Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

HISTORIA FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ

E.Gilson: Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich
Piepar: Scholastyka

Filozofię średniowiecza cechuje związek z objawieniem chrześcijańskim.

Ramy czasowe średniowiecza:

-

od V/VI w.

476r. zdobycie Rzymu
529

529 – zamknięcie Akademii Platońskiej edyktem cesarza Justyniana

-

do XV w.

1453

- Konstantynopola

1517 - początek Reformacji (Luter)

Podział średniowiecza:

-

okres wczesny V/VI w. do X w.,

-

okres rozwoju filozofii XI – XII w.,

-

złoty okres scholastyki XIII w.,

-

okres końcowy (krytyki) XIV – XV w.

Treść filozofii średniowiecznej.
Od św. Augustyna i św. Anzelma z Canterbury przyświecało hasło: „Credo ut intelligam” –
(wierzę, abym zrozumiał). Podkreślano związek między rozumem i objawieniem. Objawienie
inspirowało do podejmowania nowych tematów, m.in. z zakresu antropologii.

OKRES POCZĄTKOWY

Boecjusz (470 – 525)

Z pochodzenia rzymianin, wychowany w kulturze greckiej. Oskarżony o zdradę został skazany na
śmierć. Napisał dzieło „De consolatione philosophiae” (O pocieszeniu przez filozofię), jest autorem
wielu tłumaczeń z greki na łacinę (m.in. Platona i Arystotelesa). Znana jest jego rozprawa
teologiczna „O Trójcy Św”. Oraz prace z zakresu nauk przyrodniczych, matematyki i muzyki.
Dokonał podziału filozofii na:

-

teoretyczną (spekulatywną):

-

intellectibilae

możliwe do poznania tylko przez intelekt (Bóg),
-

intellegibilae

byty, które poznajemy intelektualnie, a które są związane z cielesnością (dusza ludzka),

-

naturalae

byty, które poznajemy zmysłowo (byty przyrody) w astronomii, arytmetyce, geometrii,
muzyce,

-

praktyczną:

zajmuje się postępowaniem człowieka (pyta kiedy jest ono dobre) zarówno w państwie jak i
w rodzinie (etyka, polityka, ekonomika). Boecjusz dodaje tu jeszcze gramatykę, retorykę i
logikę.

1

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Problem Boga:
Istnienie bytu, który jest pełnią doskonałości, jest dla nas dostępne, gdyż ten byt jest racją
(podstawą) wszystkich bytów. Bóg jest najwyższym dobrem i pełnią szczęśliwości. Beatitudo est
status bonorum omnium congregatione perfectum (Szczęśliwość to stan doskonały przez
zgromadzenie wszystkich dóbr).
Doktryna o wyprzedzającej wiedzy Boga.
Opatrzność Boża zarządza całym światem. Bóg zna wolę człowieka. Wiedza Boga jest cechą aktów
wolnych, ale nie jest ich przyczyną, nie determinuje więc człowieka. Człowiek żyje w czasie, a Bóg
jest wiecznością. „aeternitas est interminabilis vitae tota simur et perfecta possesion” (Wieczność
jest to całkowite i jednocześnie nieogarnione posiadanie życia).
Porządek rzeczy stworzonych (odwiecznie istniejący w umyśle Bożym) to właśnie opatrzność. Zaś
greckie fatum to doczesna realizacja planu Opatrzności. Im bardziej człowiek oddala się od
Opatrzności, tym bardziej wpływ ma na niego fatum. Człowiek jest wolny gdy współdziała z Bożą
Opatrznością.

Definicja osoby:
Persona – rationalis naturae individua substantia. (Osoba – jednostkowa substancja posiadająca
naturę rozumną).
Uniwersalia – pojęcia ogólne, które odnosimy do świata. Istnieją w połączeniu z rzeczami
indywidualnymi, ale poznajemy je osobno.
Rozum ludzki obejmuje w jednym oglądzie to co jest ogólną treścią indywidualnych bytów.
2 elementy struktury bytów:

-

esse – to co nadaje formę bytowi,

-

it quod est – materia.

I OKRES ROZWOJU FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ do X w.

Filozofia pierwszego okresu średniowiecza rozwijała się w 3 etapach:

-

od końca starożytności do renesansu karolińskiego,

-

renesans karoliński,

-

koniec wieku IX, początek i cały wiek X.

1. Pierwsza faza (upadek cesarstwa – renesans karoliński)

Następuje ozywienie intelektualne w Europie zachodniej, szczególnie za panowania Karola

Wielkiego.

Życie kulturowe przeniosło się do ośrodków klasztornych w płd. Włoszech

Kasjodor (zm. 560)

Gromadził pisma greckie i rzymskie, założył bibliotekę i instytut naukowy (vivarium), napisał
encyklopedię „Institutiones”.

św. Izydor z Sevilli (VII w.)

Znany uczony, działał w Hiszpanii, napisał „Etymologie” – pracę o charakterze
encyklopedycznym.

św. Beda

Działał w Anglii w VIII w.

Znane klasztory w tym okresie:

opactwo na Monte Cassino, opactwo św. Wiktora pod Marsylią. Powstawały szkoły biskupie,
katedralne. Wielką rolę odegrał papież Grzegorz Wielki – program mądrości chrześcijańskiej.
Znanym krzewicielem kultury i misjonarzem był św. Bonifacy.

2

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

2. Druga faza (renesans karoliński)

Karol Wielki rozwija kulturę i naukę. Ośrodki kulturalne: Tours i Fulda

Alquin
Organizacja oświaty. Zestawiał osiągnięcia różnych dziedzin wiedzy, zwłaszcza teologii.
Jego uczeń Hraban Maur opracował podręcznik dla kandydatów do stanu duchownego „De
clericorum institutione”, i pracę o charakterze encyklopedycznym „De universo”.
Zapoczątkowuje dialektykę (wiedzę rozwijającą się niezależnie od teologii).

Pojawia się spór o predestynację (przeznaczenie) – czy Bóg przeznacza ludzi do zbawienia, czy
potępienia. W sporze tym wyodrębniły się dwa stanowiska:

-

o podwójnej predestynacji Gottschalka, które zostało odrzucone,

-

o przeznaczeniu do zbawienia.

Jan Szkot Eriugena (810-877)

Nie ma dokładnych wiadomości o jego życiu. Nie był duchownym, przetłumaczył pisma
pseudo-Dionizego Aeropagity na łacinę: „O hierarchii niebieskiej”, „O hierarchii kościelnej”,
„O imionach Bożych” (neoplatonizm chrześcijański wczesnego średniowiecza). Wystąpił w
sporze o predestynację przeciw Gottschalkowi, wypowiedział się za przeznaczeniem jedynie
do zbawienia. Główne dzieło Jana Szkota to: „De divisione naturae”(O podziale natury) –
przedstawia problematykę filozoficzną w kilku warstwach: od bytu doskonałego do bytu
materialnego.

Relację wiara-rozum przedstawił w perspektywie historycznej:

-

przed Chrystusem:

możliwa była tylko wiedza o świecie i samym tylko istnieniu Boga,
-

od Chrystusa:

punktem wyjścia staje się objawienie. Odwołuje się do obrazu apostołów biegnących do
grobu Chrystusa ukazuje jako wyścig dwóch rodzajów wiedzy: św. Jan – wiedza
rozumowa, św. Piotr – wiedza objawiona. Rozum wyprzedził objawienie, ale gdy doszło
objawienie, ono stało się punktem wyjścia. To co Boże potrzebuje bowiem także
czynnika ludzkiego. Objawienie rozbudza głód poznania (obraz Jezusa pragnącego wody
od Samarytanki). Kiedyś wiara przekształci się w wiedzę (gnoza).

Problematyka bytu:
Posługuje się metodą dialektyczną (podział i analiza)
Istnieją 4 warstwy rzeczywistości:

1.

Natura niestworzona i stwórcza – Bóg.

Potrójna wiedza o Bogu:

-

teologia twierdząca (grec. katafatyczna):

charakteryzuje Boga posługując się niedoskonałym słownictwem nam dostępnym,
-

teologia negująca (grec. apofatyczna) :

pokazuje kim Bóg nie jest, przypisuje Mu pewne cechy podkreśla Jego transcendencję.
Bóg nie jest mądrością tylko ludzką, przewyższa naszą wiedzę,

-

teologia przewyższenia (eminencji):

Bóg posiada w stopniu najwyższym (doskonałym) cechy bytów skończonych.

