323

Agnieszka KRUK, Katarzyna ROŻEK, Janina KSIĄŻEK,
Renata PIOTRKOWSKA, Agnieszka HABEL
Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego GUM-ed
Marcelina SKRZYPEK-CZERKO, Anna ROSZMANN
Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego GUM-ed

EDUKACJA CHORYCH Z CUKRZYCĄ W OKRESIE OKOŁOOPERACYJNYM.

STUDIUM PRZYPADKU

Według danych szacunkowych międzynarodowej fundacji diabetologicznej

(IDF, International Diabetes Federation),

na świecie jest ponad 300 milionów

dorosłych diabetyków, a ich liczba ciągle wzrasta. Fundacja szacuje, że do roku
2025 liczba chorych na cukrzycę osiągnie 380 milionów.

1

Polska pod względem

zachorowań nie różni się od średniej europejskiej. Szacowana liczba chorych
na cukrzycę w Polsce wynosi od 2 do 2,5 miliona osób. Przedstawione dane
wskazują na potrzebę zwrócenia uwagi na problem cukrzycy. Powinny zostać
podjęte działania zmierzające do ograniczenia rozwoju tej choroby, czyli dobrze
prowadzona profilaktyka pierwotna, realizowanie działań edukacyjnych,
diagnostycznych oraz wtórna prewencja powikłań. Jest to możliwe dzięki
odpowiedniemu finansowaniu, które niestety na razie odbiega od rzeczywistych
potrzeb.

2

Rozwój cywilizacji spowodował akceptację niezdrowego stylu życia.

Zmniejszenie wysiłku fizycznego, nieodpowiednia dieta mogą prowadzić do
otyłości, która jest jedną z głównych przyczyn powstawania cukrzycy. Osoby chore
na cukrzycę są narażone na występowanie poważnych powikłań. Prowadzą do
tego między innymi zaniedbania edukacyjne i lecznicze, ale również pasywna
postawa chorego. Powikłania cukrzycy wpływają na skrócenie życia średnio
o 16-

20 lat u chorych z cukrzycą typu I i 4-6 lat z cukrzycą typu 2.

3

Leczenie późnych powikłań cukrzycowych wymaga bardzo często

zastosowania metod chirurgicznych. Ocenia się, że ponad 50% chorych na
cukrzycę wymaga co najmniej raz w życiu interwencji chirurgicznej, a 5-8%
wszystkich operacji wykonuje się u pacjentów z cukrzycą.

4

Pacjenci z cukrzycą

są narażeni na komplikacje okołooperacyjne, które mogą pojawić się na skutek
występujących zaburzeń metabolicznych. Odpowiednia opieka okołooperacyjna
i prawidłowa kontrola cukrzycy niweluje zagrożenia związane z zabiegiem a także
poprawia jakość życia chorego.

5

Do osiągnięcia najbardziej odpowiedniego przygotowania pacjenta do operacji

niezbędna jest jego edukacja. Pacjent musi wiedzieć, że jest współodpowiedzialny

1

Raport z Międzynarodowej Fundacji Diabetologicznej, http://www.idf.org/2010-2012-strategy

2

Raport z badania Desk Research przygotowany dla Polskiego Stowarzyszenia Diabetyków,

www.sanofi.pl

3

W. Karnafel,

Przewlekłe powikłania cukrzycy – patogeneza, implikacje kliniczne; Przewodnik lekarza,

2000, nr 9, s. 61

4

S. Sadiq, Anaesthesia for diabetic patients undergoing cataract surgery. Practical Diabetes,1994, nr 5,

s. 186-189

5

I. Hinneburg: Cukrzyca

, (w:) P. Bohater, A. Noczyńska, J. Pluta (red.). Wrocław 2011, s. 18-26

324

za przebieg okresu okołooperacyjnego. Pogłębienie wiedzy na temat choroby
oraz okresu okołooperacyjnego pozwoli na przeprowadzenie należytego
przygotowania do operacji i zminimalizuje ryzyko wystąpienia powikłań
i nieprawidłowego gojenia miejsca operowanego. Pielęgniarka odgrywa znaczącą
rolę w edukacji pacjenta. To od niej w dużej mierze zależy to, czy pacjent będzie
prawidłowo przygotowany do pełnienia samokontroli i samoopieki w chorobie.

