przewidziane przez prawo (w Polsce publikowane są w specjalnie do tego
powołanych wydawnictwach o nazwach:

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i Monitor Polski

Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej

( w Dzienniku Ustaw publikuje się: ustawy konstytucyjne, ustawy zwykłe, rozporządzenia
prezydenta RP, rozporządzenia Rady Ministrów, prezesa Rady Ministrów oraz ministrów,
ratyfikowane umowy międzynarodowe)
(w Monitorze publikuje się: zarządzenia prezesa Rady Ministrów, zarządzenia ministrów,
zarządzenia prezydenta oraz uchwały Rady Ministrów)

II. Hierarchia generalnych aktów prawnych

Prawo określa, jakie rodzaje generalnych aktów prawnych mogą być wydawane w danym
państwie oraz ustala, które ograny mają kompetencje do wydawania danego rodzaju aktów
prawnych.
W Polsce aktami o mocy powszechnie obowiązującej są:

konstytucja

ustawy

ratyfikowane umowy międzynarodowe

rozporządzenia

*akty prawa miejscowego (ograniczone do danego obszaru)

Prawo obowiązujące ma strukturę hierarchiczną (tzn. dany akt prawny ma określone miejsce,
najwyżej stoi zazwyczaj konstytucja, a następnie wg kolejności inne akty prawne)!

Zależności miedzy aktami prawnymi różnego rzędu:

Powiązania miedzy aktami prawnymi różnego rzędu są powiązaniami na zasadzie
delegacji, nazywanymi również powiązaniami formalnymi. Polegają one na tym, że akt
wyższego rzędu uprawnia (lub zobowiązuje) określony podmiot do wydania aktu prawnego
niższego rzędu, ów akt niższego rzędu uprawnia (zobowiązuje) zaś inny pomiot prawa do
wydania aktu jeszcze niższego rzędu. Często zdarza się tak, że ustawy zawierają
postanowienia uprawniające albo zobowiązujące określone organy państwa do
unormowania określonych spraw mocą rozporządzeń lub zarządzeń, w taki wypadku mamy
do czynienia z tzw. delegowaniem uprawnień do stanowienia prawa.

Moc obowiązującą uzyskują tylko te akty generalne, które mają swą postawę prawną w
postanowieniach aktu hierarchicznie nadrzędnego, uprawniającego (zobowiązującego) do
ich wydania. Natomiast zdarza się, że akty niższego rzędu nie podają swojej podstaw
prawnej, co jednak nie oznacza, że są one nielegalnymi!

A) Powiązania na zasadzie delegacji są powiązaniami o charakterze formalnym, a nie
materialnym (treściwym). Upoważnienie jest jedynie umocowaniem do wydania
określonego aktu generalnego i nie przesądza treści aktu niższego rzędu, do którego
wydania uprawnia.

B) Ze względu na odmienny charakter powiązań między normami danego zbioru wyróżnia
się „systemy”:

System statyczny – w którym występują powiązania treściowe miedzy normami, jak np. w
„systemach” moralnych. Podkreśla się, że wszystkie szczegółowe normy moralności można
wyprowadzić drogą procesu myślowego z ogólnej normy na zasadzie wnioskowania z
całości na części.

System dynamiczny – powiązania między normami mają charakter formalny, są
powiązaniami na zasadzie delegacji, dotyczą zaś tego, w jaki sposób mogą być tworzone
normy. Np. system prawny.

C) Kwestia dotycząca tego, czy oprócz powiązań formalnych między aktami generalnymi
występują też powiązania treściowe. Najogólniej biorąc, można powiedzieć, że akty

generalne wyższego rzędu w pewnym zakresie mogą wyznaczyć treści przepisów zawartych
w aktach niższego rzędu i że niekiedy, ale tylko niekiedy, i w odniesieniu do niektórych
tylko postanowień w sposób bardzo ogólny treści te przesądzają. Nie jest natomiast tak, że o
całej treści aktu niższego rzędu, przesądza akt wyższego rzędu!

Akty równorzędne mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą!

Każdy akt hierarchicznie nadrzędny może uchylić moc obowiązującą aktów generalnych
zajmujących niższą pozycję w ich hierarchii!

Mocą postanowień aktu zajmującego niższe miejsce w hierarchii aktów prawnych nie
mogą być uchylane akty hierarchicznie nadrzędne!

Akty zajmujące wyższą pozycję przeważnie normują sprawy poważniejszej rangi, niż akty
niższego rzędu, co nie wyklucza możliwości odmiennej regulacji.

Niektórzy twierdzą, że hierarchiczna struktura organów państwa ma przesadzać o hierarchii
generalnych aktów prawnych. Przytoczone twierdzenie o zależności hierarchii generalnych
aktów prawnych od hierarchicznej struktury organów państwa nie może zyskać aprobaty i z
tego rodzaju charakterystyk po prostu trzeba zrezygnować! Nie można twierdzić, że
hierarchii organów państwa „ściśle” lub nawet tylko „z reguły” odpowiada hierarchia
generalnych aktów prawnych.

III. Gałęzie prawa

Prawo każdego kraju jest zbiorem bardzo wielu przepisów normujących zachowania
podmiotów, od dawna wyróżnia się więc mniejsze części, nazywane działami albo gałęziami
prawa. W obowiązującym prawie polskim wyróżnia się zazwyczaj następujące rodzaje gałęzi
prawa (nie będę dokonywać ich charakterystyki, bo zakładam że przyszli prawnicy przynajmniej
orientują się w temacie!):

prawo państwowe

prawo administracyjne

prawo finansowe

prawo cywilne

prawo rodzinne

prawo handlowe

prawo wekslowe i czekowe

prawo pracy

prawo karne

prawo procesowe cywilne

prawo procesowe karne

prawo rolne

prawo międzynarodowe prywatne

prawo międzynarodowe publiczne -> (nie są częściami prawa

prawo kanoniczne -> ob. w danym państwie)

Podział prawa na gałęzie kształtował się historycznie, natomiast wpływ na ich wyróżnienie
wywierały i nadal wywierają względy czysto praktyczne. O podziale prawa na takie czy inne
gałęzie decyduje przyjęcie określonej konwencji, i to niezależnie od tego, czy jest to konwencja
szacowna, wielowiekowa, czy też zaledwie postulowana!

IV. Zasady systemu prawa

Zasady systemu prawa – pojmowane jako reguły, które posiadają charakter >zasadniczy<, a wiec
takie, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa.

Wyróżniamy 3 rodzaje tak rozumianych „zasad”:

Pozaprawne postulaty o charakterze moralnym lub politycznym traktowane jako
„zasady” prawa - według przedstawionych poglądów zasady te mają niejako wypływać z
nigdzie w tekstach prawnych nie wyrażonych założeń czy zasad ustroju, z treści stosunków
społecznych.

Przepisy uznaniowo oceniane jako „donioślejsze” traktowane jako „zasady” prawa –
normy prawa obowiązującego, których znaczenie (tj. wzory zachowania się) uznajemy za
podstawowe ze względu na przypisywaną im „wagę”, czy „doniosłość”.

Zasada jako uogólnienie postanowień szeregu przepisów – zasady mają być
wyprowadzane z postanowień prawa obowiązującego w drodze wnioskowania
indukcyjnego, wspomniana tu „indukcja” ma być dokonywana poprzez uogólnianie
postanowień kilku bądź nawet wielu przepisów prawa.

Wyróżnienie zasad systemu prawa nie jest czynnością poznawczą. Kto z przepisów prawa
wyodrębnia jakąś „zasadę” lub z przepisów tych ją wyprowadza, ten po prostu wartościuje
postanowienia prawa!

V. Pojęcie systemu prawa

System – to taki zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, między którymi występują
określone relacje (powiązania), sprzężenia, oddziaływania, współzależności.

Zgodnie z obiegowymi twierdzeniami funkcjonującymi w nauce , prawo obowiązujące w danym
państwie jest charakteryzowane jako system ze względu na przypisywaną mu chcę „jedności’ lub –
jak piszą inni – „jednolitości”. Jedność systemu prawa jest traktowana jako podstawowa
właściwość tego systemu, wyróżniane bywają cztery rodzaje jedności:

jedność socjologiczna (str.114 – krytyka tej jedności)

jedność materialna (str. 117 - krytyka tej jedności)

jedność teleologiczna (str. 122 – krytyka tej jedności)

powiązania formalne – system prawa jest rozumiany jako zbiór norm obowiązujących w
określonym państwie w określonym czasie

System prawa jest to układ generalnych aktów prawnych powiązanych ze sobą powiązaniami
o charakterze formalnym. Powiązania formalne są tym co spaja akty prawne w całość o
cechach systemu!

Rozdział czwarty

SPOSOBY POWSTAWANIA PRAWA

Źródła prawa

„Źródła prawa” jest terminem wieloznacznym, co nie ulega wątpliwości. W piśmiennictwie
prawniczym najczęściej rozróżnia się:

ródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) – wszystkie czynniki mogące dostarczyć

informacji o prawie; źródła te powinny mieć takie cechy, jak pierwotność, autentyczność,
wierność i autorytatywność, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski

ródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) – pod tym pojęciem rozumie się różne

czynniki, niekiedy używa się tego terminu dla oznaczenia wszystkich czynników
wpływających na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych (źródła
prawa z rozumieniu materialnym – przyczyny warunkujące treść prawa), a niekiedy na
oznaczanie działań organów prawotwórczych czy też efektów ich działalności (źródła
prawa w znaczeniu formalnym – przyczyny prawnego obowiązywania normy)

Jeszcze:

Źródłami obowiązywania prawa – nazywane są czynniki, które powodują, że reguła zachowania
zyskuje moc reguły prawa. Jedni za podstawę obowiązywania aktów prawnych uważają materialne
warunki życia społecznego, inni państwo.