3

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

2.

Natura stworzona i twórcza – idee będące w Bogu.

Idee – są rezultatem samopoznania Boga, istnieją ponadczasowo. Idee w Bogu posiadają
jedność i niezłożoność. W rzeczach są źródłem wielości i złożoności. To, co istnieje w
świecie ma udział w Bogu, ale nie oznacza, że jest Bogiem.

3.

Natura stworzona i niestwarzająca byty stworzone, dzieła przyrody.

Stwarzać to objawiać, wytwarzać światłość, wypromieniować.
Z idei wypływają rodzaje, gatunki i jednostki.

Świat stworzony to:

-

byty duchowe,

-

człowiek (częściowo duchowy i cielesny),

-

byty materialne.

Stworzenia uczestniczą w Bogu, mają „byt po” lub „z” Boga, nie są zaś częścią Boga.

4.

Natura niestworzona i niestwarzająca.

Bóg jako kres wszechświata identyczny z początkiem.

Poznanie:
Istnieją 3 rodzaje poznania (potrójny ruch duszy):

-

poznanie rzeczy materialnych – ruch prostolioniowy,

-

poznanie dyskursywne (polega na wnioskowaniu, posługuje się pojęciami ogólnymi)

– ruch spiralny,
-

poznanie osiągnięte przez kontemplację, wzniesienie ponad wielość, akt intuicji

(poznanie samej natury Boga) – ruch kołowy.

Poznanie jest możliwe dzięki 3 warstwom duszy:

-

dusza zmysłowa – zwraca się ku światu widzialnemu,

-

dusza rozumowa – myśląca,

-

dusza duchowa – (nous) wznosi się ponad wielość.

Nauka o człowieku:
Ciała tworzące świat widzialny same w sobie są czymś niematerialnym, gdyż są połączeniem 2

przypadłości: ilości i jakości, które same w sobie są niematerialne. Ciała widzialne mogą być
rozbite i sprowadzone do niewidzialnych zasad.

Sama materia pozbawiona formy jest niematerialna.
Człowiek:

-

stan pierwotny – człowiek doskonały, niebiański, człowiek jest całkowicie

zjednoczony, po upadku (grzechu) nastąpiło podzielenie całej natury cielesnej,
(jedność – doskonałość, wielość – niedoskonałość),
-

następstwem grzechu jest podzielenie natury, wynikiem podziału natury był podział

płci, zróżnicowanie rasowe oraz różnice ilościowe i jakościowe.

Całe stworzenie dąży do zjednoczenia z Bogiem, gdyż człowiek jest Jego obrazem.
Etapy powrotu do Boga:

-

śmierć – uwolnienie od ciała grzesznego,

-

zmartwychwstanie do ciała doskonałego,

-

powrót ciała do duszy, wchłonięcie ciała przez duszę,

-

powrót ducha ludzkiego do przyczyn pierwszych,

-

powrót natury do Boga – mistyczne zjednoczenie.

Niektóre synody wypowiedziały się krytycznie o poglądach Eriugeny.

4

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Stosunek Bóg – świat:
Świat ma źródło istnienia w Bogu, uczestniczy w bycie Bożym. Świat powstał przez akt woli
(stworzenia). Miłość jest ruchem między Bogiem a światem.

3. Faza trzecia – koniec IX i X wiek.

Rozbicie państwa karolińskiego (X w.- wiek ciemny). Dzieło nieznanego autora „Dicta
Candidi” (Słowa Kandyda) porusza problem dowodu na istnienie Boga. Ustawiają byty wg
hierarchii. Człowiek w tej hierarchii ustawiony jest najwyżej. Ponieważ człowiek nie jest w
pełni doskonały (nie jest wszechmocny) wskazuje na istnienie innego bytu doskonałego. Bóg
jest pełnią doskonałości.
Problem uniwersaliów:

Eryk z Auxerre

W kwestii pojęć ogólnych przyjmował stanowisko zbliżone do nominalizmu. Ogólne są tylko
nazwy, zaś każdy byt jest indywidualny

Remigiusz z Auxerre

W poglądach zbliżony do Platona. Stanowisko wobec uniwersaliów rodzi się w zwiazku z
gramatyka, później teologią i filozofią.

Gerbert z Aurillak (Sylwester II)

Człowiek wszechstronny, retor, znawca logiki, przyrodnik, jego uczniem był Fulbert, założyciel
szkoły w Chartres.

II OKRES ROZWOJU FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ XI-XIIw.

Okres, w którym kształtuje się myśl średniowiecza, głównie scholastyka. Wyniknął spór
dialektyków i antydialektyków o miejsce filozofii w formacji chrześcijańskiej.

1. Dialektycy– podkreślali znaczenie rozumowego wyjaśniania zagadnień.

Anzelm z Besaty (ur. ok. 1000r.)

Działał we Włoszech, przez zręczną argumentację usiłował okazywać swą wyższość nad
dyskutantami. Ta argumentacja prowadziła w kierunku erystyki – nie chodziło o wykazanie
prawdy, lecz zdobycie wyższości nad innymi, co prowadziło do wypaczeń teologicznych.

Berengar z Tours (zm. ok. 1085r.)

to co jest niezgodne z rozumem musi być odrzucone. Problem Eucharystii – jeśli podczas
przeistoczenia zachodzi zmiana substancji, zmienić się muszą także przypadłości. Nauka
Kościoła mówi zaś, że pod tymi przypadłościami kryje się Chrystus.

Roscelin z Compiegne

W nauce o Trójcy św. (tryteizm) podważył równość substancji Osób Trójcy. Uważał, że każda
z Osób Trójcy Świętej musi mieć inną substancję.

2. Antydialektycy- stawiali opór wobec poglądów dialektyków i zaufania jedynie rozumowi.

Św. Piotr Damiani (1007-1072)

działał w Rawennie, naukę o skutkach grzechu przedstawił w sposób skrajny, często dosadny. Z
powodu grzechu rozum ludzki jest osłabiony. Trzeba więc odrzucić czystą filozofię, która jest
dziełem szatana. Oczywiście można się posługiwać rozumem, zaś filozofia powinna pomagać
zgłębiać objawienie. Filozofia powinna być „służebnicą teologii”, musi pozbyć się naleciałości
pogańskich.

5

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Św. Anzelm z Canterbury

(1033-1109) Anzelm z Aosty

uważany jest za ojca scholastyki, był benedyktynem we Francji (Bec) – był przeorem, potem
opatem. Został powołany na stolicę prymasowską w Canterbury (Anglia). Jego dzieła:
„Monologium”, „Proslogion” (dot. problematyki Boga), „Dialogus de veritate”, oraz liczne
dzieła z zakresu teologii („Cur Deus homo”).

Stosunek między wiarą a rozumem.
Dla chrześcijanina punktem wyjścia jest wiara i prawda objawiona przez Boga. Życie religijne
wypływa z zawierzenia Bogu. Anzelm odróżnia prawdę logiczną (sąd prawdziwy lub fałszywy),
myśli (prawda samego bytu). Prawda to właściwość, która może być poznawana i postrzegana
za pomocą umysłu. Prawda daje bazę pod poznanie filozoficzne. Anzelm mówi także o
ważności poznania rozumowego, które dokonuje się na płaszczyźnie wiary: „fides quaerens
intellectum” – wiara poszukująca rozumienia, „credo ut intelligam” – wierzę, abym zrozumiał.
Znanym problemem postawionym przez św. Anzelma jest problem poznania Boga
dokonywanego przez sam rozum. („Monologium”, „Proslogion”) Podaje on argumenty:
(„Monologium” – odniesienia do Platona – świat wid widzialny posiada udział w doskonałości
Bytu Absolutnego)

-

poznanie Boga jako Najwyższego Dobra – musi On istnieć, gdyż znane nam są dobra

są niedoskonałe, które by istnieć muszą uczestniczyć w istnieniu Dobra Absolutnego.
Musi istnieć Istota Najwyższa, bez której nie możemy pojąć istnienia istot o różnym
stopniu doskonałości.

