24

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

K. Rosa

PRACE ORYGINALNE

M³odzie¿ podejmuj¹ca próby samobójcze.

Charakterystyka socjologiczna

Adolescents after suicidal attempts. Sociological

characteristics

Krzysztof ROSA

Klinika Ostrych Zatruæ Instytutu Medycyny

Pracy im. prof. Jerzego Nofera w £odzi

Kierownik: Dr hab. n. med. Zbigniew Ko³aciñski

Dodatkowe s³owa kluczowe:

m³odzie¿

próba samobójcza

struktura próby samobójczej

Additional key words:

adolescents

suicidal attempt

the structure of suicidal attempt

Adres do korespondencji:

Dr Krzysztof Rosa

Klinika Ostrych Zatruæ

Instytutu Medycyny Pracy

im. prof. Jerzego Nofera

90-950 £ódŸ, ul. Œw. Teresy 8

Tel.: [phone]

Fax: [phone]

e-mail: [e-mail]

M³odzie¿ jest uznana za jedn¹ z

grup podwy¿szonego ryzyka zacho-

wañ samobójczych. Co roku blisko 400

osób do 20 roku ¿ycia pope³nia samo-

bójstwo w Polsce, a od 10 do 20 razy

wiêcej podejmuje próby samobójcze.

W pracy przedstawiono charakterysty-

kê spo³eczn¹ m³odych niedosz³ych

samobójców dokonan¹ w oparciu o

analizê porównawcz¹ dwóch zbioro-

woœci m³odzie¿y: osób po podjêtych

próbach samobójczych i tych, którzy

nie przejawiali takich zachowañ. Po-

równanie obejmowa³o cechy demogra-

ficzne, strukturê rodziny, sytuacjê

szkoln¹, relacje z rówieœnikami, zacho-

wania patologiczne badanych i osób z

ich otoczenia. Dokonano równie¿ cha-

rakterystyki niektórych elementów

struktury aktów prób samobójczych

(myœli samobójcze, okolicznoœci, zda-

rzenia bezpoœrednio poprzedzaj¹ce,

motywy). Grupê zasadnicz¹ tworzy³o

100 pacjentów w wieku 15-19 lat ho-

spitalizowanych od stycznia 2000 r. do

lipca 2001r. w Klinice Ostrych Zatruæ

Instytutu Medycyny Pracy w £odzi z

powodu samobójczego zatrucia. Gru-

pa kontrolna zosta³a wylosowana z

populacji uczniów ró¿nych typów szkó³

województwa ³ódzkiego. Badanie mia-

³o charakter ankietowy, wykorzystano

dwa narzêdzia w³asnej konstrukcji: wy-

wiad kwestionariuszowy i ankietê au-

dytoryjn¹. Do porównania zbiorowoœci

zastosowano test c

2

. Z 31 analizowa-

nych cech zbiorowoœci ró¿ni¹ siê w

zakresie 24 zmiennych. Próby samo-

bójcze najczêœciej podejmuj¹ 17 letnie

dziewczêta mieszkaj¹ce w du¿ym mie-

œcie (£ódŸ), wychowywane w rodzinie

pe³nej, niekoniecznie biologicznej, z

zaburzonymi relacjami z rodzicami,

maj¹ce trudnoœci w szkole, funkcjo-

nuj¹ce w bliskim otoczeniu osób prze-

jawiaj¹cych ró¿ne formy zachowañ

patologicznych. Stworzenie charakte-

rystyki socjologicznej i psychologicz-

nej osób podejmuj¹cych próby samo-

bójcze, precyzyjne okreœlenie skali zja-

wiska, identyfikacja grup i czynników

ryzyka s¹ podstawowymi elementami

diagnozy spo³ecznej problemu zacho-

wañ samobójczych wœród m³odzie¿y

stanowi¹cej pierwszy krok do rozpo-

Adolescents are thought to be one

of the high risk groups for suicidal

behaviours. About 400 persons till 20

years old commit suicide every year,

and from 10 to 20 times more suicide

attempts. The paper discusses differ-

ences in sociological profiles of

youngsters after suicidal attempts and

those who never had suicidal attempts.

There were several factors in the scope

of interest as: sociodemo-graphic

characteristics, family structure,

school problems, relationship with

peers, history of abusive behaviours

of youngsters and their relatives. Some

particular elements of suicidal acts

(suicidal thoughts, circumstances,

events directly preceding the attempts,

motives for suicidal attempts) were

also described. The study group was

comprised of 100 adolescents re-

cruited from consecutive patients pre-

sented to the Clinic of Acute

Poisonings of the Nofer Institute of

Occupational Medicine between Janu-

ary 2001 and June 2002 due to self-

poisoning. The reference group (100

youngsters) was randomly selected

from the different types of secondary

schools situated in the area of Lodz

voivodeship. The data were collected

with help of standardized surveys. The

results obtained point to some differ-

ences between the study group. The

groups differ in 24 among 31 analysed

variables. The average teeneger who

attempts suicide is a 17 year old girl,

living in a big city with a full family (not

necessarily biological) who was faced

with relational and school problems,

and affected by abusive behaviour. So-

ciological characteristics of individu-

als attempting suicide together with

precise diagnosis of risk factors and

risk groups is the important step to-

ward the effective prevention of sui-

cide behaviour. Suicidal behaviour

appears to be a significant public

health problem, and suicide prevention

itself should be the essential compo-

nent of each mental health promotion

program.

25

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

Zachowania samobójcze (myœli samo-

bójcze, próby samobójcze, samobójstwa

dokonane) stanowi¹ coraz czêœciej przed-

miot zainteresowania psychiatrów, psycho-

logów, socjologów. Wynika to miêdzy inny-

mi z niepokoj¹cego faktu – rosn¹cej skali

zjawiska. Œwiatowa Organizacja Zdrowia

okreœli³a nastêpuj¹ce trendy epidemiologicz-

ne [24]:

•

w okresie ostatnich 45 lat œmiertel-

noœæ w wyniku samobójstw wzros³a o 60%;

•

trend ten jest obserwowany zarów-

no w krajach rozwiniêtych, jak i rozwijaj¹-

cych siê;

•

w okresie minionych 45 lat najczê-

œciej samobójstwo odnotowujê siê wœród

grup wiekowych 35-45 lat, w niektórych kra-

jach 15-21 lat, wczeœniej zgony samobój-

cze czêœciej wystêpowa³y wœród osób star-

szych.

Wed³ug WHO samobójstwo jest jedn¹ z

piêciu najczêœciej wystêpuj¹cych przyczyn

zgonów w grupie wiekowej 15-19 lat.

Problem zachowañ samobójczych pol-

skiej m³odzie¿y nie jest dobrze rozpoznany.

Dotyczy to zarówno oszacowania skali zja-

wiska (myœli samobójcze, próby samobój-

cze), jak i okreœlenia czynników i grup ryzy-

ka. Sporadycznie s¹ tworzone i wdra¿ane

programy profilaktyczne [12].

Wed³ug G³ównego Urzêdu Statystycz-

nego œmierci¹ samobójcza umiera w Pol-

sce co roku blisko 300 osób w wieku 15-19

lat: 1995 – 280, 1996 – 285, 1997 – 291,

2000 – 2853, 2001 – 281, 2002 – 396, 2003

– 271 [28]. Niepokoi znaczny wzrost liczby

samobójstw wœród ch³opców i m³odych mê¿-

czyzn. W grupie wiekowej do 19 roku ¿ycia

wzrost wyniós³ blisko 30%, a w przedziale

20-24 lata znacznie przekroczy³ 50%. Licz-

ba prób samobójczych podejmowanych

przez m³odzie¿, podobnie jak i doros³ych,

jest nieznana i stanowi wielkoϾ szacunko-

w¹. Bior¹c pod uwagê proporcje samo-

bójstw dokonanych do usi³owanych (wg

WHO 1:10-20) szacujê siê, ¿e od ponad

2500 do 5000 osób w wieku 15-19 lat po-

dejmujê w Polsce próby samobójcze.