Źródłami prawa – nazywane są autorytety prawotwórcze, gdy na przykład mówi się, że źródłami
prawa (ustawodawstwa) jest parlament.

Coraz częściej pojawiają się opinie, że termin „źródła prawa” jest tak wieloznaczny i należy
odstawić go do lamusa! Dlatego też w dalszej części, nie będzie się mówiło o „źródłach prawa”
tylko o sposobach powstawania prawa, do których należą przed wszystkim: stanowienie, zwyczaj,
precedens i umowa.

II.

Stanowienie

Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawa. Przez
stanowienie prawa rozumiane jest określone działanie ciał kolegialnych lub jednoosobowych,
którym przyznano kompetencje do wydawanie nowych przepisów prawnych.
Każda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie normy kompetencyjnej,
ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, że dana decyzja staje się prawem
obowiązującym, warunki te można podzielić na formalne (procedury zgodnie, z którymi powinno
odbywać się stanowienie) i materialne (określony rodzaj spraw, który może być unormowany w
danym trybie).
Akt staje się obowiązującym, jeżeli został dokonany przez odpowiedni organ we właściwym trybie
i w ramach kompetencji materialnej.

Konstytucja

Konstytucja to akt normatywny, który zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii. Jest podstawą
prawną, w państwach o systemach prawa stanowionego, innych normatywnych aktów prawnych.

Konstytucja, choć także jest ustawą, jest ustawą zasadniczą, dlatego że wykazuje pewne cech
odróżniające ja od innych ustaw. Należą do nich:

każda konstytucja jest aktem normatywnym, któremu nadana została nazwa „konstytucja”
lub „ustawa konstytucyjna”

szczególny tryb zmiany konstytucji

posiada najwyższą moc prawną

jest podstawą kompetencyjną do stanowienia ustaw zwykłych

ustawy muszą być zgodne z konstytucją

często poprzedzona preambułą

reguluje kwestie ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego

Ustawy

Ustawy są normatywnymi aktami prawnymi, wydawanymi przez organy władzy zwierzchniej w
państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmują one miejsce o jeden stopień niższe niż konstytucja.
Istnieje bardzo wiele odmiennych charakterystyk ustawy:

koncepcja ustawy jako aktu o postanowieniach ogólnych i abstrakcyjnych

koncepcja ustawy jako aktu o mocy powszechnie obowiązującej

koncepcja ustawy jako aktu ustalającego prawa i obowiązki

koncepcja ustawy jako aktu o najwyższej mocy prawnej

koncepcja ustawy jako aktu powstającego w „drodze ustawodawczej”

ustawa jako akt prawny noszący nazwę „ustawa”! (jedna właściwa)

W nauce prawa istnieje rozróżnienie ustawy:

w rozumieniu formalnym – nazywany jest każdy akt, nawet nie ustanawiający
przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności, powstały w „drodze
ustawodawczej” i noszący nazwę „ustawa”

w rozumieniu materialnym – nazywany jest każdy przepis (norma) prawa
rozgraniczający sfery wolnej działalności podmiotów, ingerujący w sferę praw i
wolności jednostki, a także ograniczający korzystanie z własności, niezależnie od
jego rangi

Procedura ustawodawcza (przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełnić proces
stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami):

inicjatywa ustawodawcza (prawo wniesienia do parlamentu przez określone podmioty
projektu ustawy; prawo inicjatywy ustawodawczej może zostać ograniczone ze względu na:
liczbę wnioskodawców, czas wykonania inicjatywy ustawodawczej, zabezpieczenie
finansowe projektowanej ustawy)

„czytanie” ustawy (ilość czytań i ich charakter jest różny)

głosowanie (quorum – najmniejsza liczba członków parlamentu, niezbędna do tego,
podejmowane decyzje były ważne; a) większość zwykła (względna) – jeśli „za” oddano
więcej głosów niż „przeciw”, „wstrzymujących” nie bierze się pod uwagę; b) większość
bezwzględna – pierwszy przypadek: gdy na „tak” oddano więcej niż połowę głosów, drugi
przypadek: gdy na „tak” jest połowa + jedna osoba; c) większość kwalifikowana – większa
od bezwzględnej, może wynieść 2/3 wymaganego quorum czy 3/5)

podpisanie

veto (np. absolutne, zawieszające, ludowe)

ogłoszenie ustawy

Inne akty prawne „z mocą ustawy”

Osobną kategorię stanowią generalne akty prawne, które nie są ustawami, nie noszą nazwy
„ustawa”, a mimo to mają „moc ustawy”. W hierarchii aktów prawnych zajmują to samo miejsce
co ustawy , mają taką samą moc obowiązywania. Nie wszystkie konstytucje przewidują możliwość
wydawania takich aktów prawnych „z mocą ustawy” (np. konstytucja Polski z 2 kwietnia 1997).
Zazwyczaj takie akty szybko są oddawane parlamentowi do zatwierdzenia.

Rozporządzenia

Rozporządzenie jest aktem wydawanym przez kompetentne organy na podstawie ustaw i dla
ich wykonania. Warunkiem wejścia w życie jest publikacja w Dzienniku Ustaw.
Różnic między rozporządzeniem, a ustawą dopatruje się na dwóch płaszczyznach: formalnej
(chodzi o różnicę pod wzglądem mocy prawnej, ustawie przypisuję się wyższą moc prawną) i
przedmiotowej (przyjmuje się, że zadaniem ustaw jest regulacja stosunków mających charakter
zasadniczy i trwały, natomiast rozporządzenie odnosi się do tego, co z istoty swej jest zmieniane,
mając na celu wykonanie przepisów ustawy)

Akty wewnętrzne

Akty te to „zarządzenia” wydawane przez prezydenta, prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz
„uchwały” podejmowane przez Radę Ministrów. Akty te obejmują tylko jednostki organizacyjne
podległe wspomnianym organom państwa. Mogą być wydawane jedynie „na podstawie ustawy” i
nie mogą stanowić podstawy decyzji jednostkowych.

________________________________________________________________________________

Inkorporacja i kodyfikacja

Inkorporacja – ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych już poprzednio
przepisów prawa. Zbiór nie zawiera nowych pod względem treści unormowań. Dopuszczane są
drobne udoskonalenia formalne.

Kodyfikacja – termin zaczerpnięty z oświecenia, za twórcę uważa się Jeremiego Benthama,
oznaczający świadomą działalność legislacyjną. (Kodyfikacja połączenie większego zespołu
przepisów prawnych w jednolity, systematyczny zbiór, kodeks – wynik procesu kodyfikacji).

Uwagi o działalności prawotwórczej

Stanowienie przepisów prawa jest jednym z podstawowych instrumentów działalności państwa.
Jednakże w ostatnich latach pojawia się coraz więcej opinii, że w dużej liczbie wydawanych ustaw
przejawia się pośpiech, obniża się jakość legislacyjna, co podważa stabilność i trwałość prawa.

„Prawo powielaczowe” – termin ten odnosi się do aktów wydawanych z reguły przez naczelne
organy administracji państwowej w formie okólników, wytycznych, instrukcji itp. Są przesyłane
bezpośrednio organom i urzędom danego resortu, nie publikowane. „Prawo” to w świetle
postanowień konstytucyjnych w ogóle nie jest prawem!

III. Prawo zwyczajowe

W schematach prawa zwyczajowego wyróżniamy dwa elementy:

element zewnętrzny – faktyczne przestrzeganie określonej reguły zachowania – zwyczaj
(zwyczaj polega na tym, że pewien, odpowiednio szeroki krąg ludzki dłuższy czas
przestrzega pewnego sposobu postępowania.)

element wewnętrzny – przekonanie o prawości danej reguły zachowania (prawne
przekonanie, że dana reguła jest prawem, a więc przekonanie o prawnej powinności jej
przestrzegania i płynących stąd skutkach)

Grupy teorii prawa zwyczajowego:

klasyczne – istotnym elementem składowym prawa zwyczajowego jest praktyka, ale musi
być powszechna, równomierna i trwała, jeżeli do zwyczaju dodamy prawne przekonanie, to
tu elementy sprawią powstanie prawa zwyczajowego;

niemieckiej szkoły historycznej – prawo jest jednym z wytworów ducha narodu, a prawo
zwyczajowe stanowi bezpośredni przejaw przekonań prawnych narodu, prawne przekonanie
jest ty elementem pierwotnym, a zwyczaj wtórnym;

praktyki organów państwa - państwo jest jedynym i wyłącznym źródłem prawa, normy
stosowane przez organy państwowe nabierają cech norm prawnych; prawo zwyczajowe
pojmowane jest tu jako zjawisko wtórne, zwyczaj zaś jako pierwotne;

Rola prawa zwyczajowego nie jest już taka ważna jak kiedyś, stało się raczej zjawiskiem
marginalnym, ale odgrywa znaczenie np. prawie międzynarodowym i handlu międzynarodowym.