Dowód ontologiczny św. Anzelma: (Proslogion)

-

modlitwa o światło poznania,

punktem wyjścia jest pojęcie Boga, które otrzymaliśmy. Powstaje pytanie: czy Byt ten,
przez nas rozumiany, naprawdę istnieje? Rozumienie Boga: „ens quo maius cogitar
nequit” – Byt, ponad którego wyższy byt nie może być pomyślany,
Dowód: dialog Psalmisty z człowiekiem odrzucającym Boga (głupcem). Nawet biblijny
głupiec nie wie, że byt taki nie może nie istnieć. Gdyby istniał on tylko w umyśle, nie
byłby najdoskonalszym. Każdy byt istniejący relnie posiadałby większą od niego
doskonałość.
Do istoty Bytu Doskonałego należy Jego realne istnienie.

Krytyka:
nie można przechodzić od istnienia w umyśle do istnienia realnego (Kant).
Z krytyką tą wystąpił Gaudilon w dziele: „Liber pro insipienti” („Księga w obronie głupca”) – czy z
idei można wyprowadzać dowód?
Odpowiedzią Anzelma była „Liber apologeticus” – pojęcie Boga jest zupełnie inne niż innych,
ograniczonych dóbr. Dobro Najwyższe jest wieczne.
Anzelm rozumiał prawdę jako słuszność, prawidłowość. Każde słowo ma swoją prawdziwość;
uzasadnieniem słowa jest jego treść. Treść jest prawdziwa o ile oznacza rzecz. Rzecz jest
prawdziwa jeżeli realizuje swoją istotę. Istota, która zawiera się w rzeczach jest prawdziwa, jeśli
odpowiada idei, idea zawiera się w Bogu. Umysł ludzki może wniknąć w treść, istotę Boga.
Św. Tomasz zaś zapytał: skąd mamy pojęcie Boga?; czy mamy je gotowe, czy musimy do niego
dojść? Do Boga idziemy mając za punkt wyjścia pojęcie świata niedoskonałego, które odsyła nas
do Bytu, który jest nieograniczony.
Do poznania Boga dochodzimy przez poznanie świata. Rozum jest zdolny do wejścia w to,
co istnieje w rzeczywistości.

6

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Relacje Bóg-świat.

-

Bóg stworzył świat z nicości

-

konsekwencją stworzenia jest podtrzymywanie świata w istnieniu. Istnienie świata

jest całkowicie zależne od Boga. Stworzenie to nie pojedynczy akt, lecz creatio continua
– ciągłe stwarzanie.

Racje rozumowe.
Niektóre prawdy wiary można wykazać przy pomocy rozumu.

-

Bóg stał się człowiekiem, gdyż jest to zgodne z Jego planem.

Piotr Abelard (1079-1142)

Urodzony we Francji, w Nantes. Poświęcił się nauce, kształcił się u Roscelina i Wilhelma
Champeaux. Założył własną szkołę pod Paryżem, podjął także studia z zakresu retoryki a później
teologii. Po burzliwym życiu osiadł w opactwie Cluny.
Pisma dotyczące logiki: „Dialektica”, dot. teologii: „O jedności i troistości Bożej”, „Sic et non”
(„Tak i nie”) – zestawienie przeciwnych wypowiedzi Ojców Kościoła, wskiazuje, żeteologia nie
może być tylko przytaczaniem poglądów autorytetów, gdyż nie zawsze dają odpowiedź jednakową,
pisma dot. etyki :„Etyka lub poznajże siebie samego”, „Historia moich niedoli”, Listy (do Heloizy).

Problematyka logiki:
Występował w sporze o uniwersalia (powszechniki) – znane nam pojęcia ogólne.
Zapytał: czy to co ogólne może istnieć, gdy rzeczy tak nazwane uległy zniszczeniu? Czy treść może
dalej istnieć?
Stanowiska dotyczące uniwersaliów:

-

realizm pojęciowy (platoński)

ogólnemu pojęciu w umyśle odpowiadają byty realne, ogólne. Istnieją one niezależnie
od bytów indywidualnych. Jest więc pewna rzeczywistość idealna, pewne prawdy
istnieją same w sobie.
-

realizm umiarkowany

istnieją ogólne treści, ale są one obecne w bytach indywidualnych i stanowią ich formę
(nie są one niezależne),
-

konceptualizm

ogólne treści są wytworem umysłu, pojęcia ogólne tworzymy na podstawie cech jakichś
bytów.
-

nominalizm

nie ma nic ogólnego, nie ma ogólnych bytów ani treści, nie ma wiedzy ogólnej, ogólna
jest tylko sama nazwa (słowo), zaś ani w umyśle, ani w rzeczach nie ma nic ogólnego.

Piotr Abelard zajął stanowisko zbliżone do konceptualizmu:

-

sermonizm

ogólność tkwi w naszej mowie, ogólne jest znaczenie słowa. Słowo to nie dźwięk ale
znaczenie słowa. Jest ono wspólnym obrazem wielu rzeczy. Jest pewną konstrukcja, a
wiec funkcja umysłu. Poznanie ogólne opiera się na poznaniu szczegółowym. Pojęcia
ogólne opierają się na szczegółowych.

Teologia:
Abelard wyeksponował konieczność rozumowego pogłębiania treści wiary. Konieczność rozumu
daje motywy skłaniające człowieka do przyjęcia wiary (św. Anzelm: „Wierze abym zrozumiał”),
Potrzeba z ludźmi niewierzącymi. Wiąże się z tym humanizm chrześcijański – ludzie żyjący poza
zasięgiem objawienia mogą dojść do poznania (objawienia) rozumowego. Czym dla Żydów byli
prorocy, tym dla niewierzących filozofowie.

7

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Etyka:
O moralności czynu świadczy intencja. Ważne jest przyzwolenie na działanie dobre lub złe.
Intencja jest dobra, gdy dotyczy czynu, który jest dobry.

Mistyka.

Równolegle do scholastyki rozwijał się nurt zajmujący się życiem duchowym człowieka:

Św. Bernard z Clairvaux (1090-1153)

Wybitny teolog, mówca. Urodzony w rodzinie szlacheckiej, wstąpił do cystersów.
Założył klasztor w Clairvaux, był propagatorem wypraw krzyżowych, walczył z herezjami.
Wybitny mariolog, nie głosił prawdy o Niepokalanym Poczęciu. Polemika z tymi, którzy zbyt
propagowali rozum (Abelard).
Dzieła: życie duchowe: „Traktat o stopniach pokory i pychy” –reguła cystersów, życie duchowe:
„Księga o miłowaniu Boga”, antropologia: „Traktat o łasce i wolnej woli”, „Pieśń nad pieśniami”.

Antropologia
Człowiek jest obrazem (imago) i podobieństwem (similitudo) Boga. Jest zdolny uczestniczyć w
chwale Boga. Przez grzech pojawiło się niepodobieństwo (dissimilitudo), lecz obraz jest nie do
usunięcia – stąd człowiek ma możliwość powrotu do Boga: Dzięki łasce i wzrostowi uczuć i woli
człowieka. Najważniejsze są cnoty: pokora i miłość.
Rozwój cnót:
Stopnie pokory

-

poznanie siebie, swojej duchowej nędzy,

-

postawa miłosierdzia wobec słabości, nędzy innych ludzi,

-

zdolność do zwrócenia się ku rzeczom Boskim.

Przez miłość człowiek może zjednoczyć się z Bogiem:

-

miłość samego siebie (amor carnalis),

-

miłość interesowna, miłość Boga ze względu na siebie, jest potrzebny,

-

miłość Boga dla Niego samego, ze wzgledy na radość, na to, co człowieka

uszczęśliwia,
-

miłość siebie ze względu na Boga tak jak Bóg nas kocha.

Wola ludzka
Człowiek może dokonywać wyborów, dzięki którym możliwy jest jego rozwój.
Wolność woli polega na zdolności zgadzania się lub nie zgadzania się. Wola rozporządza siłą
duchową. W dokonywaniu się aktu woli bierze udział ludzkie poznanie. Człowiek może jednak
dystansować się do własnych reakcji – na tym polega jego wolność.
Etapy dokonywania aktu wolnego:

-

zastanowienie się, rozpoznanie,

-

podobanie się lub niepodobanie się (odrzucenie),

-

wybór, decyzja.

Doktryna mistyki Bernarda:
Podkreśla sferę wolitywną i uczuciową w poznaniu mistycznym.
Szczeble poznania:

-

poznanie siebie i innych ludzi,

-

kontemplacja – akt przylgnięcia do Boga,

-

zjednoczenie mistyczne dokonujące się w ekstazie.