W Klinice Ostrych Zatruæ Instytutu Me-

dycyny Pracy w £odzi rocznie jest hospitali-

zowanych oko³o 100 m³odych niedosz³ych

samobójców:1998 – 76, 1999 – 111, 2000 –

108, 2001 – 109, 2002 – 92, 2003 – 62, 2004

– 69, 2005 – 73, co stanowi od 8,0% do bli-

sko 20% ogó³u leczonych pacjentów po pró-

bach samobójczych.

Badania suicydologiczne opisuj¹ ró¿ne

aspekty zachowañ samobójczych m³odzie-

¿y: epidemiologiczny [8], demograficzny

[27], zaburzeñ psychicznych [1], biologicz-

nych czynników ryzyka [21], wystêpowania

zdarzeñ ¿yciowych [6].

Socjologiczna perspektywa analizy za-

chowañ samobójczych koncentrujê siê

przede wszystkim na poznaniu spo³ecznych

uwarunkowañ i czynników ryzyka [9,19]. W

ramach tego nurtu badañ istotne jest precy-

zyjne okreœlenie grup i œrodowisk, które w

najwiêkszym stopniu nara¿one s¹ na podej-

mowanie dzia³añ samobójczych [5,19,30, 31].

Cel

Artyku³ ma dwa cele. Pierwszym jest

charakterystyka cech spo³ecznych m³odych

niedosz³ych samobójców dokonana w opar-

ciu o analizê porównawcz¹ dwóch zbioro-

woœci: osób po podjêtych próbach samobój-

czych i osób nie podejmuj¹cych prób samo-

bójczych. Drugim celem jest charakterysty-

ka wybranych elementów struktury aktu pró-

by samobójczej.

Materia³

Badaniem objêto dwie równoliczne (2 x 100) grupy

m³odzie¿y w wieku 15-19 lat.

Grupa zasadnicza

Zasadnicza grupê badanych stanowili pacjenci po

próbach samobójczych hospitalizowani w Klinice

Ostrych Zatruæ Instytutu Medycyny Pracy w £odzi, w

okresie od stycznia 2001 do czerwca 2002.Wiêkszoœæ

badanych (87%) uleg³a zatruciu lekami psychotropowy-

mi i uspokajaj¹cymi. Zbiorowoœæ zosta³a wy³oniona z bie-

¿¹cej populacji niedosz³ych samobójców leczonych w

Klinice wg nastêpuj¹cych kryteriów:

•

wiek 15-19 lat;

•

autodeklaracja pacjentów co samobójczego

charakteru zatrucia (zatrucia przypadkowe zosta³y wy-

kluczone);

•

brak wczeœniejszego tzn. przed podjêciem pró-

by samobójczej, leczenia psychiatrycznego i neurologicz-

nego (ambulatoryjnego i szpitalnego);

•

brak objawów psychotycznych, brak objawów

chorób i powik³añ neurologicznych wymagaj¹cych póŸ-

niejszego leczenia psychiatrycznego i neurologicznego

(na podstawie konsultacji psychiatrycznej i psychologicz-

nej);

•

czas hospitalizacji d³u¿szy ni¿ 24 godziny (tzw.

pacjenci ambulatoryjni zostali wykluczeni);

•

wyra¿enie zgody na udzia³ w badaniu.

Badanie zosta³o zrealizowane podczas pobytu pa-

cjentów w Klinice w 3,4 dobie hospitalizacji.

Grupa kontrolna

Grupê kontroln¹ stanowili uczniowie ró¿nych typów

szkó³ ponadpodstawowych z £odzi i województwa ³ódz-

kiego wylosowani przy pomocy dwustopniowego loso-

wania zespo³owego. W pierwszym etapie wszystkie szko-

³y z terenu £odzi i województwa zosta³y podzielone na

warstwy w zale¿noœci od typu szko³y (gimnazjum, szko-

³a zasadnicza, liceum, technikum). Z ka¿dej zosta³a

wybrana losowo jedna szko³a. W drugim etapie, w ka¿-

dej z wytypowanych szkó³, w drodze losowania wy³onio-

no klasy, w których realizowano badanie. Klasy dobrano

w taki sposób, aby rozk³ad wieku uczniów z grupy kon-

trolnej by³ zbli¿ony do tego z grupy zasadniczej.

Kryteria kwalifikacji respondentów do grupy kontro-

lnej by³y nastêpuj¹ce:

•

wiek 15-19 lat;

•

brak myœli samobójczych w okresie co najmniej

dwóch lat przed realizacj¹ badania;

•

nie podejmowanie prób samobójczych

(na podstawie autodeklaracji);

•

wyra¿enie zgody na udzia³ w badaniu.

Metoda

Badanie zosta³o zrealizowane z zastosowaniem

technik ankietowych. Wykorzystano dwa narzêdzia ba-

dawcze w³asnej konstrukcji: wywiad kwestionariuszowy

i ankietê audytoryjn¹. Kwestionariusz wywiadu zasto-

sowano do zbierania danych od respondentów z grupy

zasadniczej. Zawiera³ 45 pytañ, w wiêkszoœci skatego-

ryzowanych, sk³ada³ siê z oœmiu sekcji. Pierwsza doty-

czy³a cech spo³ecznych i demograficznych (p³eæ, wiek,

miejsce zamieszkania, g³ówne zajêcie, rodzaj szko³y,

Ÿród³o utrzymania), druga sytuacji rodzinnej (faktyczna

struktura rodziny, status rodziców, intensywnoœæ i przy-

czyny konfliktów z rodzicami, subiektywna ocena zwi¹z-

ku rodziców), trzecia zawiera³a pytania o szko³ê (powta-

rzanie klasy, radzenie sobie z nauk¹, nieusprawiedliwio-

ne nieobecnoœci, subiektywn¹ ocenê relacji z nauczy-

cielami). Kolejna czêœæ dotyczy³a relacji z rówieœnikami

(posiadanie/nieposiadanie sympatii, trudnoœci z w rela-

cjach z rówieœnikami). Pi¹ta czêœæ wywiadu zawiera³a

pytania o ro¿ne formy zachowañ patologicznych respon-

denta (ucieczki z domu, u¿ywanie narkotyków, alkoholu,

konflikty z prawem) oraz zachowania patologiczne wy-

stêpuj¹ce w otoczeniu badanych osób (u¿ywanie œrod-

ków psychoaktywnych, konflikty z prawem, próby samo-

bójcze i samobójstwa dokonane). Ostatnia, szósta czêœæ,

odnosi³a siê do charakterystyki aktu próby samobójczej

(czêstotliwoœæ wystêpowania i treœæ myœli samobójczych,

okolicznoœci zamachu, zdarzenia bezpoœrednio poprze-

dzaj¹ce i motywy próby samobójczej). Ankieta audyto-

ryjna zawiera³a 29 pytañ, w wiêkszoœci skategoryzowa-

nych. Ich treœæ by³a taka sama jak w wywiadzie kwestio-

nariuszowym i dotyczy³a tych samych zagadnieñ, nie za-

wiera³ tylko pytañ o charakterystykê prób samobójczych.

Badanie grupy kontrolnej zosta³o zrealizowane

metod¹ audytoryjn¹ w 15 klasach piêciu ró¿nych typów

szkó³ w okresie od stycznia do listopada 2001 roku.

Analiza porównawcza obejmowa³a 31 cech spo³ecz-

nych. Do porównania zbiorowoœci zastosowano test

c

2

.Dla orzekania o statystycznie istotnych ró¿nicach przy-

jêto poziom istotnoœci a=0,001.