IV. Prawo precedensowe

Prawo precedensowe (common law) obowiązuje przede wszystkim w państwach anglosaskich,
regułą jest tam prawotwórcza działalność sądów. Sędzia wydając wyrok, ma obowiązek
oparcia swego orzeczenia na orzeczeniach, jakie zostały wydane poprzednio w sprawach
podobnych. Z dotychczasowego orzecznictwa sędzia wyprowadza zasadę ogólną (ratio
decidendi). Cechą charakterystyczną systemu stanowi brak oficjalnie wydawanych zbiorów
orzeczeń. Orzeczenia są publikowane w wydawnictwach prywatnych lub półoficjalnych.

Ratio decidendi – określona zasada ogólna (abstrakcyjna), wywiedziona z dotychczasowej
judykatury, ma moc wiążącą dla sędziego.

Obiter dicta – inne elementy, istotne tylko w danej sprawie, dotyczące tylko danego przypadku.

Cechą systemu precedensowego jest zasada stałości decyzji (stare decisis), przyjmuje się, że upływ
czasu zwiększa autorytet orzeczenia i „im precedens starszy tym lepszy, a wydawałoby się, że to
nie wino” ;) przy czym sędzia nie może pominąć żądnych z dotychczasowych orzeczeń.

Distinguishing – proces odróżniania faktów rozpoznawanej sprawy a faktów, na podstawie,
których wydano precedensowe decyzje; pozwala na ukształtowanie się nowego precedensu, jeżeli
nowe orzeczenie się utrzyma.

Precedensy to nie gotowe rozstrzygnięcia, ale pewne zasady, które „oświetlają drogę”.

V. Umowa

Umowa (łac. contractus):

w prawie cywilnym to zgodne porozumienie dwóch lub więcej stron, ustalające ich
wzajemne prawa lub obowiązki (opiera się na prawie pozytywnym)

umowa publicznoprawna nie opiera się na prawie pozytywnym, ale sama je tworzy (np.
Artykuły henrykowskie, umowa społeczna z 1980)

sposób tworzenia reguł prawnych obecnie rzadko występujący, a odgrywający w przeszłości
doniosłą rolę np. prawo lenne

aż do dziś stanowi jedno z podstawowych źródeł prawa międzynarodowego publicznego

zarówno do umów cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych stosuje się te same zasady, z
pacta sunt servanda na czele ☺

VI. Religia

W niektórych państwach obowiązuje specyficzny rodzaj prawa – „prawo religijne”, państwo
podporządkowuje się zasada danej religii, np. w krajach muzułmańskich, jednakże nie wszystkie
gałęzie prawa są jednakowo ściśle związane z religią.

Rozdział piąty

OBOWIĄZYWANIE PRAWA

I. Pojęcie obowiązywania

Następstwem tego, iż dana norma prawna jest obowiązująca, jest wymóg, aby się do niej stosować.
Decyzja co do obowiązywania danej normy jest równocześnie wskazaniem czy powinno się
zachowywać zgodnie z nią, czy też nie. Trzeba określić, które z norm obowiązują a które nie, aby
tego dokonać trzeba posłużyć się jakimś kryterium, w literaturze prawniczej spotykamy się z
wieloma; rozpowszechniony jest podział na:

Kryterium behawiorystyczne – norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuję, ale
dlatego, że jest stosowana, natomiast jakąś normę możemy uznać za obowiązującą dopiero
po jakimś czasie, który charakteryzował się wysokim stopniem jej spełniania.

Kryterium tetyczne – nie odwołuje się do faktu przestrzegania danej normy, ale do
sposobu uzasadnienia jej mocy obowiązującej; za pomocą kryterium tetycznego uznajemy
za obowiązującą normę wydaną przez organy mające kompetencje do jej ustanowienia. Za
obowiązujące uznaje się te normy, które zostały należycie ustanowione przez kompetentne
autorytety i nie zostały uchylone.

Kryterium aksjologiczne – jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które wyznaczają
postępowanie ocenianie dodatnio. „Celowość”, „słuszność”, „krzywda” są kryteriami o
wyraźnie aksjologicznym charakterze. Uznanie pewnych norm za obowiązujące lub
nieobowiązujące uzależnione jest od hierarchii wartości akceptowanych przez oceniającego.

Kryteria obowiązywania nie są ani jednorodne, ani konsekwentne, aby uznać daną normę za
obowiązującą musimy odwołać się do jakiś kryteriów „ostatecznych”. Wybór tego kryterium to
sprawa wartościowania!

II. Zakres obowiązywania

Każda norma obowiązuje w danym czasie, określone podmioty i na danym terytorium.

Terytorialny zakres obowiązywania:

Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w
której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i
zdarzeń. O tym co należy do terytorium danego państwa decydują normy prawne. Zasadą jest, że
akty normatywne wydane przez kompetentne organy państwa obowiązują na całym terytorium tego
państwa, chyba że same stanowią inaczej. Wyjątki:

in plus – terytorium pływające, kosmiczne i powietrzne

in minus – eksterytorialność ambasad, baz wojskowych

Natomiast mamy jeszcze do czynienia z aktami organów terenowych, które obowiązują na danym
obszarze, na którym dane władze sprawują rządy (np. w jakimś województwie).

Personalny zakres obowiązywania

Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, że wszystkie osoby
przebywające na jego terytorium, bez względu na przynależność państwową. Wyjątki:

in minus - przedstawiciele państw obcych akredytowanych w danym państwie; członkowie
obcych sił zbrojnych (ograniczenie)

in plus - prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na
miejsce ich pobytu; pewna grupa przepisów obowiązuje obywateli państw obcych

Temporalny zakres obowiązywania

1. Nabycie mocy obowiązującej

Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma
prawna). Dwa rozwiązania:

mocą aktu o wysokim miejscu w hierarchii określa się, że wszystkie wydawane akty prawne
zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia (np. w Polsce,
po upływie 14 dni od ogłoszenia, chyba że stanowią inaczej)

każdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień sam określa, od kiedy
obowiązuje

Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej:

akt prawny zyskuje moc obowiązującą „z dniem ogłoszenia” (np. w Polsce -> jeśli zostaną
ogłoszone, czyli opublikowane w Dzienniku Ustaw, to data wejścia w życie jest datą
publikacji i pierwszym dniem, w którym należy się stosować do postanowień danej ustawy)

akt normatywny podaje datę kalendarzową, od której nadejścia uzyskuje on moc
obowiązującą

akt normatywny stanowi, że wchodzi w życie po upływie określonej liczby dni od jego
ogłoszenia (np. 7 dni, 15, 30 itd.)

jeśli sam akt tego nie ustala, to zastosowania znajdują tu postanowienia innego aktu
prawnego

Vacatio legis – czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przezeń
mocy obowiązującej (może być różny), jest to czas na zapoznanie się z ustawą; vacatio legis może
odnosić się tylko do niektórych przepisów danego aktu; może i być tak, że dany akt prawny
uzyskuje moc obowiązującą z chwilą ogłoszenia.

Aby dana norma obowiązywała, na podstawie wybranego kryterium, musi ona niejako
„istnieć”, sposobem zaistnienia normy jest odpowiednie opublikowanie.

Norma jako wypowiedź powinnościowa ze swej natury skierowana jest pro futuro.

Retroactio (retroakcja) – tzn. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego (złe określenia);
mówiąc o retroakcji mamy na myśli sytuację, kiedy to dziś zostaje wydany akt prawny wiążący
skutki prawne z faktami, które miały miejsce w przeszłości.

Należy zatem podkreślić, że normy prawne mogą obowiązywać najwcześniej od momentu
publikacji, a prawo może działać zawsze tylko na przyszłość! Wyodrębnia się sześć sytuacji „mocy
prawa względem czasu”:

ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami przyszłymi

ustawa odnosi się do wydarzeń teraźniejszych, jak i przyszłych

ustawa odnosi się wyłącznie do wydarzeń teraźniejszych

ustawa obejmuje wydarzania z przyszłości, teraźniejszości i przeszłości

ustawa odnosi się do wydarzeń z przeszłości i teraźniejszości

ustawa ma zastosowanie jedynie do faktów zaistniałych w przeszłości

Problem nieretroakcji – lex retro non agit! – czyli prawo nie działa wstecz. Funkcja tejże zasady
sprowadza się do ochrony

wartości pewności prawa

podmiotów prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowań, które w okresie
obowiązywania starej ustawy były z nią zgodne

Z realizacją powyższej zasady bywa różnie, niektóre systemy prawne wprost określają, że zasada ta
powinna być przestrzegana, inne nie.

Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy

2. Utrata mocy obowiązującej

Większość aktów prawnych nie ma w swych postanowieniach napisane do kiedy obowiązują
dlatego, że obowiązują do czasu, kiedy nie zostanie wydany inny akt normatywny uchylający
ich przepisy (derogatio). Technicznie wygląda to tak, że nowy akt normatywny zawiera
postanowienia uchylające dane przepisy prawa dotychczasowo obowiązujące.

Klauzule derogacyjne – postanowienia w aktach prawnych uchylające dane, obowiązujące
przepisy, zawierają różne rozstrzygnięcia, (np. może być i tak, że na miejsce uchylanych przepisów
nie ustanawia się nowych).