Mistyka to:

-

doświadczenie Boga, teoria, która wyjaśnia w jaki sposób to doświadczenie jest

możliwe,
-

przeżycie mistyczne,

8

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

-

teoria dotycząca tego poznania.

Doktryna mistyki różni się od scholastyki tym, że podkreśla rangę tego, co dokonuje się w sferze
uczuć i woli człowieka, pomijając rozum.

Szkoła Wiktorynów

nurt łączący scholastykę z mistyką pochodzi od klasztoru kanoników regularnych pod Paryżem
(reguła Augustyna). Szkoła została założona przez Wilhelma z Czampeaux na początku XII w.,
szczyt rozwoju osiągnęła w połowie tego stulecia, gdy przełożonym był Hugon.

Hugon ze św. Wiktora (1096-1141)

Pochodził z Niemiec. Dzieła: „O sakramentach wiary chrześcijańskiej” – podręcznik teologii,
„Didaskalion”- Siedem ksiąg poświęconych wprowadzeniu do sztuk i do nauk
Według Hugona wiedza teologiczna i świecka mogą być podstawą do rozwoju życia duchowego
człowieka i do jego zjednoczenia mistycznego z Bogiem.

Filozofia
to studium i miłość mądrości, która zwraca się ku sprawom Boskim i ludzkim. Inteligentio –
wiedza dotycząca spraw Boga, scientia – dotyczy niższych spraw.

-

filozofia teoretyczna – rozumowo osiągana nauka o Bogu,

-

matematyka,

-

fizyka,

-

filozofia pierwsza.

-

filozofia praktyczna:

-

etyka,

-

polityka,

-

ekonomika,

-

mechanika

siedem sztuk wyzwolonych, wiedza użytkowa medycyna, rolnictwo, nauki potrzebne
człowiekowi, żeglarstwo
-

logika - nauka o myśleniu i mowie:

-

gramatyka,

-

retoryka,

-

dialektyka.

Poznanie
Nauka ma swoją podstawę w doświadczeniu, główną rolę w doświadczeniu samowiedzy, czyli
zdolności analizy przeżyć. Dobro jest zależne od woli człowieka. Możliwe jest także poznanie o
charakterze mistycznym.
3 sposoby poznania rzeczywistości:

-

myślenie – poznanie dyskursywne,

-

rozpamiętywanie,

kontemplacja – poznanie bezpośrednie; najwyższym szczeblem kontemplacjijest
mistyczne poznanie Boga.

Poznanie Boga jest możliwe poprzez znaki. Świat zawiera symbole, które unoszą nas w świat
pozazmysłowy, w rzeczywistość nadprzyrodzoną. Symbolistyczna wizja świata zewnętrznego jest
podbudową do poznania mistycznego. Hugon jest ogniwem rozwoju myśli św. Augustyna w
średniowieczu.

Ryszard ze św. Wiktora
Walter ze św. Wiktora

9

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Szkoła w Chartres.

W XII w. przeżywała okres swojego rozkwitu. Założycielem szkoły był

Fulbert

, uczeń Gerberta

(X/XI w.). Rozwój teologii i filozofii. Szkoła ta jest uważana za najbardziej postępowy ówczesny
ośrodek rozwoju myśli. Dużą rolę w kształtowaniu poglądów szkoły miał wpływ myśli Arabskiej.
Rozwijano nauki humanistyczne i przyrodnicze. Szkołą kierowali: Bernard z Chartres (największy
rozkwit), Gilbert de la Porree, Teodoryt z Chartres i Jan z Salisbury.

Gilbert de la Porree (zm. 1154)

Uczeń Bernarda. Komentarze do rozpraw Boecjusza, „Księga o 6 zasadach“ – 6 kategorii
Arystotelesa. Problem uniwersaliów: Konformizm – byty indywidualne są do siebie podobne przez
wspólną formę. Forma ta daje się wydzielić drogą abstrakcji.

Teodoryt z Chartres

Dzieła: Komentarz do 6 dni stworzenia, podręcznik nauk wyzwolonych, metafizyka liczb – liczby
leżą u podstaw (Pitagoras). Przy pomocy liczb chciał nawet udowadniać tajemnicę Trójcy Św.

Jan z Salisbury

Dzieła: „Metalogicus” rozprawa broniąca studiów logiki, „O pustocie życia dworskiego i potrzebie
filozofii dla sprawowania władzy”.
W jego poglądach dostrzegamy elementy akademizmu, czuje się przytłoczony erudycją. Postuluje
zachowanie umiaru w rozwiązywaniu problemów, rzeczy wątpliwe należy pozostawiać
człowiekowi mądremu.

Dialektyka (poznanie rozumowe)
To wiedza pomiędzy naukami ścisłymi (demonstratywnymi) o prawdach koniecznych a czystą
sofistyką (mającą argumentację pozornie logiczną).
Dialektyk zawsze dochodzi do rozwiązań prawdopodobnych.
Metoda dialektyki musi nawiązywać do faktów, doświadczeń ( metoda indukcji) i na tej podstawie
ma dochodzić do rozwiązań ogólnych.

Uniwersalia:
Ilu jest ludzi, tyle jest opinii, dlatego potrzebny jest umiar. Uniwersalia powinny koncentrować się
na tworzeniu poznania ogólnego. Uniwersalia to wzory projektowane przez umysł i są obrazami
rzeczy indywidualnych. Podobieństwo rzeczy indywidualnych daje podstawę do poznania
ogólnego. Jest to pewna postać konceptualizmu.

III ZŁOTY OKRES SCHOLASTYKI XIII w.

Na dynamiczny rozwój nauki wpłynęły głównie dwa czynniki: powstanie uniwersytetów i
powstanie zakonów.

1. Uniwersytety średniowieczne.

Uniwersitas – korporacja uczących i uczniów. Uniwersytety powstawały z szkół. Uniwersytet był
dziełem władzy świeckiej i kościelnej:

-

wydział teologiczny,

-

wydział sztuk wyzwolonych:

-

quadrilium – matematyczne,

-

trilium – językowe, wydział prawa, wydział medycyny).

Uniwersytet cieszył się swoistą autonomią.

10

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Student – scholar, uzyskiwał najpierw stopień bakałarza, zaś stopień naukowy magistra
otrzymywał po pewnym czasie uczenia i wykładania. Studia rozpoczynano od wydziału sztuk
wyzwolonych. Student teologii musiał posiadać wiedzę z:
Bakalaraty teologiczne:

-

z Pisma Św.,

-

z 4 ksiąg sentencji Lombarda,

-

końcowy etap bakalaratu.

Pośrednim stopniem między bakałarzem a magistrem był licencjat. Tytuł doktora był tytułem
honorowym. Podstawową formą wykładu było lectio (od legere) – czytanie tekstu połączone z ko
mentowaniem:

-

littera – wytłumaczenie terminów,

-

sensus – uchwycenie zagadnienia,

-

sententia – dojście do tezy.

-

później narodziły się kwestie

rozstrzygały problem, gdy pojawiały się wątpliwości w rozumieniu tekstu. Stąd działa
średniowieczne zwane kwestiami. Kwestia zaczyna się od słowa „utrum” – „czy”.
Questiones de quolibet – dyskusje na kwestie o czymkolwiek. Dysputy prowadzono w
kościołach.

W ramach zajęć na uniwersytetach występowały:

-

komentarze – wyjaśnianie i interpretowanie tekstów,

-

questiones disputate – kwestie dysputowane i questiones quodlibetates,

-

summy.

Budowa summy:

-

część poświęcona Bogu – Stwórcy,

-

część o dziele odkupienia,

-

okoliczności będące realizacją odkupienia – Kościół i sakramenty.

Każda część składa się z kwestii, a kwestie z artykułów:
Np.: część druga summy św. Tomasza : S. th. I, q.2, a.3.

Metoda scholastyczna budowy artykułu:
Postawienie pytania („utrum”), przytoczenie argumentów strony sobie przeciwnej, a następnie
sformułowanie własnej tezy i uzasadnienie jej, na końcu znajduje się odpowiedź na zarzuty
i argumenty przeciwników.

2. Powstanie zakonów.

Zakony włączyły się do pracy naukowej.

-

dominikanie – Gerard z Cremony,

sięgali często do myśli Arystotelesa.
-

franciszkanie – Aleksander z Hales.

zwracali się bardziej ku myśli św. Augustyna.