6

Do przeprowadzenia skutecznej edukacji ważny jest wybór metody edukacji
terapeutycznej. Powinien on być uzależniony od indywidualnych potrzeb pacjenta.
Do

metod edukacyjnych zalicza się edukację indywidualną, edukację grupową oraz

samokształcenie. Plan edukacji jest indywidualny, dostosowany do potrzeb
pacjenta. W edukacji grupowej,

pacjenci uczą się nie tylko treści przekazywanych

przez nauczyciela

– edukatora. Najlepiej dociera do nich wiedza i doświadczenie

przekazywane przez innych diabetyków. Samokształcenie to forma edukacji,
w której wykorzystuje się środki masowego przekazu, ulotki, czasopisma oraz
książki do przekazywania wiedzy choremu na cukrzycę.

7

Cel Pracy
Celem pracy jest ocena potrzeb edukacyjnych pacjenta z cukrzycą w okresie

okołooperacyjnym.

Materiał i metody
W pracy posłużono się metodą studium indywidualnego przypadku. Dokonano

analizy historii choroby i procesu pielęgnowania. Całość pogłębiono o wywiad
z pacjentem i obserwację uczestniczącą. W badaniu wykorzystano autorski arkusz
wywiadu i arkusz oceny wiedzy na temat cukrzycy. Badania przeprowadzono
w kwietniu 2012 roku w Klinice Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej
i Transplantacy

jnej Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku.

Wyniki
Studium przypadku
Mężczyzna lat 62, samotny. Został przyjęty na oddział Chirurgii Ogólnej,

Endokrynologicznej i Transplantacyjnej Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego
w Gdańsku w celu wykonania amputacji czwartego palca stopy lewej z powodu
występującej martwicy. Przy przyjęciu parametry życiowe prawidłowe. Pacjent od
10 lat choruje na cukrzycę typu II. Wypowiedzi chorego świadczą o zaniedbaniu
choroby. Nie wykonuje on pomiarów poziomu glukozy i nie przyjmuje regularnie
leków przeciwcukrzycowych. Ostatnie, rutynowe badania, mające na celu kontrolę
cukrzycy, miał cztery lata temu. Brak leczenia spowodował wystąpienie powikłań
cukrzycy: retinopatii i stopy cukrzycowej. Zaniedbania doprowadziły do martwicy
czwartego palca lewej stopy. W wywiadzie otyłość I stopnia, nadciśnienie tętnicze,
migotanie przedsionków, żylaki przełyku, hipersplenizm, alkoholizm, marskość
wątroby. W 2008 roku, z powodu zaćmy oczu, chorego poddano operacji wymiany
soczewek wew

nątrzgałkowych. Dodatkowo podczas wywiadu stwierdzono: obrzęk

6

A.J., Krentz, Cukrzyca

, (w:) J. Sieradzki (red.). Kraków 2001, s. 42-59

7

A. Czech, J. Tatoń, Cukrzyca. Podręcznik diagnostyki i terapii. Katowice 2009, s. 60-87; A. Czech,

J. Tatoń, M. Bernas, Diabetologia Kliniczna. Warszawa 2008, s. 842-865; A. Czech, J. Tatoń,
M. Bernas: Kompendium Diabetologii

. Gdańsk 2000, s. 80-91

325

na lewej stopie, ograniczoną ruchomość w stawach oraz zmniejszony apetyt.
Chory jest samodzielny, w nastroju adekwatnym do sytuacji. Kontakt słowno-
logiczny prawidłowy. Świadomość pełna. Pacjent chętnie udzielał odpowiedzi na
zadawane mu pytania. Poziomy cukru we krwi w okresie okołooperacyjnym były
utrzymywane w granicach normy, a ich wartość nie przekraczała 150 mg%. Okres
pooperacyjny niepowikłany. Pacjent wypisany do domu w 6 dobie po operacji. Przy
wypisie zalecono dalsze leczenie w poradni diabetologicznej.

Ocena wiedzy pacjenta na temat cukrzycy

Pacjenta poproszono o samoocenę wiedzy na temat cukrzycy i wyrażenie jej

poziomu na skali liczbowej od 0 do 10. Wyniki zamieszczono w tabeli nr 1.

Tabela nr 1: Skala samooceny wiedzy pacjenta

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

X

Źródło: Opracowanie własne

Kwestionariusz oceny wiedzy pacjenta na temat cukrzycy pozwolił

na weryfikację poziomu wiedzy pacjenta w stosunku do jego samooceny.
W tabel

i nr 2 przedstawiono wybrane pytania i ocenę odpowiedzi pacjenta

z kwestionariusza na temat cukrzycy.