Wyniki

Charakterystyka spo³eczna

CECHY DEMOGRAFICZNE

W grupie m³odych niedosz³ych samobój-

ców (GZ) dominowa³y dziewczêta – 78,w

przeciwieñstwie do grupy kontrolnej (GK),

w której by³o wiêcej ch³opców – 67

(p<0,001). Osoby podejmuj¹ce próby samo-

bójcze czêœciej by³y mieszkañcami du¿ego

miasta (£ódŸ) – 64 ni¿ respondenci z grupy

kontrolnej – 45. Z kolei m³odzie¿ nie podej-

muj¹ca dzia³añ autodestrukcyjnych czêœciej

mieszka³a w mniejszych miastach regionu

³ódzkiego (38) oraz na wsi (17) ni¿ ich ró-

wieœnicy z grupy zasadniczej, odpowiednio

27 i 9 osób (p= 0,016). Badane grupy ró¿ni-

³y siê tak¿e inn¹ cech¹ – g³ównym zajêciem

(p<0,001). Tylko w grupie zasadniczej znaj-

dowa³y siê osoby, które nie by³y uczniami.

A¿ 16 badanych nie pracowa³o ani nie uczy³o

siê, jedna osoba studiowa³a, a dwie praco-

wa³y zarobkowo. Pozostali byli uczniami ró¿-

nych typów szkó³ ponadpodstawowych.

Wszystkie osoby z grupy kontrolnej by³y

uczniami.

Statystycznie istotne ró¿nice wystêpo-

wa³y miêdzy niektórymi typami szkó³, do któ-

rych uczêszczali respondenci (p=0,025). W

grupie zasadniczej mniej osób by³o ucznia-

mi szkó³ zasadniczych (11), techników (25)

i liceów (26) w porównaniu z grup¹ kontrol-

n¹, odpowiednio 23, 34, 38.

Zbiorowoœci ró¿ni³y siê równie¿ pod

wzglêdem innej cechy-Ÿród³a utrzymania

(p<0,001). Prawie wszyscy respondenci z

grupy kontrolnej byli na utrzymaniu rodzi-

ców (97) Tylko trzy osoby by³y utrzymywa-

ne przez krewnych i opiekunów. W grupie

zasadniczej 1/5 badanych mia³a ró¿ne Ÿró-

czêcia dzia³añ profilaktycznych. Zachowania samobójcze powinny byæ trakto-

wane jako istotny problem zdrowia publicznego, a zagadnienia profilaktyki sa-

mobójstw powinny byæ wpisane w szerok¹ formu³ê promocji zdrowia psychicz-

nego i zapobiegania wystêpowaniu zaburzeñ i chorób psychicznych.

26

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

K. Rosa

d³a utrzymania: renta (6), na utrzymaniu

krewnych (6), na utrzymaniu sympatii, zna-

jomych (4), praca zarobkowa (2). Dwie oso-

by deklarowa³y brak sta³ego Ÿród³a utrzy-

mania. Pozostali (80) byli finansowani przez

rodziców. Tylko jedna z opisywanych cech

demograficznych (wiek) nie ró¿nicowa³a

badanych grup (p=0,062).

SYTUACJA RODZINNA

Analizê sytuacji rodzinnej przeprowa-

dzono na trzech poziomach.

1. Faktyczna (nie formalna) struktura

rodziny – tzn. osoby mieszkaj¹ce z respon-

dentem, sprawuj¹ce nad nim opiekê i kon-

trolê. W przypadku osób, które nie miesz-

ka³y z rodzicem/rodzicami istotne by³o usta-

lenie stanu prawnego i faktycznego oraz

sytuacji (statusu) rodziców (rozwód, sepa-

racja, œmieræ rodzica).

2. Ocena zwi¹zku rodziców (dotyczy

tylko rodzin pe³nych, niekoniecznie biolo-

gicznych).

3. Konflikty z rodzicami (czêstotliwoœæ,

przyczyny).

Obydwie grupy ró¿ni¹ siê w sposób sta-

tystycznie istotny pod wzglêdem struktury

rodziny (p=0,010). Wœród niedosz³ych sa-

mobójców najwiêcej by³o osób wychowywa-

nych przez oboje rodziców (59). Pod opie-

k¹ jednego rodzica funkcjonowa³o 26 re-

spondentów (czêœciej samotnym rodzicem

by³a matka – 21 ni¿ ojciec – 5). W grupie

kontrolnej oboje rodzice wychowywali 84

osoby, samotne matki opiekowa³y siê 10

osobami (¿aden z respondentów nie by³ pod

opiek¹ samotnego ojca). Zbli¿ona by³a licz-

ba m³odych osób z obydwu grup, którzy ¿yli

w rodzinie pe³nej, ale nie biologicznej (GZ –

5), (GK – 3). Wœród podejmuj¹cych próby

samobójcze wiêcej by³o tych, których opie-

kunami byli dziadkowie (4) lub inne osoby

(2), w grupie kontrolnej odpowiednio – 2,1.

Sytuacja rodziców tak¿e ró¿ni³a oby-

dwie zbiorowoœci. W grupie zasadniczej wiê-

cej by³o osób, których jeden z rodziców nie

¿yje – 16 (GK – 5, p>0,011) oraz tych, któ-

rych rodzice s¹ rozwiedzeni i/lub ¿yj¹ w se-

paracji – 15,(GK – 5,p=0,038).

Osoby z rodzin pe³nych, niekoniecznie

biologicznych wyrazi³y opinie na temat

zwi¹zku swoich rodziców/rodzica z partne-

rem.

Ró¿nice w ocenach miêdzy grupami s¹

statystycznie istotne (p=0,001). W grupie

zasadniczej jest ponad czterokrotnie wiêcej

osób negatywnie oceniaj¹cych zwi¹zek ro-

dziców w porównaniu z grup¹ kontroln¹. W

drugiej grupie wiêcej by³o ocen pozytywnych.

Czêstotliwoœæ wystêpowania konfliktów

z rodzicami (analizowanymi oddzielnie z

matkami i ojcami) by³a równie¿ istotnie ró¿-

na miêdzy zbiorowoœciami. W grupie kon-

trolnej blisko dwukrotnie wiêcej badanych

deklarowa³a brak konfliktów z matkami (67)

w porównaniu z grup¹ zasadnicz¹ (38,

p<0,001). Wœród niedosz³ych samobójców

by³o zdecydowanie wiêcej osób, które de-

klarowa³y, ¿e „doœæ czêsto” (13) oraz „bez

27

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

maj¹cych wczeœniej myœli samobójcze de-

klarowa³o: „mia³em sprecyzowane wyobra-

¿enia dotycz¹ce pope³nienia samobójstwa,

tzn. myœla³em, w jaki sposób to zrobiæ, kie-

dy, gdzie”. Z kolei 15 respondentów stwier-

dzi³o: „mia³em myœli samobójcze s³abo spre-

cyzowane, np., ¿e móg³bym pope³niæ samo-

bójstwo, gdyby coœ siê nie uda³o”. Jedna

osoba nie ujawni³a treœci swoich myœli sa-

mobójczych.

OKOLICZNOŒCI PRÓB

SAMOBÓJCZYCH

W opisie okolicznoœci prób samobój-

czych uwzglêdniono nastêpuj¹ce elementy:

pora dnia, dzieñ tygodnia, miesi¹c, w któ-

rym zosta³a podjêta próba samobójcza, ro-

dzaj u¿ytego œrodka, stan trzeŸwoœci w chwi-

li dokonywania zamachu, obecnoϾ innych

osób w momencie za¿ywania samobójcze-

go œrodka, sygnalizowanie otoczeniu faktu

dokonania zamachu. Najczêœciej próby sa-

mobójcze podejmowano pomiêdzy godzina-

mi: 18 a 22 – (25) i 14 a 18 – (21). Rzadziej

zamachy samobójcze mia³y miejsce w póŸ-

nych godzinach nocnych, pomiêdzy 22 a 2

(19) i przedpo³udniowych: 10-14 (17). Naj-

mniej osób targnê³o siê na swoje ¿ycie w

godzinach rannych, pomiêdzy 6 a 10 (11)

oraz póŸn¹ noc¹, pomiêdzy 2 a 6 (7).