Oba te zakony przyczyniły się do dzieła reewangelizacji.
Do Europy trafiały nieznane jeszcze pisma Arystotelesa z 2 ośrodków:

-

Toledo (Gerard z Cremony) – tłumaczenie z arabskiego,

-

Sycylia (Michał Szkot, Wilhelm z Meerbecke) – tłumaczenie z greckiego.

Poprzez te tłumaczenia myśl Arystotelesa łączona była z interpretacją neoplatońską. Niektóre dzieła
(„Liber de causis” – „Księga o przyczynach”) były dziełem neoplatończyków, podpisane zaś
imieniem Arystotelesa. Interpretacje dzieł Arystotelesa doprowadzały niekiedy do oporu przeciw
Arystotelesowi, zwłaszcza interpretacje materialistyczne i panteistyczne, które były sprzeczne z
Objawieniem. Wielu autorów udowodniło jednak, że za pomocą Arystotelesa można rozwiązywać
różne kwestie teologiczne w zgodzie z Objawieniem.

11

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

MYŚL ARABSKA

Filozofia arabska kształtowała się w duchu dialogu myśli filozoficznej z księgą Koranu. Kontakt
Arabów z filozofią starożytną rozpoczął się po zajęciu przez nich Syrii, gdzie powstały liczne
tłumaczenia na język arabski już w VIII w. Dwa centra myśli arabskiej to Bagdad i Cordoba.

Muttokalemini (prawowierni wyznawcy Koranu)
Kierunek filozoficzny podkreślajacy wierność Koranowi, a z drugiej strony nawiązujący
do atomizmu, głoszący, że świat składa się z atomów:

-

własności przedmiotu tkwią w atomach,

-

nie ma cech odrębnych dla gatunków,

-

atomy nie posiadają zdolności działania,

-

atomy mają swoiste własności, rzeczy zmieniają się, substancję zaś trwają,

-

działanie ma swoje źródło w Bogu.

Al Kindi (zm. 870)

Twórca myśli arabskiej, zbierał wiedzę z różnych dziedzin, traktat „O umyśle“, w którym dokonał
podziału intelektu na:

-

bierny,

-

czynny

jest intelektem ponadindywidualnym.

Al. Farabi (X w.)

Łączył Platona i Arystotelesa w 1 filozofię.
Postawił on problem istnienia:
Istnienie w bytach nam znanych nie wchodzi w istotę bytów, ale jest dodatkową przypadłością.

Ibn Sina – Avicenna (980-1037)

Urodzony w Persji, studiował medycynę i filozofię. Autor ponad 100 dzieł na różne tematy.
Opracował podręcznik lekarski „Canon”. „Księga uzdrowień” (18 tomów) porusza zagadnienia
filozofii teoretycznej, logiki, matematyki, fizyki, metafizyki.
Studiował uważnie dzieła Arystotelesa. Podaje myśl Arystotelesa w sposób neoplatoński: świat
pochodzi od Boga, wyłania się on drogą emanacji. Materia jest wieczna. Byt złożony jest z formy i
materii, byty złożone posiadają więcej niż jedna formę.
Dusza
Duszą jest to co jest zasadę z której emanują działania. Jest formą ciała, ale jest też substancją, która
działa przez swoje władze. Dusza sama poznaje.
Inteligencja ponad indywidualnymi duszami. Dzięki niej człowiek jest zdolny do poznania. Intelekt
ma funkcje intelektu czynnego. Jest wspólny dla wszystkich ludzi. W bytach indywidualnych
występuje intelekt możnościowy.
Avicenna zaprzecza indywidualnemu istnieniu duszy. Uważał, że poznanie Boże dotyczy tego, co
jest ogólne, stąd ten świat nie jest poznawalny bezpośrednio i nie jest kierowany przez Boga. Byty
jednostkowe nie podlegają Opatrzności Bożej.

Ibn Roszndy – Awerroes (1126-1198)

Działał w Cordobie był komentatorem dzieł Arystotelesa. Filozofia jest poznaniem przeznaczonym
dla ludzi wiedzy, elity. Dzielił ludzi na grupy:

-

ludzie wiedzy – uzyskują pewną wiedzę,

-

ludzie dialektyki – uzyskują jedynie wiedzę prawdopodobną,

-

ludzie przekonań – zadowalają się tym, co przemawia do wyobraźni.

12

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Poglądy:

-

Świat pochodzi od Boga drogą emanacji,

-

Materia jest wieczna, zawiera wszelkie formy w stanie nierozwiniętym. Formy te

zostają wydobyte przez pierwszego poruszyciela lub pierwszą inteligencję od niego
pochodzącą,
-

Bóg bezpośrednio udzielił bytom pierwszej inteligencji, od której wszystko

pochodzi. Bóg nie ma bezpośredniego wpływu na świat bytów jednostkowych,
-

Nie tylko intelekt czynny, ale i bierny są ogólne dla wszystkich ludzi. Indywidualny

jest tylko intelekt materialny, ginie on wraz ze śmiercią człowieka.

FILOZOFIA WIEKU XIII

NURT ARYSTOTELESOWSKI W EUROPIE

Arystotelizm niechrześcijański – heterodoksalny.

Aleksandrynizm łaciński

Nazwa nawiązująca do Aleksandra z Afrodyzji, nawiązywał do niej Dawid z Dinand (zm. 1209).
Doktrynę hylemorfizmu odczytano w następujący sposób: materia jest elementem stałym
i podstawowym we wszystkich bytach. Różnica między rzeczami pochodzi z naszego postrzegania
zmysłowego, które ujmuje formy jako układ materii. Materia to podłoże przyjmujące formy (są top
też formy poznawcze), intelekt ma tę sama formę co materia. Intelektkt jest zatem materialny.
Intelekt jest podłożem, w którym układają się formy poznawcze. Intelekt jest bierny i ma tę samą
strukturę co materia. Bóg będący źródłem rzeczywistości też jest bytem materialnym.

Awerroizm łaciński

przedstawicielem i twórcą jest Siger z Brabancji. Przyjął poglądy Arystotelesa za Awerroesem
Jego tezy były przedmiotem wypowiedzi biskupa Paryża – potępienie tez Sigera (1277r.).
Intelekt jest wspólny dla wszystkich ludzi. Duszę do istnienia powołuje Bóg jako źródło wszystkich
hipostaz (warstw) bytu, ale nie zna On bytów indywidualnych i nie obejmuje ich swoją
Opatrznością (zna tylko to, co jest ogólne). Opatrzność Boża nie kieruje więc światem
indywidualnych bytów przyrody. Siger twierdził, że prawda filozofii jest różna od prawdy teologii.

Arystotelizm w ujęciu chrześcijańskim.

Św. Albert Wielki (ok. 1200-1280)

Pochodził ze Szwabii z rodziny hrabiowskiej. Studiował prawo w Padwie, był jednym z pierwszych
członków zakonu kaznodziejskiego. W Paryżu uzyskał tytuł magistra teologii. Tam spotkał swego
ucznia – Tomasza z Akwinu. W 1262 został arcybiskupem Ratyzbony. Został pochowany w
Kolonii.
Dzieła: „Summa o stworzeniach”, „Summa teologiczna”, „Komentarz do 4 Ksiąg Sentencji
P. Lombarda”, wiele rozpraw filozoficznych i przyrodniczych, komentarze do dzieł Arystotelesa,
dzieła z zakresu botaniki i zoologii.

Filozofia:
Określa relację między filozofią a teologią. Te dwie dyscypliny różnią się przedmiotem i źródłem
poznania. Teologia częściowo rozważa prawdy, które są niedostępne dla rozumu, rozum zaś
posiada swą autonomię. Zaczęto podkreślać autonomie teologii w stosunku do filozofii.

Poznanie Boga:
Bóg jest poznawany jako pierwsza przyczyna i czysty akt. Wszystko co jest zmienne (świat) musi
mieć podstawę w bycie niezmiennym (Bogu). Bóg nie tyle posiada istnienie, co jest istnieniem.

13

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Nasze poznanie nigdy nie dosięgnie Boga w sposób wyczerpujący, ale możemy podać Jego
przymioty: byt całkowicie prosty, pełnia istnienia, inteligencja, bezwzględna wola, wszechmoc,
przyczyna swego działania.

Relacja Bóg – świat:
Idee wszystkich rzeczy zawarte są w Bogu Bóg jest dla wszystkich bytów przyczyną wzorczą i
przyczyną sprawczą. Bóg swą wolą powołuje świat do istnienia i kieruje światem. Jest także
przyczyną celową, stworzenia dążą do Niego jako właściwego sobie celu.