Tabela nr 2: Wybrane pytania i ocena odpowiedzi pacjenta na temat cukrzycy

PYTANIE

OCENA ODPOWIEDZI

Czy wie Pan/Pani, jakie są
przyczyny powstania cukrzycy?

Na podstawie zadanego pytania stwierdza się, że
pacjent wie, co jest przyczyną powstania cukrzycy.

Czy potrafi Pan/Pani wymienić
charakterystyczne objawy
cukrzycy?

Pacjent nie posiada pełnej wiedzy na określony
temat, gdyż błędnie zaznaczył „brak apetytu”, co
więcej nie zaznaczył „wielomoczu” i „wilczego głodu”,
jako charakterystycznych objawów cukrzycy.

Czy zna Pan/Pani powikłania
cukrzycy?

Pacjent nie potrafi dokonać podziału powikłań
cukrzycy na powikłania ostre i przewlekłe. Nie wie, co
to jest neuropatia cukrzycowa, nefropatia cukrzycowa
i retinopatia cukrzycowa.

Jakie są prawidłowe wartości
poziomu glukozy we krwi?

Pacjent nie wie, jaka wartość poziomu glukozy we
krwi świadczy o stanie hipoglikemii.

Czy wie Pan/Pani, co to jest
hipoglikemia?

Badany orientuje się, że hipoglikemia to zbyt niski
poziom glukozy we krwi.

Źródło: Opracowanie własne

W dalszym etapie rozmowy pacjentowi zadawano pytania dotyczące

samoopieki w cukrzycy (tabela nr 3).

326

Tabela nr 3: Wybrane pytania i ocena odpowiedzi pacjenta na temat samoopieki

w cukrzycy

PYTANIE

OCENA ODPOWIEDZI

Czy pielęgnuje Pan/Pani swoje
stopy? W jaki sposób?

Pacjent stara się dbać o stopy. Nosi bezuciskowe
skarpety, chroni stopy przed zimnem i zranieniami.

Co robi Pan/Pani, gdy zauważy
u siebie zbyt niski poziom cukru
we krwi?

Chory prawidłowo wskazuje sposób postępowania
w przypadku wystąpienia hipoglikemii

Czy zna Pan/Pani zasady
stosowania diety w cukrzycy?

Chory nie stosuje diety i nie zna jej zasad.

Czy wie Pan/Pani, w które
mie

jsca na ciele można

podawać insulinę?

Pacjent zna zasady podawania insuliny.

Czy potrafi Pan/Pani obsługiwać
glukometr?

Pacjent twierdzi, że potrafi zmierzyć poziom glukozy
we krwi za pomocą glukometru. Chory poproszony
o zaprezentowanie pomiaru wykonał tę czynność
samodzielnie.

Czy uczęszcza Pan/Pani na
spotkania diabetyków,
konferencje diabetologiczne
itp.?

Pacjent nie pogłębia swojej wiedzy na temat
choroby poprzez udział w spotkaniach
poświęconych diabetykom.

Źródło: Opracowanie własne

Odpowie

dzi dotyczące wiedzy pacjenta na temat okresu okołooperacyjnego

zamieszczono w tabeli nr 4.

Tabela nr 4: Wybrane pytania i ocena odpowiedzi pacjenta na temat okresu

okołooperacyjnego.

PYTANIE

OCENA ODPOWIEDZI

Czy wie Pan/Pani jak należy
przygotować się do operacji?

Pacjent nie zna zasad przygotowania do operacji.
Uważa, że za przygotowanie do zabiegu odpowiada
personel w szpitalu.

Czy wie Pan/Pani jak często
należy kontrolować poziom
glikemii w dniu operacji?

Pacjent nie wie, co jaki czas należy dokonywać
pomiarów glikemii w dniu operacji.

Czy wie Pan/Pani jak dbać
o miejsce operowane?

Pacjent uważa, że posiada wiedzę z zakresu
pielęgnacji miejsca operowanego. Chory właściwie
wskazuje, że najczęstszym powikłaniem
pooperacyjnym u osób z cukrzycą jest nieprawidłowe
gojenie miejsca operowanego. Chory potrafi wymienić
podstawowe środki do pielęgnacji miejsca
operowanego.

Czy wie Pan/Pani jak będzie
wyglądało leczenie cukrzycy
po operacji?

Chory twierdzi, że wie, jak będzie wyglądało leczenie
cukrzycy po

operacji. Według niego ulegnie ono

zmianie. Pacjent rozumie potrzebę większej
samokontroli i przestrzegania zasad leczenia.