Najwiêcej usi³owañ samobójczych mia-

³o miejsce na pocz¹tku tygodnia: we wtorek

(21) i w poniedzia³ek (19), a najmniej w pi¹tki

(8). W pozosta³e dni liczba zamachów by³a

taka sama (13).

Przed omówieniem rozk³adu prób samo-

bójczych w poszczególnych miesi¹cach

warto pamiêtaæ, ¿e dane by³y zbierane w

czasie pe³nych 18 miesiêcy, od 1.01.2001

do 30.06.2002. Oznacza to, ¿e istnieje wiêk-

sze prawdopodobieñstwo wystêpowania w

zbiorowoœci osób, które próbowa³y pozba-

wiæ siê ¿ycia w pierwszej po³owie roku ni¿ w

drugiej. Znalaz³o to odzwierciedlenie w roz-

k³adzie wyników. Najczêœciej próby samo-

bójcze podejmowano w styczniu (17), mar-

cu i kwietniu (po 13 razy) oraz maju (12). W

lutym i czerwcu by³o tyle samo usi³owañ –

po 9, nieco mniej w listopadzie – 8, we wrze-

œniu – 5, w sierpniu – 4, oraz lipcu i grudniu

– po 2 razy. Z analizy danych wynika, ¿e w

odniesieniu do tej zbiorowoœci najbardziej

suicydogenn¹ por¹ by³a wiosna (od marca

do maja). W tym czasie ponad 1/3 (38%)

osób usi³owa³a pope³niæ samobójstwo.

Zdecydowana wiêkszoœæ pacjentów –

86 osób usi³owa³a odebraæ sobie ¿ycie za-

¿ywaj¹c tylko leki. Pozostali (14) ulegli za-

truciu lekami i alkoholem. ¯aden z respon-

dentów nie próbowa³ pope³niæ samobójstwa

u¿ywaj¹c w tym celu innych œrodków, np.

gazu, pestycydów, substancji ¿r¹cych.

Blisko jedna czwarta badanych (21) w

chwili podejmowania próby samobójczej

by³a pod wp³ywem œrodka psychoaktywne-

go, najczêœciej alkoholu. Jedna osoba by³a

pod wp³ywem narkotyku. Prawdopodobnie

rola alkoholu w takiej sytuacji polega na

wzmocnieniu przekonania o s³usznoœci pod-

jêtej decyzji, dodaniu sobie odwagi. Nie

mo¿na jednak wykluczyæ innej interpretacji

- spo¿ycie alkoholu wywo³a³o myœli samo-

bójcze i sprowokowa³o do dzia³ania samo-

bójczego. Jednak zdecydowana wiêkszoœæ

badanych (78) w chwili podejmowania pró-

by samobójczej nie by³a pod wp³ywem ¿ad-

nego œrodka psychoaktywnego.

Ponad po³owa (52) niedosz³ych samo-

bójców w chwili za¿ywania leków by³a sama,

lecz w pobli¿u znajdowa³y siê inne osoby.

Blisko jedna czwarta respondentów (23)

równie¿ by³a sama, ale przekonana, ¿e nikt

wkrótce nie wróci do domu i, tym samym,

nie odkryje ich samobójczych dzia³añ. Po-

zostali podejmowali próby samobójcze w

obecnoœci innych osób (15) lub byli wpraw-

dzie sami, lecz spodziewali siê, ¿e wkrótce

ktoœ mo¿e pojawiæ siê w miejscu zdarzenia.

Kolejne pytanie dotyczy zachowania siê

respondentów po za¿yciu samobójczego

œrodka. Blisko 2/3 niedosz³ych samobójców

(61) nie zrobi³o niczego, co zasygnalizowa-

³oby otoczeniu, co siê wydarzy³o. W przy-

padku tych osób to inni zorientowali siê, co

zasz³o i wezwali pomoc. Blisko 1/3 bada-

nych (31) powiadomi³o inne osoby o podjê-

tej próbie samobójczej, a 8 respondentów

wezwa³o pomoc lekarsk¹.

ZDARZENIA BEZPOŒREDNIO

POPRZEDZAJ¥CE PRÓBÊ

SAMOBÓJCZ¥

Analiza sytuacji krytycznej poprzedza-

j¹cej zamach to jedno z najbardziej intere-

suj¹cych i zarazem z³o¿onych zagadnieñ w

suicydologii. Socjologiczny charakter bada-

nia implikowa³ przyjêcie okreœlonego spo-

sobu analizowania tych problemów. Podsta-

w¹ analizy uczyniono subiektywn¹ deklara-

cjê niedosz³ych samobójców co do sytuacji

krytycznych, które interpretowali jako bez-

poœrednie przyczyny aktu autodestrukcji.

Dotychczas zgromadzona na podstawie

badañ wiedza o zachowaniach samobój-

czych, upowa¿nia do stwierdzenia, ¿e pró-

by samobójcze s¹ czêsto poprzedzone ja-

kimœ wydarzeniem, które w bezpoœredni

sposób wp³ywa na podjêcie decyzji o tar-

gniêciu siê na ¿ycie (34). Takie zdarzenie,

które zaistnia³o na krótko przed aktem sa-

mobójczym i które, wywo³uj¹c negatywne

emocje, pe³ni³o funkcjê swoistego spustu

zachowania autodestrukcyjnego, okreœlono

jako „zdarzenie bezpoœrednio poprzedzaj¹-

ce próbê samobójcz¹” (30). Sytuacja kry-

tyczna, daj¹c impuls do dokonania zama-

chu by³a szczególnym katalizatorem przy-

spieszaj¹cym lub wrêcz wywo³uj¹cym reak-

cjê samobójcz¹. Bardzo du¿a ró¿norodnoœæ

wypowiedzi respondentów opisuj¹cych ta-

kie sytuacje spowodowa³a wyodrêbnienie

w jego charakterystyce trzech elementów:

•

Czas trwania sytuacji krytycznej

i generowanych przez ni¹

negatywnych emocji.

•

Charakter zdarzenia – rodzaj

i forma sytuacji, np. poczucie lêku,

negatywna interakcja.

•

Przedmiot zdarzenia – treœæ i zasiêg

zdarzenia.

Ró¿nica miêdzy pojêciami „charakter” i

„przedmiot” jest nieostra. Pojêcie „charak-

ter zdarzenia” jest bardziej ogólne i ma

znacznie szerszy zasiêg semantyczny w

porównaniu z terminem „przedmiot zdarze-

nia”. Terminy powy¿sze wzajemnie siê uzu-

pe³niaj¹. Dane o sytuacjach krytycznych,

które wyst¹pi³y przed aktem samobójczym

zosta³y zebrane za pomoc¹ pytañ otwartych,

tzn. takich, w których nie wystêpowa³y wcze-

œniej przygotowane warianty odpowiedzi.

Uzyskane dane poddano kategoryzacji na

etapie opracowania.

Zdecydowana wiêkszoœæ niedosz³ych

samobójców (95) wskaza³a na istnienie zda-

rzenia krytycznego poprzedzaj¹cego próbê

samobójcz¹. W przypadku 5 osób takie zda-

rzenie nie zaistnia³o.