Problem uniwersaliów:
pojęcie ogólne jest w umyśle, ale ma odpowiedniki w rzeczach (formy).
Aspekty pojęć ogólnych:

-

in re – w rzeczy,

-

post rem – odkrywane w rzeczach, ale istniejące w umyśle człowieka,

-

ante rem – przed rzeczą – idee istniejące w umyśle Boga.

To co w bytach jest indywidualne, jest zależne od materii, która przyjmuje ogólną formę i ją
indywidualizuje.

Dusza ludzka:
Forma substancjalna, sama w sobie jest rzeczywistością duchową, różną od ciała. Jednocześnie
łączy się z ciałem na płaszczyźnie naszej wrażliwości zmysłowej. To co cielesne może się więc
przenikać z tym, co duchowe. Dusza i ciało tworzą pewną substancjalną jedność.
Duch życiowy – element sprawiający, że dusza ma zdolność ożywiania. Dusza jest aktem
pierwszym

Poznawanie świata:
musi zawierać pewien element doświadczenia. Powstanie intelektualne powstaje na podstawie
doświadczenia bytu zmysłami – arystotelesowski empiryzm genetyczny.

Św. Tomasz z Akwinu (1224/5-1274)

Urodził się na południu Włoch, wychowany był w klasztorze na Monte Cassino, wstąpił jednak
do zakonu dominikanów. Studiował w Neapolu a później w Paryżu, gdzie dojrzewał pod okiem
św. Alberta Wielkiego i uzyskał stopień magistra. Zmarł w drodze na sobór w Lyonie
Dzieła: „Summa theologica” – synteza problematyki teologicznej, „Summa przeciw poganom”
(„Summa contra gentes”)– dyskusja ze światem niechrześcijańskim. Pisma: Questiones disputate
(7 tytułów): „O prawdzie”, „O duszy”, „O władzy”, „O możności” oraz Questiones quodlibetales,
a także liczne komentarze do Pisma Św., do Arystotelesa i innych autorów (Pseudo-Dionizy,
Boecjusza „O Trójcy Św.”) Ważne jest jego pismo dotyczące koncepcji bytu: „O bycie i istocie”.
Byty składają się:

-

z istnienia – aktu stworzenia,

-

z istoty – możności.

Poznanie:
Każdy człowiek z natury dąży do wiedzy. Filozofia jako wiedza osiągana naturalnym rozumem ma
swoją autonomię. Zadaniem nauki jest spełnienie tego dążenia do wiedzy. Nauką naczelną jest
teologia, gdyż dotyczy także ostatecznego przeznaczenia człowieka.
Tomasz mówi o istnieniu wiedzy zdobywanej rozumem i wiedzy objawionej. Są jednak takie
prawa, które są jednocześnie przedmiotem i rozumu i objawienia (m.in. istnienie Boga,
nieśmiertelność duszy).
Początkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (genetyczny empiryzm), zaś istota poznania
tkwi w poznaniu intelektualnym. Intelekt czynny potrafi wydobyć treść ogólną z doświadczeń

14

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

zmysłowych. Wyjątkiem jest poznanie pierwszych zasad bytu, które odbywają się na drodze intuicji
intelektualnej (podstawowe prawdy o bycie) – m.in. zasady tożsamości czy niesprzeczności.
Prawda jest tym co ma miejsce w samym akcie sądu. Prawda jest atrybutem (cechą) sądu. Istotą
sądu jest dzielenie lub łączenie pojęć. Podziela on klasyczną definicję prawdy.

Problematyka bytu:
Bytem jest to, co istnieje realnie, co istnieje niezależnie od poznającego umysłu, jest to konkretny
byt materialny. Pojęcie bytu rozszerza się na terenie metafizyki i obejmuje byty duchowe, istniejące
poza przestrzenią i czasem, a ostatecznie także Byt Najwyższy. Poznaje się je na drodze pośredniej.
Tomasz podkreśla analogię bytu: pojęcie bytu nie jest pojęciem gatunkowym, jest pojęciem
analogicznym, (tzn. nie jednakowo, ale podobnie urzeczywistnia się w jednostkach). Jednak
wszystko co istnieje można poznać na płaszczyźnie myślenia. Wszystko co jest bytem posiada
właściwości transcendentalne (ponadgatunkowe, przysługujące wszystkim bytom), np. jedność,
piękno, dobro, prawda.
Struktura bytu: Tomasz odróżnia substancję oraz łączące się z nią przypadłości. Substancja składa
się z formy i materii. Forma i materia są do siebie odniesione jak akt i możność. Najważniejszym
złożeniem wszystkich bytów jest złożenie:

-

istnienia (esse) - pierwszego aktu,

-

istoty (to czym dany byt jest) - zespołu treści aktu.

Złożenie istnienia i istoty jest najbardziej radykalną różnicą dzielącą Byt Doskonały od bytów
stworzonych. W Bycie Absolutnym – Bogu istnienie i istota nie różnią się od siebie (jego istotą jest
istnienie).
Bóg jest bytem samoistnym: „Ipsum Esse Subsistens”
Pięć dróg poznania Boga („Summa theologiae”)

-

z ruchu

-

z przyczynowości sprawczej

-

z przygodności

-

ze stopni doskonałości

-

z celowości czy porządku we wszechświecie

Relacja Bóg – świat.
Problem partycypacji (uczestnictwa): Byty stworzone przez Boga uczestniczą w Bogu. Świat jest
stworzony z nicości. Stworzenie jest także ciągłym utrzymywaniem w istnieniu (creatio continua) i
kierowaniem (opatrzność).
Problem: czy świat zaczął istnieć od punktu początkowego, czy też jest wieczny bez początku w
czasie?
św. Tomasz:
stwierdza, że na płaszczyźnie filozoficznej możliwe są obydwa rozwiązania. Objawienie
rozwiązuje ten problem.

Antropologia
Zagadnienie duszy ludzkiej – Tomasz odchodzi od dualistycznej wizji człowieka. Dusza i ciało
stanowią jedną pełną substancję – człowieka. Substancjalna dusza jest formą ciała, która kształtuje
byt ludzki. Dusza jest rzeczywistością substancjalną, jest niematerialna gdyż jest bytem duchowym.
Przejawem tej duchowości są procesy myślenia i poznawania. Niezależna w swym bycie od ciała
dusza jest nieśmiertelna (jest to konsekwencja substancjalności i niematerialności).
Dusza jako substancja posiada swoje władze:

1. Wegetatywne (regulują biologiczny rozwój człowieka),
2. Sensytywne,
3. Pożądawcze,
4. Motoryczne,

15

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

5. Czysto-duchowe:

-

intelekt (czynny i możnościowy) – władza fundamentalna

-

wola

Tomasz głosi kreacjonizm – w momencie poczęcia ciała dusza jest stwarzana przez samego Boga.
Nie wyklucza to jednak dziedziczenia cech psychicznych.

Etyka
Etyka krąży wokół dobra. Ma ono odniesienie do samego bytu. Byt jest dobrem. Dobro ma swoje
odniesienie także do samej osoby – działanie człowieka jest zawsze skierowane ku dobru. Celem
działania ludzkiego jest zawsze dobro w ogólności. W dążeniu do dobra Tomasz określa szczęście
(do dobra absolutnego - Boga). Zmierzając do dobra w ogólności człowiek ma dobry wybór w
dobrach szczegółowych.
2 zakresy działania człowieka:

-

postępowanie (ethos) – podejmowanie czynu

-

wytwarzanie (techne)

Dążenie obecne w człowieku wyraża się w sferze uczuć:

-

uczucia pożądawcze: przyjemność-ból, pragniwniw-niechęć, gdy miłość staje się aktem
woli staje się miłością duchową.

-

uczucia gniewliwo-bojowe: gniew, odwaga-strach, nadzieja-rozpacz.