Akty prawne czasowe – takie akty prawne, które w swych przepisach ustalają do kiedy dany akt
prawny obowiązuje, bardzo różnie określają ten czas.

Desuetudo – nazwa oznaczająca zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na
uchylaniu mocy obowiązującej normy. Pewne przepisy obowiązujące, które nie są ani
przestrzegane, ani stosowane tracą moc prawną per desuetudinem (przez odwyknięcie).

3. Kolizje norm prawnych

Kolizja (konflikt) – tego rodzaju sytuacja, w której dany przypadek unormowany jest przez więcej
niż jeden przepis prawa, a każdy z nich wyznacza adresatom wyłączające się sposoby zachowania.

Reguły kolizyjne:

Lex superior derogat legi inferiori – akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą
aktu niższego rzędu

Lex posterior derogat legi priori – późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą
aktu wcześniejszego (zasada odnosi się do aktów zajmujących to samo miejsce w
hierarchii)

Lex specialis derogat legi generali – przepisy (akty) szczególne derogują przepisy
(akty) o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują tylko z zakresie, w
którym wprowadzają unormowania odrębne

Kolizje reguł kolizyjnych:

hierarchiczności i chronologiczności – kiedy norma wcześniejsza jest hierarchicznie
nadrzędna a norma późniejsza jest hierarchicznie niższa -> w tym przypadku pierwszeństwo
zyskuje norma zajmująca wyższe miejsce w hierarchii

chronologiczności i szczególności – gdy akt (przepis) wydany wcześniej jest aktem
(przepisem) szczególnym, a akt wydany później – lex generalis -> zazwyczaj przyjmuje się,
ż

e ważniejsza jest szczególność, ale nie ma to wartości absolutnej i jest dyskusyjne

hierarchiczności i szczególności – niezgodność między aktem (przepisem) generalnym
hierarchicznie nadrzędnym, a aktem (przepisem) szczególnym, wyjątkowym niższego rzędu
-> w tym przypadku rozstrzygniecie zależy od stosujących prawo dlatego, że nie ma co do
tego zgodnie akceptowanej reguły (teoretycznie przewagę powinien uzyskać akt wyższego
rzędu)

Rozdział szósty

PODMIOTY PRAWA

Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto może posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki.
Podmiotowość prawna nie stanowi czyjejkolwiek własności przyrodzonej, lecz nadaje ją prawo.
Wyróżniamy dwa rodzaje podmiotów prawa:

Osoby fizyczne

•

to ludzie i tylko oni mogą być podmiotami prawa, zwanymi osobami
fizycznymi. Człowiek jest podmiotem prawa dlatego, że prawo polityczne
(np. konstytucja) tę podmiotowość prawną mu nadaje. W przeszłości, nie
każdy miał podmiotowość prawną, np. niewolnik. Obecnie ma każdy,
prawo poszczególnych państw ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowość
uzyskują i jak długo ona trwa. Niemal wszystkie ustawodawstwa przyznają
tę podmiotowość od chwili urodzenia się dziecka, czyli przyjścia na świat,
jako żywe. (Zwrócić należy uwagę na to, jak postrzega się płód, dziecko
jeszcze nie narodzone i jak postrzega się osoby zaginione.)

Osoby prawne

•

osobę prawną definiuje się zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i
ś

rodków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione

w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy
prawa cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma
wtedy pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność
prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty przysługujące
osobom fizycznym z racji samego istnienia)

•

pojęcie to zaczęło się kształtować w prawie rzymskim, więcej na stronie
189 podręcznika

Obowiązujące prawo w danym państwie nie ustala, jak należy rozumieć termin „osoba
prawna”, za to ściśle określa:

tryb powstania

zakres działania

tryb ich likwidacji

oraz które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną

Podział osób prawnych na dwa typy:

Korporacja (związek, stowarzyszenie) – osoba prawna, która powstaje w wyniku
zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych, zmierzających do osiągnięcia
określonych celów, przy czym osoby te stają się członkami owej organizacji (np.
Związek Harcerzy Polskich).

Zakład – osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj i sposób działalności (czasami
też likwidację) określa założyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest
wyodrębnienie i przeznaczenie przez założyciela określonego majątku, stanowiącego
podstawę działalności danego zakładu (np. prywatna Szkoła Wyższa).

Między korporacją, a zakładem występują różnice:

korporacja jest zbiorowością osób fizycznych; zakłady służą zaspokajaniu potrzeb osób
trzecich, korzystających z usług zakładu

skład członków korporacji można dokładnie określić liczbowo, a nawet imiennie; krąg osób
korzystających z i mogących korzystać z zakładu nie jest oznaczony

substratem korporacji są ludzie; substratem zakładu jest majątek

członkowie korporacji decydują o jej celach i działalności (walne zgromadzenie); cel, rodzaj
i sposób działalności zakładu określa jego założyciel

Podział osób prawnych na dwa typy nie jest rozłączny, dlatego że mogą istnieć, takie które łącza
cechy i korporacji i zakładu!

Typ powstania osób prawnych normują przepisy prawa, zwyczajowo wyróżnia się trzy
sposoby tworzenia osób prawnych:

tryb erekcyjny – osoba prawna zostaje powołana mocą określonego aktu erekcyjnego
organu państwa, tzn. z inicjatywy organu państwa

tryb koncesyjny – z inicjatywy tzw. założyciela, na podstawie koncesji, czyli
zezwolenia właściwego organu państwa

tryb rejestracyjny (normatywny) – akt normatywny określa warunki do tego, aby
powstała osoba prawna, jeśli zostają spełnione taka osoba prawna powstaje, bez
potrzeby uzyskania koncesji; kontroli organów państwa podlega jedynie czy warunki
ustawowe zostały spełnione

Przepisy określają również tryb likwidacji osób prawnych:

kompetentne organy danej osoby prawnej same mogą powziąć decyzję o jej rozwiązaniu

ogłoszenie upadłości

upływ czasu, jeśli została ona powołana na pewien okres, do wykonania zadania

mocą kompetentnego aktu organu państwa

Teorie osób prawnych

1) Teorie fikcji – osoba prawna jako realny podmiot prawa nie istnieje (nie istnieje tak jak
człowiek, jako osoba fizyczna), osoba prawna jest fikcją, personalizacją pewnej dziedziny życia
zbiorowego, traktowana tak, jak gdyby działała jakaś osoba, odrębna od innych podmiotów prawa.

2) Teorie substratu – cechą wspólna tych teorii jest to, że starają się udowodnić, że osoba prawna
istnieje realnie:
I. Teorie substratu osobowego:

teorie organiczne – związki są pojmowane jako organizmy społeczne mające, podobnie
jak człowiek, własną wolę i żyjące własnym życiem; teoria została rozciągnięta też na
zakłady, różnica jest taka, że korporacje same tworzą swoją wolę, a zakład czerpie ją z woli
założyciela,

teorie kolektywu obiektywnego – każda osoba prawna jest kolektywem osób, osoby
prawne są więc bytem istniejącym realnie, a nie fikcjami; jedni kolektyw widzą w osobach
destynariuszy korzystających z zakładu, inni w grupie składającej się z założyciela i
późniejszych darczyńców, jeszcze inni w osobach zarządców.

II. Teorie substratu nieosobowego – nie akceptują poglądów, że osoba prawna jest organizmem,
ani też że jest kolektywem osób fizycznych, za to wskazuje na inne istotne cech każdej osoby
prawnej.

teoria majątku celowego – osoba prawna ma majątek celowy, co stanowi jej istotna cechę,
jako osoby prawnej,

teoria własności zbiorowej (kolektywnej) - osobą prawną jest to forma własności należąca
do pewnej grupy ludzi,

teorie wspólnego interesu i celu – teorie te utrzymują, że realnymi podmiotami prawa są
osoby fizyczne, natomiast „osoba prawna” to termin używany dla wygody; materialnym

elementem prawa jest wspólny interes (jedne teorie), jak również cel łączący daną
zbiorowość (inne teorie).

Teorie pierwszego, jak i drugiego rodzaju nie są uniwersalne na tyle, by można było stosować je
zarówno do korporacji jak i zakładów!

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Zdolność prawna – jest rozumiana jako możliwość posiadania praw (uprawnień) i obowiązków (w
dziedzinie prawa cywilnego, dlatego, że nadawana jest mocą przepisów tego właśnie działu prawa).
Pojęcie to nie będzie się pokrywało z pojęciem „podmiotowości prawa” „Zdolność prawna”
pozostaje w stosunku podrzędności do „podmiotowości prawa”, obejmującej wszystkie prawa i
obowiązki. Osoby fizyczne mają zdolność prawną od chwili urodzenia, a osoby prawne z chwilą
wpisania do rejestrów, a tracą ją z chwilą skreślenie z rejestru.

Zdolność do czynności prawnych – rozumiana jako zdolność do tego, aby za pomocą czynności
prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

Osoby fizyczne mogą mieć:

pełną zdolności do czynności prawnych

ograniczoną zdolność do czynności prawnych

nie mieć zdolności do czynności prawnych

Osoby prawne mają zdolność do czynności prawnych z chwilą powstania do chwili likwidacji, z
tym jednak że osoba prawna działa przez swe organy w sposób przewidziany w ustawach i opartym
na ich statucie.