OKRES WYSTÊPOWANIA

SYTUACJI KRYTYCZNEJ

Istotne by³o ustalenie, w jakim czasie

przed podjêciem próby samobójczej wyst¹-

pi³y takie zdarzenia. W przypadku 41 osób

zdarzenie krytyczne mia³o miejsce w okre-

sie 24 godzin poprzedzaj¹cych zamach, a

23 badanych deklarowa³o, ¿e okres ten trwa³

od 2 do 7 dni. Równie¿ 23 respondentów

by³o zdania, ¿e sytuacja krytyczna zaistnia-

³a wczeœniej, pomiêdzy 8 a 14 dniami i od 2

tygodni do miesi¹ca. Pozostali (15) uczest-

niczyli w sytuacjach krytycznych, które wy-

darzy³y siê miesi¹c i wczeœniej przed pod-

jêciem zamachu samobójczego. Reasumu-

j¹c, ponad 2/3 badanych w okresie do tygo-

dnia przed prób¹ samobójcz¹ doœwiadczy-

³o silnie traumatycznego zdarzenia, które

mia³o wp³yw na podjêcie decyzji o targniê-

ciu siê na ¿ycie.

Dwa rodzaje sytuacji krytycznych re-

spondenci wskazywali najczêœciej. Najwiê-

cej badanych (54) ujawni³o „gwa³town¹ in-

terakcjê s³own¹” czyli k³ótniê, awanturê.

Analizuj¹c wypowiedzi tej grupy zauwa¿o-

no, ¿e sytuacje gwa³townej wymiany zdañ,

awantury zawieraj¹ce czêsto obelgi, daj¹ ich

uczestnikom okazjê do ujawnienia d³ugo

kumulowanych, negatywnych emocji. Do

powstawania takich interakcji dochodzi czê-

sto z pozornie b³ahego powodu. Prawdopo-

dobnie w takiej sytuacji próba samobójcza

jest dla wielu respondentów sposobem roz-

³adowania skumulowanego napiêcia emo-

cjonalnego. Dynamika procesu gwa³townej

interakcji mo¿e generowaæ dodatkowe, jesz-

cze silniejsze emocje, które s¹ roz³adowy-

wane w akcie autodestrukcji. Drugim, naj-

czêœciej wymienianym przez respondentów

zdarzeniem by³a „inna interakcja”, czyli roz-

mowa, oœwiadczenie , nieprzyjemna, z³a in-

formacja. By³y to sytuacje, w których bada-

ni zostali niespodziewanie zaskoczeni ne-

gatywnymi informacjami przekazywanymi im

przez bliskie osoby lub dotycz¹cymi tych

Tabela I

Opinie na temat zwi¹zku rodziców.

The opinions on relationship between parents.

y

n

e

c

o

ai

r

o

g

e

t

a

K

a

p

u

r

G

a

z

ci

n

d

a

s

a

z

)

%

(

a

p

u

r

G

a

nl

o

rt

n

o

k

)

%

(

k

e

z

¹i

w

z

y

r

b

o

D

7

,

4

5

9

,

3

8

,k

e

z

¹i

w

z

y

r

b

o

d

ei

n

r

o

z

o

P

êi

s

e

ci

z

d

o

r

el

a

¹j

a

h

c

o

k

ei

n

9

,

0

1

1

,

8

¹j

y

¿

e

ci

z

d

o

R

ei

z

d

o

g

z

ei

n

w

5

,

2

1

6

,

4

ts

ej

w

ó

ci

z

d

o

r

ei

c

y

¯

w

ó

tk

ilf

n

o

k

e

n³

e

p

r

u

t

n

a

w

a

i

8

,

8

1

4

,

3

a

n

e

c

o

a

n

n

I

1

,

3

-

28

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

K. Rosa

osób. Zasadniczo sytuacje takie zawiera³y

elementy pe³nego zaskoczenia, ujawnia³y

negatywne emocje oraz poczucie braku per-

spektyw i bezradnoœci wobec problemu.

Najrzadziej wymieniano zdarzenia o nastê-

puj¹cym charakterze: lêk (8), „gwa³towna

interakcja fizyczna (rêkoczyny)” (2), brak

zaufania, zazdroœæ, nies³uszne pos¹dzenie

(2), groŸba pobicia (1).

PRZEDMIOT ZDARZENIA

U 15 osób stwierdzono wyst¹pienie sy-

tuacji „negatywnego oceniania ze strony

rodziców”. W przypadku 13 badanych sytu-

acja krytyczna dotyczy³a „nadu¿ywania al-

koholu przez rodziców”, taka sama liczba

respondentów (po 12) wskaza³a na „rozsta-

nie z sympati¹” i „zagro¿enie rozstaniem z

sympati¹”. Ka¿d¹ z kolejnych kategorii wy-

mieni³y po dwie osoby: „planowany lub zre-

alizowany rozwód rodziców”, „faworyzowa-

nie przez rodziców rodzeñstwa”, „konflikty

z rodzeñstwem”, „choroba fizyczna/psy-

chiczna rodzica”, „niesprawiedliwe ocenia-

nie przez nauczycieli”, „przeci¹¿enie nauk¹

lub innymi obowi¹zkami szkolnymi” oraz

"poczucie winy. Reasumuj¹c, najczêœciej

przedmiotem, czyli treœci¹ sytuacji krytycz-

nych by³y ró¿ne aspekty relacji badanych z

ich sympatiami.

MOTYWY PRÓB SAMOBÓJCZYCH

W zbiorowoœci niedosz³ych samobójców

dominowa³y trzy kategorie motywów. Naj-

wiêcej badanych (41) deklarowa³o, ¿e bio-

r¹c leki zamierza³o wywo³aæ okreœlone re-

akcje w swoim otoczeniu, tzn. zwróciæ uwa-

gê na swoje problemy (19), ukaraæ kogoœ,

zemœciæ siê na kimœ (9), wywrzeæ presjê (9),

szukaæ u innych pomocy (3) oraz unikn¹æ

odpowiedzialnoœci za swoje zachowanie

(1).W przypadku 34 respondentów moty-

wem zamachu by³a intencja œmierci. Nieco

mniej liczna grupa - 29 osób deklarowa³o,

ze celem ich dzia³ania by³a „ucieczka, ode-

rwanie siê od sytuacji problemowej”. Wœród

pozosta³ych, trzech respondentów wskaza-

³o „sprzeczne, wzajemnie wykluczaj¹ce siê

motywy”, dwóch - „chêæ roz³adowania we-

wnêtrznego napiêcia”.

Zwrócono uwagê na fakt, ¿e jedna trze-

cia m³odych osób deklarowa³a intencjê

œmierci jako motyw zamachu. Tak wysoki

odsetek osób deklaruj¹cych chêæ zakoñcze-

nia ¿ycia, w zestawieniu z faktycznym bra-

kiem oczekiwanych rezultatów, zainspirowa³

do zweryfikowania ujawnionych deklaracji.

Zbadano zgodnoϾ deklarowanych intencji

z obiektywnymi faktami, które deklaracje te

powinny potwierdzaæ.

W literaturze suicydologicznej przyjmu-

je siê, ¿e wyst¹pienie okreœlonych zacho-

wañ potencjalnego samobójcy przed, w trak-

cie i po dokonaniu zamachu, jest wskaŸni-

kiem jego intencji (16). Uznano, ¿e takie za-

chowania, jak np. wczeœniejsze wystêpowa-

nie myœli samobójczych, planowanie i przy-

gotowanie zamachu (np. gromadzenie le-

ków); podjêcie œrodków ostro¿noœci utrud-

niaj¹cych wczeœniejsze odkrycie zdarzenia

(np. ukrycie opakowañ po lekach) czy nie

powiadomienie osób mog¹cych udzieliæ po-

mocy, wczeœniejsze próby samobójcze s¹

wskaŸnikami intencji (determinacji) œmier-

ci. W odniesieniu do opisywanej populacji,

uznano, ¿e nastêpuj¹ce zachowania mog¹

œwiadczyæ o determinacji pozbawienia siê

¿ycia. W odniesieniu do ka¿dego z wyró¿-

nionych zachowañ zaprezentowano odsetek

zdeterminowanych osób (n=34), których ono

dotyczy³o.