-

uczucia pożądawcze – rodzą się z tego co nas pociąga

-

uczucia gniewliwo – bojowe – rodzą się w konkretnych sytuacjach

-

uczucia same w sobie są moralnie obojętnie, ocena moralna zależna jest od ich
pokierowania

Cnoty – sprawności do działania dobrego:

-

intelektualne – usprawniają poznanie

-

moralne – doskonalą wolę

-

kardynalne – umiarkowanie, męstwo, sprawiedliwość

Prawo i społeczeństwo
Prawo jest potrzebne ze wzgl. na słabość człowieka, pomaga mu w dążeniu do dobra. Prawo wnosi
ład i porządek. Źródłem prawa ludzkiego jest prawo naturalne – wpisane w naturę ludzką. Prawo
naturalne stanowi zaś element prawa wiecznego. Potrzeba państwa leży w naturze człowieka, który
jest istotą człowieka. Ideałem państwa byłaby monarchia z domieszkami arystokracji i demokracji.
Celem państwa jest dobro obywateli. Państwo i Kościół są niezależne, gdyż realizują odrębne cele
(celem Kościoła jest dobro wieczne)

AUGUSTYNIZM ŚREDNIOWIECZNY

Św. Bonawentura (1221 – 1274)

Dzieła: „Komentarz do sentencji P. Lombarda”, „Itinerarium mentis at deum” (wędrówka umysłu
do Boga), wykłady dotyczące dzieła stworzenia. Celem filozofii jest mądrość i Arystoteles jest
mistrzem wiedzy, ale Platon jest mistrzem mądrości. Udaną syntezą tych 2 filozofów jest nauka św.
Augustyna. Mądrość dąży do panowania, ale i do bezpośredniego spotkania Boga. Filozofia
prowadząc do Boga musi podporządkować się teologii.

Relacja Bóg – świat
Świat jest stworzony przez Boga, stworzenie ma początek w czasie. Byty materialne składają się z
formy i materii. Forma posiada naturę światła – od wewnątrz rozjaśnia i nadaje strukturę bytom.
Teoria racji zarodkowych – materia zasiana jest ziarnem, które oczekuje na rozwój. Bóg stworzył
wszystko w jednym momencie, jednak niektóre rzeczy tylko w zalążkach.

16

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Człowiek
Byt złożony z duszy i ciała, także składa się z formy i materii – także dusza posiada formę i materię
(duchową). Indywidualność bytu wynika z osobnej formy indywidualizującej. Zaciera się różnica
między substancją duszy a jej władzami. Władze : rozum, wola, pamięć.
W poznaniu istotną rolę pełni iluminacja – światło otrzymane przez duszę od samego Boga. W tym
świetle możliwe jest poznanie intelektualne. W poznaniu bowiem możemy dojść do prawd
wiecznych , transcendentalnych.
3 drogi poznania Boga:

1. Droga od poznania siebie – mamy w sobie ideę Boga, która ujawnia się w naszym dążeniu

do dobra, prawdy i szczęścia.

2. Droga od stworzenia – obecność Boga jako pierwszej przyczyny w świecie.
3. Sąd „Bóg istnieje” bezpośrednio wskazuje na swoją konieczność (anzelmiański dowód

ontologiczny).

Relacja Bóg-świat pojmowana jest jako relacja wzór-odbicie. Świat uczestniczy i odzwierciedla
doskonałość Bytu Absolutnego. W całej rzeczywistości odwzorowana jest trójjedność Boga, np.:
dusza = rozum + wola + pamięć.

JAN DUNS SZKOT (1265-1308)

franciszkanin, twórca nowej szkoły franciszkańskiej, poglądy podobne do św. Tomasza.
Relacja teologia – filozofia:
Podkreśla konieczność objawienia do rozpoznania ostatecznego celu życia.
Teologia:

-

sama w sobie – wiedza o Bogu, która istnieje w Nim samym

-

w nas – objawienie ograniczone ludzkim poznaniem.

Bóg to aktualna nieskończoność.
Filozofia:
Jej przedmiotem jest byt ogólności. Metafizyka dochodzi do pierwszego bytu, ale nie jest on
określony przez filozofię, lecz przez teologię (objawienie).
Poznanie:

-

intuicyjne – dotyczy przedmiotu „obecnego”, poznanie bezpośrednie

-

abstrakcyjne – pomija aktualną obecność (realne istnienie) przedmiotu, jest to tylko
poznanie ogólnej treści przedmiotu.

Poszczególne byty są zindywidualizowane i do tych cech można dotrzeć.
Poznanie jest pewne co do:

-

pierwszych zasad (zasada tożsamości)

-

przedmiotów i doświadczeń zmysłowych

-

aktów psychicznych i przeżyć

Pojęcie bytu jest pojęciem jednoznacznym. (Tomasz podkreślał analogiczność bytów). To co
nazywamy bytem można pojąć bez dodatkowych określeń, dopiero później je dodając, np.
skończony, konieczny, itp.
Złożenie bytu:

-

materia – jest realnością odrębną od formy

-

forma – wielość form określających byt

Także byty duchowe są złożone z formy i materii (duchowej).
Formy:
Bytowość->skończoność->życie->zmysłowość->Duchowość->Haecceitas-określa indywidualność.
Dusza – jej nieśmiertelności nie można udowodnić ani a priori ani a posteriori. Tylko objawienie
daje pewność nieśmiertelności duszy.
Jako najważniejszą władzę podkreśla wolę, która decyduje o tym, że jesteśmy osobami, posiada
swoją samodzielną aktywność.

17

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

3 etapy argumentacji istnienia Boga:

1. Można dowodzić istnienia istoty pierwszej w 3 porządkach:

-

pierwszej przyczyny sprawczej,

-

istota pierwsza w porządku przyczynowości celowej,

-

porządek wzniosłości, doskonałości.

2. Dowodzi, że pierwsze byty: przyczyny sprawczej, celowej i wzniosłej są jednym
3. Najwyższa natura jest nieskończona. Jest ona intelektem i wolą. Podkreśla tu prymat woli

(woluntaryzm), np. dobro jest dobrem, bo jest chciane przez Boga.

IV OKRES KOŃCOWY (KRYTYKI ŚREDNIOWIECZNEJ): XIV-XV w.

Zmiany następują w stylu uprawiania filozofii.
Pojawiają się 2 style:

-

via antiqua – koncepcje tradycyjne (scholastyczne)

-

via moderna – Sorbona, Oxford

Pojawiają się 2 tendencje sceptyczne, tendencje antyracjonalistyczne, a nawet antyrealistyczna.
Wiąże się to z rozwojem nauk przyrodniczych.
Tworzą się nowe centra naukowe: uniwersytet w Heidelberg, Wiedeń, Praga, Kraków.

Wilhelm Ockham (ok. 1300- 1350)

należał do franciszkanów, był uwikłany w spór między cesarzem a papieżem.
„Komentarze do „Sentencji” P. Lombarda”, „Komentarz do >Fizyki< Arystotelesa”, „Summa totius
logicae”.
Należy podkreślić jego krytycyzm: zakreślał granice ludzkiego poznania. Pewność dotyczy tylko
niektórych twierdzeń (m.in. zasada niesprzeczności).
Odróżniał poznanie:

-

intuicyjne – ujmuje byt jako konkretny i jednostkowy

-

abstrakcyjne – dotyczy ogólnej treści.

Uniwersalia
stanowisko określane jako nominalistyczne, psychologiczny konceptualizm:
Istnieją tylko byty indywidualne, odrzuca byty ogólne i istnienie ogólnej treści. „Brzytwa
Ockhama”: Non sunt entia multiplicanda: Nie należy mnożyć bytów – usuwa byty ogólne.
Pojęcia ogólne są psychicznym, umysłowym odbiciem bytu jednostkowego (treść obecna
w umyśle).
Podkreśla znaczenie woli:

-

w Bogu jest nieograniczoną mocą, nic nie jest konieczne, wszystko istnieje dzięki „chceniu”
Boga.

Krytyka arystotelesowskiej koncepcji ruchu – dążenia bytów do właściwych sobie miejsc, którego
źródłem jest Absolut.
Ockham uważa, że ruch jest sam w sobie, istnieje w naturze.
Tendencje antyrealistyczne:
Niektórzy twierdzili, że to co poznajemy jest zależne od podmiotu poznającego – stanowisko
idealistyczne. Świat nie istnieje sam w sobie, ale w naszych myślach.

Mikołaj z Autrecourt
uważał za niezawodną tylko zasadę niesprzeczności, krytykował zasadę przyczyny, pojęcia
substancji. Zakwestionował nawet rzeczywiste istnienie świata.

Jan Burdian (zm. 1358/62)
sformułował teorię impetu: przyczyną ruchu jest nadanie impetu; ruch trwałby bez końca, gdyby nie
przeciwdziałanie tarcia, oporu powietrza. Bóg daje impet i stąd jest stały ruch.