Rozdział siódmy

STOSOWANIE PRAWA

1. Pojęcie „stosowania praw”

- rozumiane jest różnie . Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy jakiś podmiot
na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu,
wydając decyzję indywidualną w rozstrzyganej sprawie.
Problem pojawia się, gdy chodzi o podmiot stosujący prawo, jedni uważają, że mogą być nimi tylko
organy państwa w granicach swoich kompetencji, drudzy natomiast, że organy państwa jak i inne
podmioty, np. osoby fizyczne.

2. Przebieg procesu stosowania prawa

– jest to proces zmierzający do wydania decyzji indywidualnej.

Poszczególne etapy:

Wybór przepisu, spośród obowiązujących przepisów prawnych, który będzie
podstawą do wydania decyzji w danej sprawie. Jest to etap trudny, wzbudzający
wiele kontrowersji, np. między prokuratorem, a obrońcą ☺.

Interpretacja wybranego przepisu prawnego. Rozstrzygnięcie zależy od
odpowiedniej interpretacji; ustalenie (wykładnia) znaczenia i zakresu zwrotów
zawartych w przepisach prawnych jest ściśle związane z dyrektywami, ich wybór
natomiast zależy od interpretatora.

Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki
prawne. Występują dwa rodzaje regulacji postępowania dowodowego: swobodna
ocena dowodów (organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie
wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie, w uwzględnieniem
zasad prawidłowego rozumienia, wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego) i
legalna teoria dowodowa (gdy przepisy prawa formułuje pewne reguły, które muszą
być przestrzegane przez organy stosowania prawa w procesie dowodzenia faktów
sprawy). Skutki prawne mogą być wiązane tylko z faktami udowodnionymi!

Subsumcja – zakwalifikowanie danego przypadku do pewnego rodzajowo
określonego przez przepisy prawa zachowania się, inaczej to ujmując, stosujący
prawo musi zdecydować, czy udowodnione przez niego fakty należą do klasy faktów
określonych przez przepisy prawa. Dokonanie subsumcji wszystkich stanów rzeczy
denotowanych przez przepisy prawa stanowi podstawę do sformułowania zwrotu
stosunkowego, określającego zgodność (niezgodność) stanu faktycznego z norma
prawną.

Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, który w wyniku subsumcji został
zaklasyfikowany jako fakt przewidziany przez przepisy prawa. Przepisy prawa
określają różne konsekwencje związane z normowanymi przez nie zachowaniami.

Sylogizm prawniczy – model stosowania prawa, który jest konstruowany w ten sposób, że większa
przesłanka jest normą generalna, abstrakcyjną, odpowiednio zinterpretowana, przesłanką mniejszą
jest zadanie o fakcie, z którym mają być wiązane skutki prawne, wnioskiem natomiast decyzja
jednostkowa w postaci normy indywidualnej, konkretnej.

kto zabija człowieka podlega karze (przesłanka większa)
Jan zabił człowieka (przesłanka mniejsza)
Jan podlega karze (wniosek)

3. Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych

Kiedy sad staje przed koniecznością rozstrzygnięcia w przypadku nienormowanym przez prawo.
Niekiedy w takiej sytuacji przepisy prawa same te kwestię przesądzają, wyznaczając że skutki
prawne mogą być wiązane tylko z przypadkami ściśle określonymi przez ustawę (np. nullum crimen
sine lege) lub też karzą wiązać skutki prawne także z przypadkami nieunormowanymi.

Trzy rodzaje wnioskowania:

Wnioskowanie per analogiam

Wyróżniamy tu:

1) analogię legis (analogię z ustawy)

Dwa modele:

I. Składa się z trzech etapów:

ustalenie, że jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne

ustalenie „podobieństwa” miedzy danym faktem, a podobnym do niego, unormowanym
przez przepisy praw

wiązanie – na podstawie „podobieństwa” takich samych lub podobnych skutków prawnych

II. Składa się z czterech etapów:

ustalenie, że jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne

wyszukanie wśród postanowień obowiązującego prawa takiego przepisu, który
unormowaniem swym obejmuje przypadki najbardziej zbliżone czy zbliżone do przypadku,
który ma być rozstrzygnięty

z przepisu powyższego należy wydobyć zasadę, regułę czy rację o charakterze ogólnym,
której częściowym wyrazem jest ten przepis, a która nie została przez prawodawcę
sformułowana w sposób ogólny (pełny)

tak sformułowana zasada lub racja ogólna ma zastosowanie do wszystkich przypadków nią
objętych (ten model wyraża się maksymą ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio
- gdzie taki sam sens ustawy (podstawa prawna), tam takie samo postanowienie ustawy
(taka sama norma))

Bardzo ważną role odgrywa w tym procesie ocena stosującego prawo!

2) analogię iuris (analogię z prawa)

Analogia iuris bywa stosowana, gdy brak nawet przepisu, który normowałby jakiekolwiek
przypadki podobne; wnioskujący odwołuje się do całokształtu unormowania składającego się na
dany przypadek prawny, gdy rozstrzygamy na podstawie ogólnych zasad prawnych. Należy tu
podkreśli jawnie wartościujący charakter takich zabiegów.

Wnioskowanie a fortiori

Występuje w dwóch postaciach:

A maiori ad minus – jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego,
to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (charakter
uprawniający) np. skoro urząd ma prawo odrzucić podanie, to może je też
przyjąć warunkowo.

II.

A minori ad maius – jeżeli zabronione jest to, co mniejsze, to tym bardziej nie
wolno czynić tego, co sięga jeszcze dalej (charakter zakazujący) np. jeżeli nie
wolno przekraczać prędkości 50km/h, to tym bardziej nie można jechać z
prędkością 100km/h.

Wnioskowania a fortiori nie mają charakteru formalnego, oparte są na zależnościach
pozalogicznych!

Wnioskowanie a contrario

Jeżeli pewien stan rzeczy spełnia przesłanki prawne A, A1, A2..., to pociąga za sobą
konsekwencje prawne B, B1, B2..., stąd wniosek: jeżeli dany stan prawny nie spełnia przesłanek
prawnych A, A1, A2..., to nie pociąga on za sobą konsekwencji prawnych B, B1, B2...
Wnioskowanie powyższe wyraża się również w paremii łacińskiej: qui dicit de uno, negat de altero
- kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu. Np. „Tylko osoby pełnoletnie mogą starać się o zdobycie
prawa jazdy”, więc jak ktoś nie jest pełnoletni, nie może.

Wnioskowanie to jest zawodne, np. „kto jest chirurgiem, powinien dbać o higienę”, z tego
należałoby wywnioskować na podstawie a contrario, że „kto nie jest chirurgiem, nie powinien dbać
o higienę”. Dlatego też prawnicy stosują to wnioskowanie, kiedy przepisy zawierają takie zwroty
jak: „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”.

Kończąc należałoby podkreślić, że wybór między powyższymi wnioskowaniami ze zrozumiałych
względów zależy od wartościowania!

4. Ideologie stosowania prawa

W literaturze prawniczej spotyka się liczne wypowiedzi na temat, jak prawo powinno być
stosowane. I tak mamy:

A) Ideologia decyzji związanej przez prawo

Naczelnymi wartościami tej ideologii są: wolność obywatelska i pewność prawa. Działania
organów państwa mają być ściśle wyznaczane przez prawo. Tu następuje dalszy podział,
dlatego, że jedni uważają, że „wkład” orzekającego nie powinien być żaden, inni natomiast
dopuszczaj ingerencje, ale tylko w przypadkach nieunormowanych. (Prawo ma być jasne i
zrozumiałe.)

B) Ideologia decyzji swobodnej

Naczelnymi wartościami tej ideologii są: celowość wydawanych decyzji, ich słuszność,
sprawiedliwość, moralność. Decyzja stosowania prawa ma być wynikiem kierowania się
cechami indywidualnymi rozstrzyganego przypadku, postanowieniami prawa oraz ocenami
celowości, sprawiedliwości, moralności itp. Czynność orzekania jest traktowana jako czynność o
charakterze twórczym, normy prawa zakreślają tylko ramy owych decyzji. Tu następuje także
dalszy podział dlatego, że jedni uważają, że oceny mają dominujący charakter nad rozwiązaniami
ustawowymi, inni natomiast, że ocena winna być sprowadzana do pewnych granic. (Wysoka ocena
wszelkich klauzul generalnych.)

Wybór ideologii stosowania prawa – to oczywiście wybór określonych wartości naczelnych!

Rozdział ósmy

WYKŁADNIA PRAWA

I. Określenie wykładni prawa

Autorzy wskazują, że wykładnia polega na wyjaśnieniu sensu przepisów prawnych, ustaleniu
właściwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bądź wyznaczeniu ich
zakresu. W związku z tym przez wykładnię prawa będziemy rozumieli zespół czynności
zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego.
Przedmiotem interpretacji jest język, w którym formułowane są teksty prawne.

Wyrażeniami języka prawnego podlegającymi interpretacji, wykładni są:

wg pierwszego stanowiska: przepisy prawne, które „budzą wątpliwości” w myśl zasady
clara non sunt interpretanda – to co jasne nie wymaga interpretacji.

wg drugiego wątpliwości mogą budzić wszelkie teksty prawne, a w związku z tym
wykładnię odnoszą do wszystkich przypadków ustalania znaczenia oraz zakresu
interpretowanego tekstu prawnego.