•

Wczeœniejsze próby samobójcze

– 32,3%.

•

Czêsto wystêpuj¹ce (w okresie roku)

myœli samobójcze – 14,7%.

•

Sprecyzowane plany dotycz¹ce

pope³nienia samobójstwa (czas,

miejsce, sposób) – 47,1%.

•

Brak obecnoœci innych osób

w miejscu i czasie podejmowania

zamachu – 29,4%

•

Nie powiadomienie innych osób

o podjêtej próbie samobójczej

– 64,7%

Przeprowadzona analiza statystyczna

potwierdzi³a zgodnoœæ deklarowanego mo-

tywu z jedn¹ z ww. okolicznoœci (p> 0,001).

Posiadanie sprecyzowanych planów pope³-

nienia samobójstwa u 47% niedosz³ych sa-

mobójców mo¿na uznaæ za czynnik obiek-

tywnie potwierdzaj¹cy ich intencje œmierci

jako motywu zamachu. Mo¿na przyj¹æ, ¿e

by³a to grupa najbardziej zdeterminowanych

osób, których deklaracjê co do intencji œmier-

ci potwierdza³o ich zachowanie w sytuacji

dokonywania zamachu. Nie oznacza to jed-

nak, ¿e nale¿y podwa¿aæ podobne deklara-

cje pozosta³ych zdeterminowanych pacjen-

tów. Fakt, ¿e ich próby samobójcze zosta³y

podjête w okolicznoœciach mniej sprzyjaj¹-

cych skutecznoœci suicydalnych zamiarów,

wynika prawdopodobnie m.in. z zawê¿one-

go, ograniczonego sposobu postrzegania

rzeczywistoœci w sytuacji silnego napiêcia

emocjonalnego, generuj¹cego zaburzenia

antycypacji dzia³ania. W takich warunkach

zdolnoœæ do ch³odnego i racjonalnego wy-

boru okolicznoœci gwarantuj¹cych skutecz-

noœæ dokonania zamachu wyst¹pi³a u sto-

sunkowo niewielkiej liczby zdeterminowa-

nych pacjentów. Potwierdzona statystycznie

tylko jedna zale¿noœæ pomiêdzy analizowa-

nym motywem a obiektywnym jego wskaŸ-

nikiem nie musi oznaczaæ braku wiarygod-

noœci pozosta³ych osób, choæ nie mo¿na tego

wykluczyæ w pojedynczych przypadkach.

Za³o¿ono, ¿e osoby pragn¹ce œmierci powin-

ny charakteryzowaæ siê nastêpuj¹cymi ce-

chami i zachowaniami:

•

Czêste wystêpowanie myœli

samobójczych.

•

Wczeœniejsze podejmowanie prób

samobójczych.

•

Planowanie zamachu samobójczego

– wybór czasu, miejsca i sposobu

dokonania aktu autodestrukcji.

•

Dokonanie zamachu

w okolicznoœciach gwarantuj¹cych

realizacjê zamierzeñ - upewnienie

siê, ¿e nikt nie bêdzie œwiadkiem

zdarzenia.

•

Nie informowanie nikogo o podjêtej

próbie samobójczej.

Czêœæ niedosz³ych samobójców zacho-

wa³a siê w³aœnie w taki sposób. Nale¿y jed-

nak pamiêtaæ, ¿e przedstawiony powy¿ej

zestaw cech i zachowañ jest jedynie mode-

lowym schematem zdeterminowanego dzia-

³ania samobójczego.

P³eæ niedosz³ych samobójców nie ró¿ni-

cowa³a w sposób statystycznie istotny ana-

lizowane elementy prób samobójczych.

WCZEŒNIEJSZE PRÓBY

SAMOBÓJCZE

Jedna pi¹ta respondentów (20) wcze-

œniej usi³owa³a pope³niæ samobójstwo.

Wiêkszoœæ z nich (18) raz podejmowa³a

próby samobójcze, dwóch badanych uczy-

ni³o to dwukrotnie. Szeœciu respondentów

usi³owa³o pope³niæ samobójstwo w tym sa-

mym roku , w którym zosta³a podjêta ostat-

nia próba samobójcza, a 7 badanych rok

wczeœniej. Usi³owane samobójstwa pozo-

sta³ych mia³y miejsce przed dwoma laty i

wczeœniej. W przesz³oœci najczêœciej podej-

mowano próby samobójcze poprzez podciê-

cie ¿y³ (5) oraz za¿ycie leków (3). Pojedyn-

cze osoby próbowa³y rzucaæ siê pod ko³a

pojazdu i powiesiæ siê.

Omówienie wyników

Charakterystyka spo³eczna

Analiza porównawcza obydwu grup wy-

kaza³a wystêpowanie statystycznie istot-

nych ró¿nic w 24 spoœród 31 badanych

cech. Oznacza to, ¿e m³ode osoby podej-

muj¹ce próby samobójcze charakteryzuj¹

siê innymi cechami spo³ecznymi od swoich

rówieœników nie podejmuj¹cych dzia³añ au-

todestrukcyjnych. Nastêpuj¹ce cechy ró¿-

ni¹ opisywane zbiorowoœci: cechy demo-

graficzne (p³eæ, miejsce zamieszkania,

g³ówne zajêcie, rodzaj szko³y, Ÿród³o utrzy-

mania),sytuacja rodzinna (faktyczna struk-

tura rodziny, status rodziców, czêstotliwoœæ

wystêpowania konfliktów z matkami i ojca-

mi, przyczyny konfliktów z rodzicami, su-

biektywna ocena zwi¹zku rodziców), sytu-

acja szkolna (radzenie sobie z nauk¹, po-

wtarzanie klasy, nieusprawiedliwione nie-

obecnoœci), relacje z rówieœnikami (trudno-

œci w nawi¹zywaniu kontaktów, negatywne

ocenianie przez rówieœników, brak aktyw-

noœci w nawi¹zywaniu kontaktów), zacho-

wania patologiczne badanych (ucieczki z

domu), zachowania patologiczne osób z

najbli¿szego otoczenia (nadu¿ywanie alko-

holu, u¿ywanie narkotyków, konflikty z pra-

wem, próby samobójcze, samobójstwa do-

konane).

W przypadku kolejnych siedmiu cech

(wiek, posiadanie sympatii, unikanie kon-

taktów z rówieœnikami, u¿ywanie alkoholu,

u¿ywanie narkotyków, konflikty z prawem

badanych oraz choroby psychiczne osób z

najbli¿szego otoczenia) nie wyst¹pi³y sta-

tystycznie istotne ró¿nice miêdzy zbiorowo-

œciami.

Znaczna czêœæ z wyró¿nionych cech

spo³ecznych ró¿nicuj¹cych grupy jest trak-

towana przez suicydologów jako spo³ecz-

ne czynniki ryzyka zachowañ samobójczych

m³odzie¿y.

Pomimo, ¿e prezentowana analiza mia-

³a na celu ustalenie ró¿nic w charakterysty-

kach spo³ecznych m³odzie¿y podejmuj¹cej

i nie podejmuj¹cej próby samobójcze, a nie

okreœlenie roli takich cech w etiologii opi-

sywanych zachowañ, porównanie jej wyni-

ków z ustaleniami innych badañ wykazuje

wiele podobieñstw.