18

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

PÓŹNA MISTYKA

MISTRZ Eckhart (1260-1327)

dominikanin, prowincjał Saksonii; pisma o charakterze religijnym: kazania.
Niektóre z jego zdań zostały uznane za niezgodne z nauką chrześcijańską.
Podkreśla transcendencję Boga, posługuje się 2 określeniami:

-

Bóg jest poznaniem (Bóg jest, ponieważ poznaje, do Jego istoty należy poznanie). Stąd Bóg
jest ponad bytem.

-

Bóg jest pełnią bytu: Bóg istnieje, więc jest bytem, jest pełnią bytu, nie został więc
stworzony: „Bóg istnieje” jest tautologią.

Stworzenia nie mogą ostać się bez Boga, Bóg podtrzymuje stworzenie w istnieniu. Dlatego w
stworzeniach musi być punkt złączenia z Bogiem. Bóg wypowiadając się w słowie rodzi idee
stworzeń. Stworzenia więc w prawzorach są identyczne z Bogiem.
Z 1 strony stworzenia istnieją w Bogu, lecz otrzymują swoje własne istnienie i tym różnią się od
Boga.
Powołuje się na doktrynę św. Tomasza:
Dusza jest jedyną formą w człowieku, określa cały byt ludzki.
Najwyższą władzą duchową jest rozum:

-

intelekt niższy =>

-

intelekt wyższy => 2 oblicza duszy

W intelekcie wyższym istnieje najgłębszy punkt duszy: iskierka duszy. W tym elemencie władze
duchowe (intelekt, wola, pamięć) łączą się ze sobą i tworzą ostateczny punkt zetknięcia się z
Bogiem. W tym punkcie dusza posiada największą siłę i jest otwarta na Bożą prawdę i miłość.
Dzięki temu dusza jest obrazem trójjedynego Boga. Iskierka duszy to twierdza, do której wchodzi
Bóg i udziela jej swego bytu. Dlatego też dusza staje się nosicielem życia Bożego.
Dusza jest jednocześnie:

-

dziewicą – zachowuje sama siebie

-

brzemienną – wypełniona życiem Boga

Boskie atrybuty duszy:

-

wieczność, prostota, nienazywalność

Dusza ma udział w poznaniu Bożym, nie jest więc samym Bogiem. Bóg jest bliższy duszy niż ona
sama dla siebie.
Aby dojść do zjednoczenia z Bogiem dusza musi przejść drogę od tego co zewnętrzne do tego co
wewnętrzne.
Potrzebne jest wyciszenie i skupienie w iskierce duszy.
(najpierw przejście z intelektu niższego do wyższego)
Droga ta wiedzie przez 2 procesy:

-

droga ubóstwa

rzeczy brane same w sobie są niczym, więc poszukiwanie szczęścia poza Bogiem przynosi
rozczarowanie. Potrzebny jest dystans do rzeczy materialnych.

-

droga przebóstwienia

przez wyzbycie się siebie dusza staje się boska: zapala się w niej miłość Ducha Świętego.

Eckhart nazywany był scholastycznym mistykiem. W jego nauce niebezpieczeństwem mogłaby być
interpretacja panteizująca,
Koniec średniowiecza to odchodzenie od prądu arystotelesowskiego.

Mikołaj z Kuzy (1401-1464)
dążył do zjednoczenia Kościoła wschodniego i zachodniego; został biskupem w Brixen (sobór w
Bazylei), dzieło: „De docta ignorantia” („O uczonej niewiedzy”) [krytyka] – obrona „Apologia „De
docta ignorantia””.

19

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

Wobec ostatecznej rzeczywistości nasze poznanie jest bezsilne.
Sens mistyczny – razem z Mojżeszem trzeba wejść w ciemność, w której Bóg daje się poznać.
Sens metodologiczny – do prawdy można tylko się przybliżać, dochodzimy do poznania przez
wnioskowanie proporcjonalne (od tego co pewne do niewiadomego).
Do nieskończoności nie można dojść przy pomocy określonej liczby pojęć pośrednich.
Nieskończoność jest maksimum i jednością: jest bytem, w którym wszystko się zawiera. Jest więc
także pewnym minimum. Nieskończoność jest absolutną i całkowitą zgodnością przeciwieństw.
Bóg jest coincidentia oppositorum – zbieżnością przeciwieństw.
Konsekwencje metodologiczne:

-

zasada niesprzeczności nie jest najbardziej adekwatnym wyrazem tego, co istnieje.
Elementy sprzeczne nie muszą się wykluczać.

Mikołaj odchodzi od Arystotelesa w stronę neoplatonizmu.
Byty skończone (świat materialny) są elementami wcielonymi w rozwinięcie Nieskończonego,
który jest Bogiem.
Absolut (nieskończoność) rozwijając się daje nam byty świata dostępnego. Bóg jest ponad
wszystkim co skończone, uczestniczyć w Bogu, to być skończonym (uniknięcie panteizmu).
Bóg jest ”complicatio omnium rerum”. Poznanie Boga wykracza poza nasze możliwości, możemy
jedynie mówić o Nim, jakim nie jest (teologia negatywna).
Anaksagoras: wszechświat: wszystko jest we wszystkim.

POCZĄTKI MYŚLI FILOZOFICZNEJ W POLSCE

Witelon, Marcin Polak, Mikołaj Polak, Wincenty Kadłubek, Jan z Grodkowa

Witelon (ur. ok. 1230)

wybrał stan duchowny, studiował sztuki wyzwolone w Paryżu.
Dzieła: rozprawa „O przyczynie zasadniczej pokuty i naturze demonów”, podręcznik
„Perspektywa” – problematyka optyki. Inspirowany był myślą platońską.
Teoria światła:

-

światło boskie – udziela bytu, pozwala na poznanie

-

światło zmysłowo-materialne

Demony – jestestwa złożone z duszy i ciała, muszą one istnieć, gdyż pomiędzy ogniwami bytu
muszą być ogniwa pośrednie – bliższe są duchom czystym niż zwierzętom, zaś człowiek bliższy
jest zwierzętom.

Rozwój filozofii wiąże się z Uniwersytetem w Krakowie.

Mateusz z Krakowa (ur. 1345)

działalność: Heidelberg/Kraków (zm. 1410). Pisma jego mają formę dialogów. „Rationale operum
divinorum” – problem zła w świecie, które wiąże się z wolnością człowieka. Wielkość człowieka
polega na możliwości przeciwstawienia się złu – stąd ważne jest wychowanie woli. Pozytywnie
oceniał życie materialne.
Rozprawa „Rozum i sumienie” („O Komunii św.”) – mówi o wewnętrznych przeżyciach i
potrzebach człowieka. Rozprawa „O sposobie spowiadania się” – analiza kultury sumienia, opisy
stanów psychicznych człowieka.
Mateusz angażował się w spory o władzę kościelną – problem symonii.
Skłaniał się ku koncyliaryzmowi. Jako nominalista zajmował się raczej konkretnymi problemami.
Wydział sztuk wyzwolonych:
PAWEŁ Z WORCZYNA / BENEDYKT HESSE -

podkreślali, że filozofia jest samodzielną

dziedziną poznania, a nie tylko narzędziem teologii.

20

Historia filozofii

Ks. dr Franciszek Gruszka .

-

PAWEŁ Z WORCZYNA

Komentarz do etyki nikonamejskiej (Arystotelesa). Przyjął 2 cele człowieka: osiągnięcie
szczęśliwości ziemskiej i wiecznej. Celem szczęśliwości ziemskiej jest wolne i rozumne
działanie. Wartości moralne są autentyczne nawet wtedy, gdy człowiek nie wierzy w życie
wieczne. Człowiek może realizować obydwa cele pełniąc powołanie biskupie, łączące
doczesność i wieczność.

-

BENEDYKT HESSE

filozofia przyrody. Dzielił on filozofię na nadprzyrodzoną (teologię) oraz ludzką

(teoretyczną i praktyczną). Postawił pytanie: Czy filozofia przyrody jest nauką teoretyczną
czy praktyczną? Wpływ myśli Jana Buridana (teoria ruchu). Filozofia przyrody była dla
niego główną nauką teoretyczną.

Wydział prawa:
- PAWEŁ WŁODKOWIC – podkreślał potrzebę tolerancji w ewangelizowaniu
- STANISŁAW ZE SKARGIMIERZA

21