Rodzaje wątpliwości interpretacyjnych:

Bezpośrednio związane z charakterem samego języka (otwarta tekstowość
języka), konsekwencją wykorzystania w procesie stanowienia prawa języka
potocznego jest wystąpienie takich zjawisk, jak nieostrość, wieloznaczność,
niejasność. Niektórzy autorzy twierdza nawet, że żadne pojęcie nie jest
ograniczone w ten sposób, że nie ma miejsca na wątpliwości.

Nawet jasny z językowego punktu widzenia tekst prawny może budzić
wątpliwości dotyczące celowości, słuszności lub sprawiedliwości jego
postanowień.

II. Podstawowe rodzaje wykładni

Dyrektywy interpretacyjne – pewne wskazówki, zalecenia dotyczące sposobów ustalenia
znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego. Mamy do czynienia z dyrektywami:

I stopnia – zalecają, w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa

II stopnia – wskazują: jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać; ustalają
kolejność posługiwania się tymi dyrektywami; ustalają kryteria wyboru jednego spośród
rozbieżnych znaczeń uzyskanych za pomocą dyrektyw I stopnia.

1. Wykładnia językowa

Wykładnia językowa – polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze
względu na język, w którym zostały sformułowane.

Najbardziej charakterystyczne dyrektywy:

Gdy w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych,
to należy używać ich właśnie w tym znaczeniu. Dyrektywa ta związana jest z tzn.
definicją legalną – występującą w tekstach prawnych, wprowadzoną przez prawodawcę w

celu ustalenie wiążącego rozumienia poszczególnych terminów. Np. chodnik – część drogi
przeznaczona do ruchu pieszych (a więc nie rowerzystów!).

Gdy nie ma w tekście prawnych definicji legalnych: interpretowanych zwrotom
prawnym nie należy nadawać znaczenie odmiennego od potocznego, chyba że istnieją
dostateczne rację przypisania im odmiennego znaczenia prawnego (np. proces – spór,
proces – rozwój; aplikacja – ozdoba, aplikacja – szkolenie itp.) Inna dyrektywa głosi, że bez
umotywowanych racji nie należy identycznym sformułowaniom w tym samym akcie
prawnym nadawać różnych znaczeń.

Należy ustalać znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne fragmenty nie
okazały się zbędne, wypowiedź powinna być traktowana jako pewna całość, a potem
dopiero należy przejść do analizy poszczególnych elementów składowych. Np. „(...)
przestępstwo drogowe oraz spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego”.

2. Wykładnia pozajęzykowa

Wykładnia pozajęzykowa – terminem tym obejmowane są zagadnienia różnego rodzaju, w
literaturze występują zazwyczaj dwie grupy: wykładnia celowościowa (teleologiczna) i wykładnia
systemowa (systematyczna), wyróżniana bywa też wykładnia funkcjonalna.

Wykładnia celowościowa – przepis ustawy musi być tłumaczony tak, aby był najbardziej
zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy. Analizuje się tu np. preambuły oraz
materiały pozaprawne (nie maja mocy wiążącej dla interpretatora).

Wykładnia funkcjonalna – ustalając znaczenie przepisu uwzględnia się różne skutki jego
zastosowania, jeśli takie rozumienie przepisu prowadzi do pożądanych skutków przez
interpretatora, to ma to wpływ decydujący na przyjęcie takiej interpretacji.

Wykładnia systemowa (systematyczna) – założenie, że przepis w danym akcie prawnym
nie jest umiejscowiony przypadkowo, lecz wynika z racjonalnego działania prawodawcy.
(Polega na ustaleniu normy przez analizę miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa, oraz
porównanie jej z normami sąsiadującymi.)

3. Inne

Wykładnia literalna, dosłowna (interpretatio declarativa) – ma miejsce wtedy, gdy spośród
różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, wybrane zostaje
to rozumienie, które zostało ustalone za pomocą dyrektyw językowych.

Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) – występuje wtedy gdy porównując zakresy
przepisu prawnego, uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy
rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego.

Wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) – polega na wyborze spośród różnych zakresów
przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomocą dyrektyw pozajęzykowych, które jest węższe
od rozumienia językowego.

Termin „wykładnia” został użyty tu (przy rozszerzającej i zawężającej) na oznaczenie rezultatu
czynności interpretatora. Przepisy prawa może interpretować każdy.

Przykłady:
I. „Właściciel gruntu zobowiązany jest ustanowić drogę konieczną do dojazdu dla właściciela
działki”

•

wykładnia linearna: właściciel gruntu zobowiązany jest tylko do
ustanowienia przewidzianej drogi

•

wykładnia rozszerzająca: właściciel gruntu zobowiązany jest do
wybudowania drogi, ale i doprowadzenia linii elektrycznej

II. „W skład komisji egzaminacyjnej mogą wejść tylko pracownicy danego liceum.”

•

wykładnia linearna: każdy pracownik, nawet sekretarka czy woźna mogą
być w komisji

•

wykładnia zawężająca: w skład komisji mogą wejść pracownicy danego
liceum, ale tylko nauczyciele

III. Moc wiążąca wykładni

Wykładnia ma moc wiążącą wówczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektywę,
nakazującą określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ
znaczenie.

Wyróżniamy następujące wykładnie:

Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej

Powszechnie obowiązująca moc wykładni prawa polega na tym, że wszyscy adresaci
interpretowanego przepisu są związani znaczeniem tego przepisu, ustalonym (narzuconym) przez
interpretatora:

wykładnia autentyczna – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy interpretatorem jest organ,
który dany przepis ustanowił, uzasadnieniem podawana jest tu argumentum a maiori ad
minus: cuius est condere eius interpretari (kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten
może je również interpretować)

wykładnia legalna – w polskiej powojennej literaturze prawniczej terminem „wykładnia
legalna” określa się wykładnię dokonywaną przez organ, któremu przepisy prawne nadają
kompetencje do ustalania wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej, należy jednak
zaznaczyć, że ten organ interpretujący nie jest tym, który ustanowił dany przepis (np. do
1989 wykładni takiej mogła dokonywać Rada Państwa w Polsce)

Rodzi się pytanie, jak daleko może sięgać wykładnia, by nie stała się procesem prawotwórczym?
Jeśli chodzi o wykładnię legalną i autentyczną to z pewnością prowadzą one do zmiany norm prawa
obowiązującego, a więc są procesem prawotwórczym.

Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej

Ograniczona moc obowiązująca wykładni prawa polega na tym, że znaczeniem interpretowanego
przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie są związani wszyscy adresaci, ale tylko niektórzy.
Wykładnia ta może być dokonywana bądź to przez uprawnione do tego podmioty (organy państwa),
bądź przez organy stosujące prawo.

Wykładnia wiążąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach:

wykładni dokonywanej przez organ stosujący prawo – dokonywana jedynie na użytek
wydanego rozstrzygnięcia; jeśli rozstrzygnięcie to się uprawomocni, to jest wiążące dla
stron postępowania

wykładni dokonywanej przez organ odwoławczy - wykładnią związany jest sąd niższej
instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd apelacyjny

wykładni dokonywanej przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne –
rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości, których odesłanie z
sądu do Sądu Najwyższego powoduje, że wykładnia SN obowiązuje wszystkie sądy
rozstrzygające w danej sprawie

Zasady prawne

Sąd Najwyższy podejmuje również uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenie przepisów
budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Na
wniosek Pierwszego Prezesa lub prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora
Generalnego, Prezesa NSA itp. Skład orzekający: 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale
mocy zasady prawnej, wiążącej inne składy Sądu Najwyższego, ale nie inne sądy. Są one
wypisywane w księgach zasad prawnych.

Wykładnia nie mająca mocy wiążącej

Rodzaj wykładni nie mający mocy wiążącej nazywa się w literaturze wykładnią doktrynalną bądź
naukową. Szczególne znaczenie przypisuje się tu interpretacji dokonywanej przez teoretyków i
dogmatyków prawa. Nie mają one mocy wiążącej, ale mogą wpływać na organy stosujące prawo.

IV. Teorie wykładni

Teorie opisowe
Formułują wypowiedzi mające wartości logiczną. Ustalają one, jak prawo jest interpretowane, jakie
czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do określonych
ustaleń i jakie rezultaty uzyskują. Wyniki te mają doniosłe znaczenie zarówno dla organów
stosujących prawo, jak i prawodawcy. Trzy grupy twierdzeń:

Opis działalności interpretatora, analiza stos. przez niego dyrektyw
(materiały: orzecznictwo).

Twierdzenia dot. analizy, jakie czynniki i w jakim stopniu oddziałują na
proces wykładni (czynniki: oceny moralne, sytuacja społeczno-
ekonomiczna, skład sądów).

Prognozy procesów interpretacyjnych, albo poszczególnych przepisów,
albo ogólnych tendencji.