Suicydologowie zwracaj¹ uwagê na

wiêkszy udzia³ wœród m³odzie¿y podejmu-

j¹cej próby samobójcze osób, które charak-

29

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

teryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi cechami:

•

p³eæ ¿eñska [1,5,11,22,23,30,31];

•

funkcjonowanie w rodzinie

o zaburzonej strukturze (rodzina

niepe³na, brak rodziców

[2,3,7,10,38];

•

okreœlony status rodziców (rozpad

zwi¹zku, separacja rodziców,

œmieræ rodzica [12,26,35];

•

czêste wystêpowanie konfliktów

z rodzicami [15,32,39];

•

trudnoœci z nauk¹, powtarzanie

klasy, nieusprawiedliwione

nieobecnoœci [11,13,20];

•

u¿ywanie alkoholu, narkotyków

[11,25,37];

•

samobójstwa dokonane, próby

samobójcze osób z najbli¿szego

otoczenia [11,33];

•

nadu¿ywanie œrodków

psychoaktywnych przez osoby

z najbli¿szego otoczenia [4,26].

Charakterystyka prób samobójczych

Analiza struktury zamachów samobój-

czych oprócz wartoœci poznawczych ma

równie¿ walor diagnostyczny i terapeutycz-

ny. Trafna diagnoza kluczowych elementów

struktury aktu próby samobójczej (okolicz-

noœci, motyw zamachu) ma fundamentalne

znaczenie dla oceny stopnia determinacji

samobójczej (tzw. „drastycznoœæ” próby sa-

mobójczej, ang. lethality) i tym samym okre-

œlenia charakteru zamachu. Ponadto infor-

macje takie s¹ wykorzystywane przy podej-

mowaniu decyzji o wyborze terapii postsu-

icydalnej.

Analizuj¹c strukturê aktu próby samo-

bójczej warto zaznaczyæ istotn¹ ró¿nicê po-

miêdzy dwoma jej elementami: przyczyn¹ a

motywem zamachu.

W literaturze przedmiotu zamiennie s¹

u¿ywane terminy „motyw samobójstwa” i

„przyczyna samobójstwa”, które okreœlaj¹

powody, czy te¿ szerzej ujmuj¹c, uwarun-

kowania zachowañ samobójczych [18]. Oby-

dwa terminy okreœlaj¹ odmienne elementy

struktury aktu samobójczego. W prezento-

wanym opracowaniu motywem próby samo-

bójczej jest uœwiadomiony lub nieuœwiado-

miony, deklarowany cel, który respondent

zamierza³ osi¹gn¹æ podejmuj¹c próbê sa-

mobójcz¹ jak np. œmieræ czy wywo³anie

okreœlonej reakcji otoczenia. W analizie kon-

kretnej próby samobójczej za przyczynê

uznano np. „porzucenie przez sympatiê”, a

za jej motyw np. „chêæ wywo³ania poczucia

winy u partnera”. Obydwa elementy struk-

tury aktu samobójczego (przyczyna i motyw)

stanowi¹ kluczowe zagadnienia w badaniu

zachowañ samobójczych, przede wszystkim

ze wzglêdów diagnostycznych i terapeutycz-

nych. Przyjêta definicja motywu samobój-

czego sugeruje, ¿e istniej¹ jeszcze inne cele

ni¿ chêæ samounicestwienia siê. Dotychcza-

sowy stan wiedzy na temat motywacji za-

chowañ suicydalnych dowodzi wystêpowa-

nia okreœlonych prawid³owoœci. Ustalono, ¿e

istnieje podzia³ zamachów na autonomicz-

ne i instrumentalne [17]. Zamach autono-

miczny wi¹¿e siê z wyraŸn¹ intencj¹ œmier-

ci (samobójstwo celem samym w sobie).

Gdy zamach samobójczy jest traktowany

przez sprawcê jako œrodek do osi¹gniêcia

innego celu, np. wywo³ania u kogoœ poczu-

cia winy, ucieczki od problemów itp., dowo-

dzi to jego instrumentalnego charakteru.

Wystêpowanie jednego, wyraŸnego kryte-

rium - determinacji œmierci – rozstrzyga o

autonomicznoœci lub instrumentalnoœci da-

nego zachowania. Dowiedziono, ¿e:

•

wybór sposobu zamachu zale¿y od

przewidywanej skutecznoœci tego sposobu,

która zwi¹zana jest z si³¹ i kierunkiem su-

icydalnego procesu motywacyjnego;

•

im silniejszy motyw, tym skuteczniej-

szy sposób dokonania zamachu;

•

im bardziej instrumentalny charak-

ter zamachu, tym mniej skuteczny sposób

jego dokonania [17].

Oznacza to, ¿e istnieje zwi¹zek miêdzy

decyzj¹ o sposobie podjêcia samobójstwa

a motywem zamachu. Wiadomo, ¿e zatru-

cie œrodkami farmakologicznymi - a taki spo-

sób wybra³y osoby badane - jest metod¹

najmniej skuteczn¹. Przyjmuje siê zatem, ¿e

za¿ycie leków wystêpuje najczêœciej w przy-

padku zamachów samobójczych o instru-

mentalnym charakterze [17]. Wydaje siê, ¿e

dychotomiczny podzia³ motywów zachowañ

samobójczych na intencjê œmierci i motywy

instrumentalne jest zbyt daleko id¹cym

uproszczeniem. Z tego powodu oprócz mo-

tywów instrumentalnych (wo³anie o pomoc,

zwrócenie uwagi, kara, zemsta, unikniêcie

odpowiedzialnoœci za swoje postêpowanie)

wyró¿niono jeszcze trzy inne kategorie:

„ucieczka”, „oderwanie siê od problemów”,

„roz³adowanie wewnêtrznego napiêcia” i

„sprzeczne, wzajemnie wykluczaj¹ce siê

cele”. Pierwsza z wymienionych kategorii

zosta³a uznana przez B. Ho³ysta [17] za

motyw instrumentalny. Ze wzglêdu na przy-

jête za³o¿enie, ¿e zachowania instrumental-

ne odnosz¹ siê przede wszystkim do kon-

kretnych osób i postaw, uznano, ¿e katego-

ria ta powinna byæ wy³¹czona z ogó³u moty-

wów instrumentalnych. Dotyczyæ mo¿e ona

bowiem zachowania bêd¹cego ucieczk¹

(np. w sen) od sytuacji przeci¹¿enia sytu-

acj¹ kryzysow¹. W takim wypadku próba

samobójcza nie jest wymierzona w konkret-

nego cz³owieka. Motywacj¹ instrumentaln¹

jest tu realizacja celu - ucieczki od trudnej,

stresowej sytuacji. Chêæ roz³adowania we-

wnêtrznego napiêcia, d³ugo kumulowanych

negatywnych emocji jest uznawana za istot-

ny element motywacji osób dokonuj¹cych

aktów autodestrukcyjnych [34]. Uwzglêdnia-

j¹c kolejn¹ kategoriê: „sprzeczne, wzajem-

nie wykluczaj¹ce siê cele” uznano, ze jest

to czêsto powtarzaj¹ca siê, typowa cecha

omawianego zachowania.

Wnioski

1. Stworzenie charakterystyki spo³ecz-

nej osób podejmuj¹cych próby samobójcze

oraz okreœlenie skali zjawiska s¹ podstawo-

wymi elementami diagnozy spo³ecznej pro-

blemu zachowañ samobójczych wœród m³o-

dzie¿y. Identyfikacja grup i czynników ryzy-

ka stanowi pierwszy krok do rozpoczêcia

dzia³añ profilaktycznych.

2. Okreœlono spo³eczny profil m³odej

osoby podejmuj¹cej próbê samobójcz¹

•

17 letnia dziewczyna;

•

mieszkanka du¿ego miasta;

•

wychowywana w rodzinie pe³nej,

niekoniecznie biologicznej;

•

maj¹ca zaburzone relacje

z rodzicami;

•

maj¹ca trudna sytuacjê w szkole

(trudnoœci z nauk¹, powtarzanie

klasy, nie usprawiedliwione

nieobecnoœci);

•

funkcjonuj¹ca w bliskim otoczeniu

osób przejawiaj¹cych ró¿ne formy

zachowañ patologicznych

(alkoholizm, konflikty z prawem,

próby samobójcze, samobójstwa

dokonane).