Teorie normatywne
Formułują wypowiedzi, jak prawo powinno być interpretowane, która z interpretacji jest właściwa
itp. Zauważyć tu można ogromną ingerencję ocen. Podział:

Koncepcje subiektywne - przy wykładni powołują się na wolę prawodawcy, ale tak
rozumiana „wola”, jest w rzeczywistości dziełem interpretatora

Koncepcje obiektywne - wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje
prawodawcy nie odgrywają tu żadnej roli

Teorie statyczne - mając na względzie pewność prawa, ustalają za pomocą wykładni
językowej oraz systematycznej znaczenie przepisu, które ma być stałe i niezmienne
(wykładnie językowa i systematyczna)

Teorie dynamiczne - zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, które
ulegając ciągłym zmianom winny mieć dostosowanie w nowych wykładniach (wykładnie
pozajęzykowe)

Rozdział dziewiąty

STOSUNEK PRAWNY

Między podmiotami prawa dochodzi do określonych styczności i powiązań normowanych
przez przepisy prawa.

Rozumienie stosunku prawnego:

Stosunek jest relacją kogoś do kogoś albo kogoś do czegoś bądź też czegoś do czegoś.

Stosunek prawny rodzi jakieś następstwa prawne, ich bark pozbawia stosunek cech
stosunku prawnego.

Jeśli chodzi o konstrukcję stosunku prawnego to brak zgodności co do tego, czy ma on
obejmować

tylko stosunki między podmiotami

czy również stosunki, jakie zachodzą między podmiotami prawa i rzeczami.

I. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek między podmiotami prawa

Między stronami stosunku istnieją pewne powiązania prawne. Jeśli zdarzenie
prawne (fakt prawny) spowodują powstanie wzajemnych praw i obowiązków
podmiotów prawa, mówi się, że podmioty te stały się stronami stosunku prawnego.

O tym jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego decydują
postanowienia prawa lub umowne postanowienia stron.

Elementy stosunku prawnego:

Elementami – zwane są pojęcia składniki tworzące konstrukcję stosunku. Nie
zawsze jednak struktura owa składa się z tych samych elementów.

Strony stosunku prawnego

bez stron stosunek w ogóle nie powstanie

stronami stos. mogą być wyłącznie podmioty prawa

liczba podmiotów uczestniczących w stosunku nie zawsze jest równa liczbie jego stron

stos. pr. są przynajmniej dwustronne

Uprawnienie i obowiązek

nie ma konstrukcji stos. pr. w której nie wyróżnia się uprawnienia i obowiązku

uprawnienie – gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na daną stronę
obowiązku, lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się i w zależności
od wyboru tego zachowania inna strona stosunku prawnego jest zobowiązana do
odpowiedniego zachowania się

obowiązek – przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany albo zakazany
adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąże powinność
zastosowania aktu przymusu państwowego

strony są uprawnione i zobowiązane względem siebie równocześnie

przy rozumieniu, że „nić” łącząca strony jest tylko jedna można by powiedzieć, że jedna
strona jest uprawniona, a druga zobowiązana

jednej ze stron stos. pr. uprawnionej odpowiada obowiązek drugiej strony, a każdemu
obowiązkowi odpowiada uprawnienie (korelacja owych elementów)

niektórzy rozumieją uprawnienie i obowiązek jako „treść” stos. pr.

Przedmiot stosunku prawnego

przedmiot – to do czego jedna strona jest uprawniona, a druga zobowiązana; wszystko z
powodu czego strony wchodzą w stos. pr. i co staje się obiektem ich wzajemnych praw i
obowiązków

spory o przedmiot stosunku prawnego:

•

rzecz (np. gazeta) jako przedmiot stos. pr.

•

rzeczy + zachowania się

•

zachowania (zawsze) + rzeczy (niekiedy)

•

zachowanie jako przedmiot, a rzecz jako jedno z „określeń” przedmiotu (sama nie
może wejść jako element do stos. pr.)

•

dwa rozumienia stos. pr.: prawny i materialny

•

tylko zachowania jako przedmiot stosunku

zachowania stron mogą przebierać różną postać:

•

przedmiotem upr. i obw. jest czynienie

•

przedmiotem upr. jest czynienie, a obw. nieczynienie

•

przedmiotem upr. jest nieczynienie, a obw. czynienie

•

przedmiotem upr. i obw. jest nieczynienie

niektórzy „przedmiot” w ogóle eliminują ze struktury stosunku

w stosunku do każdej koncepcji wysuwane są pewne zastrzeżenia

Struktura stosunku prawnego

1. Konstrukcja:

podmiot, między którymi stos. ten powstaje

jego treść

przedmioty

2. Konstrukcja:

uczestnicy stos. pr.; ich status prawny wywiera istotny wpływ na powstanie i rozwój stos.
pr. na jego charakter

prawa i obowiązki, ich wzajemny związek

realne zachowanie uczestników stosunku prawnego, skorelowane z ich prawami i
obowiązkami

3. Konstrukcja:

podmiot prawa

przedmiot prawa

prawo

obowiązek

Oczywiście konstrukcja struktura stosunku prawnego jest różna w zależności, kto co uzna za
ważne.

Uwagi ogólne o konstrukcji stosunku prawnego

•

W przedstawionych konstrukcjach stos. pr. pojmowany jest jako stosunek społeczny,
a przez charakter tego społecznego stos. rozumie się – stos. jaki zachodzi między
podmiotami prawa, czyli między osobami fizycznymi lub (i) osobami prawnymi.

•

Wielu autorów wprowadza pojęcie stos. pr., ale nie należy pominąć faktu, że
niektórzy nie operują tym wyrażeniem w ogóle, mimo to nie sprawia im żadnych
trudności analiza i rozwiązywanie tych czy innych problemów.

•

Nie można też pominąć zaznaczenie, że stos. pr. bywa rozciągany też na inne gałęzie
prawa, niż cywilne, ale trudno sobie wyobrazić jakby to miało wyglądać?

3. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy

Niektórzy autorzy mianem stosunku prawnego określają również stosunek podmiotu prawa do
rzeczy, czy jak piszą inni stos. jaki zachodzi między podmiotem prawa a przedmiotem prawa. Niby
można też tak pojmować stos. pr. ale obszerna krytyka tego typu prób jest przeprowadzona na str.
262 podręcznika.

Rozdział dziesiąty

PRAWO

1. Prawo pozytywne

Z określeniem tym wiążą się różne znaczenia, najczęściej używane jest w celu przeciwstawienia go
jakiemuś innemu rodzajowi prawa.

Prawo pozytywne – rozumiane jako prawo mające w ogóle swe źródło w
ludzkiej działalności, np. prawo stanowione, prawo zwyczajowe, prawo
precedensów itp. Prawo pozytywne przeciwstawiane jest prawu
ponadpozytywnemu tzn. prawu natury, obowiązującemu niezależnie od
woli ludzkiej, przez człowieka tylko odkrywanemu, wypływającemu z
natury rzeczy, ludzkiej natury, nadawanemu przez istoty nadprzyrodzone,
prawu zawsze sprawiedliwemu, najlepszemu.

Prawo pozytywne – prawo tworzone przez władzę państwową, w
przeciwieństwie do prawa pozapozytywnego tzn. nie stanowionego przez
suwerena, np. prawo zwyczajowe.

Prawo pozytywne – faktycznie obowiązujące, przy czym zwracano uwagę
na empiryczne fakty stanowienia prawa, bądź na fakty stosowania prawa
przez sądy i organy administracji, bądź na fakty przestrzegania prawa przez
obywateli.

Ostatnie stanowisko sprowadza się do stwierdzenia, że brak jest
uzasadnienia by wprowadzać pojęcie „prawo pozytywne”, gdyż jego zakres
pokrywa się z zakresem prawa w ogóle. „Pozytywne” jest tylko zbędnym
dodatkiem do nazwy „prawo” i postuluje się, by z tego dodatku w ogóle
zrezygnować.

Prawo – niezależnie od sposobu powstawania czy tworzenia, całokształt
(zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których
nieprzestrzeganie jest zagrożone zastosowaniem przymusu państwowego
(typologiczna charakterystyka prawa).

2. Prawo przedmiotowe – prawo podmiotowe

•

Prawo przedmiotowe - niezależnie od sposobu powstawania czy tworzenia,
całokształt (zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, które
są podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy administracyjne.
Jeśli pojęciem prawa nie obejmujemy norm indywidualnych, to pojęcie prawa
przedmiotowego jest równoznaczne z pojęciem prawa w ogóle.

•

Prawo podmiotowe – nie ma jednego ustalonego znaczenia, ale należy podkreślić,
ż

e nie jest konstruowane tak, że przyjmuje się tu za punkt widzenia władcy-

suwerena, lecz przyjmuje się punkt widzenia adresatów przepisów prawa (przede
wszystkim osób fizycznych) i formułuje się wypowiedzi, jakie to „prawa” mają owi
adresaci. W centrum uwagi znajdują się tu „prawa” podmiotów, dlatego mówi się o
„prawach podmiotowych”.

Prawo podmiotowe a uprawnienie:

1. Prawami podmiotowymi nazywane są uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli.
W tym ujęciu nie każde uprawnienie zyskuje miano prawa podmiotowego. To historycznie (czasu
Oświecenia) ukształtowany sposób użycia tej nazwy i występujący przede wszystkim w nauce
prawa państwowego. Prawa te, to prawa człowieka i obywatela, inaczej mówiąc wolności
obywatelskie. Takie podmiotowe prawa to np. wolność osobista, własność, nietykalność
mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność zgromadzeń i wolność prasy, wolność
stowarzyszeń, czynne i bierne prawo wyborcze itp.

2. W opracowaniach cywilistycznych – prawo podmiotowe to suma bądź zespół uprawnień. Mówi
się, że na treść prawa podmiotowego składają się uprawnienia, albo że z prawa podmiotowego
wypływają poszczególne uprawnia. Uprawnienie traktuje się pojedynczą emanację prawa
podmiotowego.

3. Trzecie stanowisko sprowadza się do zamiennego posługiwania się obydwoma określeniami.

4. Ostatnie stanowisko głosi postulaty całkowitego wyeliminowaniu pojęcia „prawa
podmiotowego” i używania tylko „uprawnienia”. Argumenty:

ogólność i szczególność nie są cechami pozwalającymi odróżnić prawo podmiotowe od
uprawnienia

nie można dopatrzyć się różnic w pojmowaniu uprawnienia i prawa podmiotowego

jedynie oceny i tradycja stanowią podstawę odróżnienia prawa podmiotowego jako
szczególnie ważne uprawnienie.

Teorie praw podmiotowych:

•

Teoria woli – prawo podmiotowe charakteryzowane, jako „przyznane przez
porządek prawny władztwo woli”. Podmiot w granicach zakreślonych przez prawo
może swobodnie działać wg własnej woli, kształtować zachowanie własne i innych
podmiotów. Generalny zarzut odnosi się do tego, że pewne podmioty prawa mają te
szczególne uprawnienia (prawo podmiotowe), ale woli swojej wyrazić nie mogą (np.
dzieci, obłąkani).

•

Teoria interesu – sprowadza się do tego, że „prawo podmiotowe to po prostu
prawnie chroniony interes jednostki”. Każdy podmiot prawa ma określone interesy i
zmierza do ich realizacji, a prawo określa które z nich zyskują ochronę prawną.
Zarzut: czasami posiadanie prawa podmiotowego nie leży w interesie jednostki, a
wiec nie można go tak charakteryzować.

•

Teoria mieszana – prawo podmiotowe rozumiane jako „chroniona przez porządek
prawny możliwość zaspokajania swego oznaczonego interesu za swoją wolą lub za
wolą swego prawnie uznanego zastępcy.” Oczywiście, ta teoria nie jest wolna od
zarzutów wysuwanych w stosunku do dwóch poprzednich.

Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego

Koncepcja pierwotności prawa podmiotowego

Podmioty prawa wg powyższej koncepcji mają prawo podmiotowe, niezależnie od postanowień
prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe rozumiane jest jako naturalne, przyrodzone i
niezbywalnie prawa człowieka i obywatela. Można powiedzieć, że prawo podmiotowe jest tu
traktowane jako wcześniejsze, pierwotniejsze w stosunku do prawa przedmiotowego. Państwo
tworząc prawo uznaje tylko „prawa podmiotowe” i chroni je, co wyrażone jest w różnych
deklaracjach np. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789.

Koncepcja pierwotności prawa przedmiotowego

W tej koncepcji uznaje się, że źródłem prawa podmiotowego jest prawo przedmiotowe. Nie uznaje
się przyrodzonego prawa człowieka, a twierdzi się, że prawo podmiotowe nadawane jest przez
postanowienia prawa przedmiotowego. Tak więc prawo podmiotowe jest czymś wtórnym,
późniejszym od prawa przedmiotowego.

Teorie negujące istnienie prawa podmiotowego

W obu teoriach z dwóch rodzajów prawa (podmiotowego i przedmiotowego) ostaje się tylko jedno
-> przedmiotowe!

•

Solidaryzm – prawo podmiotowe jest traktowane, jako koncepcja metafizyczna.
„Człowiek nie ma praw, nie ma ich też zbiorowość”. Każdy ma tylko obowiązek do
spełnienia w stosunku do społeczności. Własność także nie jest prawem, a funkcją
społeczną. Człowiek powinien się rozwijać, nie może hamować swojego rozwoju,
powinien wykonywać swoje zadania, a rządzący mogą nawet nakazać mu pracę.
Pojęcie prawa podmiotowego zostało w ogóle zanegowane, wg tych twierdzeń
istnieją tylko reguły prawne, które wyznaczaj podmiotom ich funkcje społeczne.

•

Normatywizm – prawo podmiotowe jest sprowadzone do prawa przedmiotowego.
Teoria normatywistyczna odrzuca subiektywistyczny punkt widzenia, znajdujący się
w pojmowaniu prawa podmiotowego, kiedy to na prawo spogląda się tylko z punktu
widzenia interesów stron. Prawo podmiotowe nie jest czymś różnym od prawa
przedmiotowego, prawo podmiotowe ma charakter ideologiczny; podmioty prawa
mają pewne uprawnienia nadawane przez prawo, ale mają one swe uzasadnienie w
aprobowanym rozumieniu wolności.

SŁOWNIK:

Ex lege – z mocy prawa (przy nieważności)
Ius cogens (iuris cogentis) – przepisy bezwzględnie stosowane
Ius dispositivum (iuris dispositivi) – przepisy względnie stosowane
Rules – reguły
Principles - zasady
Lex generalis – reguła powszechna
Lex spacialis - reguła szczególna
Lex plusquam perfecta – przepis = sankcja + nieważność czynności
Lex perfecta – przepis tylko nieważność czynności
Lex minus quam perfecta – przepis = sankcja bez nieważności czynności
Lex imperfecta – regułą nie ustanawiająca sankcji za zachowanie z nią niezgodne
Regressus ad infinitum – ciąg do nieskończoności
Fontes iuris cognoscendi – źródła poznania prawa
Fontes iuris oriundi – źródła powstania prawa
Quorum – najmniejsza liczba posłów, aby podjęta decyzja była ważna
Common law – prawo precedensów
Ratio decidendi – zasada ogólna
Obiter dicta – inne elementy, ważne tylko dla danej sprawy
Stare decisis – doktryna stałości decyzji
Distinguishing – proces zmierzający do wydania nowego precedensu
Contractus – umowa
Pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać
Vacatio legis – (ustawa na wakacjach ;) czas upływający od chwili ogłoszenia ustawy, do
uzyskania przez nią mocy obowiązującej
Retroactio – tzw. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego
Pro futuro – na przyszłość
Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy
Desuetudo – zwyczaj negatywny
Lex superior derogat legi inferiori – akt prawny wyższy uchyla moc ob. aktu niższego rzędu
Lex posterior derogat legi priori – akt prawny późniejszy uchyla moc ob. aktu wcześniejszego
Lex specialis derogat legi generali – akt (przepis) prawny szczególny deroguje akt (przepis)
ogólny
Nasciturus – dziecko poczęte, jeszcze nie urodzone
Subsumcja – proces zakwalifikowania danego przypadku do przypadków objętych przepisami
prawa
Per analogiam – z analogi
Analogia legis – analogia z ustawy
Analogia iuris – analogia z prawa
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam sens ustawy, takie samo
postanowienie ustawy
A maiori ad minus – komu wolno więcej, wolno też mniej
A minori ad maius – komu nie wolno mnie, nie wolno też więcej
A contrario – z przeciwieństwa
Qui dicit de uno, negat de altero – kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu
Clara non sunt interpretanda – to co jasne, nie wymaga interpretacji
Interpretatio declarativa – wykładnia linearna
Interpretatio exstensiva – wykładnia rozszerzająca
Interpretatio restrictiva – wykładnia zawężająca
Ius positum – prawo pozytywne

PRZYKŁADOWE PYTANIA:

I. zestaw:

Prawo precedensów

Ideologie stosowania prawa

Reguły – zasady

Teorie prawa podmiotowego

II. zestaw:

Prawo zwyczajowe

Opisowe teorie wykładni

System statyczny, a system dynamiczny

Czyny, a czynności prawne

III. zestaw:

Przepis prawa, a norma prawna

Skutki prawne

Zasady systemu prawa

Wnioskowanie a fortiori

IV. zestaw:

Wykładnia językowa

Elementy stosunku prawnego

Prawo przedmiotowe, a prawo podmiotowe

Norma sprzężona

Literatura:
„Wstęp do prawoznawstwa” J. Nowacki i Z. Tobor

polecam też, (dla zainteresowanych):
„Studia z teorii prawa” J. Nowacki
„Kurs logiki dla prawników” T. Kotarbiński

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
opracowanie tobor nowacki (3)
opracowanie na nowacka- na zerówkę i egzamin, PWSZ Kalisz
Wstęp do prawoznawstwa, opracowanie tobor-tuning, Wstęp do prawoznawstwa
opracowanie na nowacka- na zerówkę i egzamin, PWSZ Kalisz
Opracowanka, warunkowanie
OPRACOWANIE FORMALNE ZBIORÓW W BIBLIOTECE (książka,
postepowanie w sprawach chorob zawodowych opracowanie zg znp
opracowanie 7T#2
opracowanie testu
Opracowanie FINAL miniaturka id Nieznany
Opracowanie dokumentacji powypadkowej BHP w firmie
przetworniki II opracowane
Opracowanie Programowanie liniowe metoda sympleks
Nasze opracowanie pytań 1 40
haran egzamin opracowane pytania
201 Czy wiesz jak opracować różne formy pisemnych wypowied…id 26951

więcej podobnych podstron