3. Zbiorowoœæ m³odych osób podejmu-

j¹cych próby samobójcze by³a zró¿nicowa-

na pod wzglêdem motywów swojego zacho-

wania. Najczêœciej deklarowanym motywem

próby samobójczej by³y motywy instrumen-

talne, co trzecia osoba deklarowa³a inten-

cjê (determinacjê) œmierci.

4. Zachowania samobójcze ze wzglê-

du na skalê, etiologiê, grupy ryzyka, a

przede wszystkim spo³eczne i zdrowotne

konsekwencje powinny byæ traktowane jako

istotny problem zdrowia publicznego. Za-

gadnienia profilaktyki samobójstw powinny

byæ wpisane w szerok¹ formu³ê promocji

zdrowia psychicznego i zapobiegania wystê-

powania zaburzeñ i chorób psychicznych.

Piœmiennictwo

1. Andrews J.A., Lewinsohn P.M.: Suicidal attempts

among older adolescents: Prevalance and co-occur-

rence with psychiatric disorders. J. Am. Acad. Child

Adolesc. Psychiatry 1992, 31, 655.

2. Beautrais A.L.: Suicide and serious suicide attempts

in youth :A Multiple-Group Comparison Study. Am.

J. Psych. 2003, 160, 1093.

3. Bonner R.L., Rich R.R.: Toward a Prediction Model

Suicidal Ideation and Behaviour. Some a Preliminary

Data in College Students. Suicidal and Life Threat-

ening Behaviour. 1987, 17, 50.

4. Brent D.A. et al.: Familial risk factors for adolescents

suicide: A case control study. Acta Psychiatr. Scand.

1994, 89, 52.

5. Czabañski A.: Spo³eczne i jednostkowe deter-

minanty samobójczych zachowañ m³odzie¿y.

Wydawnictwo "Pomost", Poznañ, 2001.

6. Canat S.: Stressful life events among suicidal ado-

lescents. Referat wyg³oszony na V Kongresie

ESCAP, Londyn, 1991.

7. Cekiera C.: Patologia rodziny w œrodowisku

narkomanów, alkoholików i samobójców. Zdrowie

Psychiczne 1985, 2, 85.

8. Diekstra R.F.: The epidemiology of suicide and

parasuicide. Acta Psychiatr.Scand. (Supp.) 1993,

371, 9.

9. Durkheim E.: Samobójstwo, Pary¿, 1897. T³uma-

czenie fragm. ksi¹¿ki. T. Szawiel [W:] Logika analizy

socjologicznej. Wybór tekstów.red. A.Su³ek. Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa,

1979.

10. Eggert L.L., Thompson E.A., Hertig J.K.: A meas-

ure of adolescent potentials for suicide (MAPS): de-

velopment and preliminary findings. Suicides and Life

Threatening Behaviour 1994, 24, 4.

11. Gmitrowicz A., Dubla W.: Zachowania samobójcze

w reprezentatywnej grupie m³odzie¿y z terenu £odzi.

Psychiatria i Psychol. Klin. 2001, 3, 236.

12. Gmitrowicz A.: Profilaktyka samobójstw u m³odzie¿y

(w œwietle badañ w³asnych i piœmiennictwa). Psych.

Psychol. Klin. 2002, 2, 149.

13. Harrington R.: Depression, suicide and deliberate

self-harm in adolescence. British Medical Bulletin

2001, 57, 47.

14. Hawton K. et al.: Adolescents who take overdose,

their characteristics, problems and contacts with

Helping Agencies. Brit. J. Psych. 1982, 140, 118.

15. Hawton K., Fagg J., Simkin S.: Deliberate Self-

Poisonig and Self-Injury in Children and Adolescents

Under 16 Years of Age in Oxford 1976-1993. Brit. J.

Psych. 1996, 169, (Suppl.) 202.

16. Hawton K., van Heeringen K.: Suicide and At-

tempted Suicide, Wiley and Sons Ltd, Chichester,

2000.

30

Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / 1

K. Rosa

17. Ho³yst B.: Samobójstwo. Przypadek czy konie-

cznoϾ. PWN, Warszawa, 1983.

18. Ho³yst B.: Przywróceni ¿yciu. PWN, Warszawa,

1991.

19. Jarosz M.: Samobójstwa. Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, 1997.

20. Król M., Blany K.: Samobójstwa dzieci i m³odzie¿y.

Problemy rodziny, 1986, 3, 19.

21. Linnoila V.M., Virkkunen M.: Aggresion, suicidality

and serotonin. J. Clin. Psych. (Suppl.), 1992, 53, 46.

22. Lewinsohn P., M., Rohde P., Seeley J. R.: Psycho-

social Characteristics of Adolescents with a History

of Suicide Attempt. J. Am. Child Adolesc. Psychiatry

1993, 32, 60.

23. Mc Lure G.: Recent Trends in Suicide Amongst the

Young. Brit. J. Psychiatry 1984, 144, 134.

24. Multisite Intervention Study on Suicidal Behaviours

SUPRE-MISS, Protocol of SUPRE-MISS, WHO,

Geneve, 2002.

25. O'Connor R., Sheehy N.: Zrozumieæ samobójcê.

Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk,

2002.

26. Pfeffer C.R.: Family Charactristics and Support Sys-

tem as Risk Factors for Youth Suicidal Behaviour: in

Report of the Secretary's Task Force on Youth Sui-

cide, Vol 2.Risk Factors for Youth Suicide, Washing-

ton D.C.,1989, 71.

27. Pfeffer C.R. et al.: Suicidal children grow up: De-

mographic and clinical risk factors for adolescent

suicide attempts. J. Am. Acad. Child. Adolesc. Psy-

chiatry, 1991, 30,609 16.

28. Roczniki Demograficzne, GUS, Warszawa, 2000,

2001, 2003, 2004.

29. Roczniki Statystyczne Demografii. GUS, Warszawa,

1996, 1997, 1998, 1999.

30. Rosa K.: Próby samobójcze. Charakterystyka

socjologiczna. Oficyna Wydawnicza IMP, £ódŸ, 1996.

31. Rosa K.: Niedoszli m³odzi samobójcy. Analiza

dynamiki zmian wybranych cech spo³ecznych i

demograficznych. [W:] Czy patologie spo³eczne.....

(red. Moczuk. E), Wydawnictwo Uniwersytetu Rze-

szowskiego, Rzeszów, 2002.

32. Rosa K. i wsp.: Analiza wybranych dyspozycji

psychologicznych i cech spo³ecznych u m³odych

osób podejmuj¹cych próby samobójcze. Raport

koñcowy. Niepublikowany raport badawczy, IMP,

£ódŸ, 2002.

33. Roy A.: Suicide in: Comprehensive textbook of psy-

chology. Kaplan H.J., Sadock B.J (red.), Vol.2, Bal-

timore, 1995.

34. Shneidman E.: Suicide. [W:] The Corsini Encyclo-

pedia of Psychology and Behavioural Science (red.)

Craighead W., Nemeroff Ch. Vol. 4, Wiley, 2001.

35. Spirito A. et al.: Attempted suicide in adolescence:

a review and critique of literature. Clinical Psycho-

logical Review 1989, 9, 335.

36. Sus³owska M., Sztompka D.: Próba wyjaœnienia

m³odzie¿owych zamachów samobójczych. Psycho-

logia Wychowawcza, 1968, 5, 541.

37. Teicher D.J.: Children and adolescents who attempt

suicide. Ped. Clin. North Am. 1970, 17, 687.

38. Wagner B.H., Cole R.E., Schwartzman P.: Psycho-

social correlates of suicide among junior and senior

school youth. Suicide and Threatening Behaviour

1995, 25, 3.

39. Za³êski J.: Obraz rodziców u m³odzie¿y dokonuj¹cej

prób samobójczych. Problemy Rodziny, 1-2, 12.