Źródło: Opracowanie własne

327

Standard edukacji pacjenta z cukrzycą leczonego chirurgicznie
Standard edukacji to proponowane działania, które należy podjąć do

osiągnięcia określonego celu. Stosowanie się do niego sprzyja zachowaniu jak
najlepszego stanu zdrowia przez możliwie najdłuższy okres czasu.

Oświadczenie standardowe
Edukacja w cukrzycy ma za zadanie zbudować u pacjenta motywację do

stosowania w życiu codziennym wszelkich działań zapobiegających powikłaniom
i skutecznie leczących to schorzenie. Pacjent z cukrzycą zostanie objęty
profesjonalną opieką pielęgniarską. Poziom wiedzy pacjenta będzie wyczerpujący.
Będzie potrafił poprawnie prowadzić samokontrolę cukrzycy, będzie wiedział
jak zapobiegać jej powikłaniom i znał zasady postępowania w okresie
okołooperacyjnym. Posiadanie takiego zakresu wiedzy pozwoli na czynny udział
pacjenta w okresie okołooperacyjnym.

Uzasadnienie
Pr

awidłowo przeprowadzona edukacja pacjenta w okresie okołooperacyjnym

wpływa na osiągnięcie zamierzonego celu.

Kryteria struktury
Pielęgniarka:
1.

Posiada wiedzę na temat cukrzycy: jej patogenezę, objawy, sposoby
leczenia, mogące wystąpić powikłania;

2. Zna zasad

y zapobiegania powikłaniom w cukrzycy;

3.

Posiada wiedzę i umiejętności postępowania z pacjentem, chorym na
cukrzycę w okresie okołooperacyjnym;

4.

Ma możliwość poszerzenia swojej wiedzy i umiejętności zawodowych
poprzez udział w konferencjach, szkoleniach z dziedziny diabetologii lub
poprzez samokształcenie;

5.

Potrafi prowadzić edukację zdrowotną. Zna metody i formy prowadzenia
edukacji terapeutycznej;

6.

Umiejętnie komunikuje się z chorym i jego rodziną;

7.

Dokumentuje podjęte działania w procesie pielęgnowania;

8.

Współpracuje z zespołem terapeutycznym.

Zespół terapeutyczny:
1.

Składa się z odpowiedniej liczby wykwalifikowanych osób;

2.

Współpracuje ze sobą sprawując holistyczną opiekę nad pacjentem;

3.

Ma dostęp do dokumentacji dotyczącej leczenia, pielęgnacji i edukacji
chorego.

Oddział:
1.

Wyposażony jest w sprzęt potrzebny do sprawowania opieki nad chorym
z cukrzycą;

2.

Posiada pokój przeznaczony do edukacji pacjentów;

3.

Zaopatrzony jest w środki dydaktyczne, tj. plakaty, ulotki, broszury;

4.

Umożliwia rodzinie pacjenta uczestnictwo w edukacji.

Pacjent:
1.

Chętnie współpracuje z zespołem terapeutycznym;

2.

Jest zmotywowany do pogłębiania swojej wiedzy na temat choroby.

328

Kryteria procesu
Pielęgniarka:
1.

Wykorzystuje wiedzę i umiejętności z dziedziny pielęgniarstwa
chirurgicznego i opieki diabetologicznej nad chorym do przeprowadzenia
edukacji pacjenta w okresie okołooperacyjnym;

2.

Ocenia zdolność umysłową i motoryczną pacjenta oraz jego motywację do
pogłębiania wiedzy;

3.

Ocenia poziom wiedzy i umiejętności pacjenta na temat cukrzycy i okresu
okołooperacyjnego;

4. Planuje termin przeprowadzenia edukacji;
5.

Kształtuje u pacjenta postawę współodpowiedzialności za przebieg
leczenia;

6.

Wspólnie z zespołem terapeutycznym edukuje pacjenta z zakresu:

odpowiedniego przygotowania do zabiegu chirurgicznego;

pielęgnacji miejsca operowanego;

samoopieki po zabiegu operacyjnym;

7. Naucza pacjenta:

obsługi glukometru;

techniki wstrzykiwania insuliny;

zapobiegania powikłaniom operacji;

rozpoznawania ewentualnych powikłań operacji;

8. Zaleca przestrzegania diety cukrzycowej:

przekaz

uje choremu informacje dotyczące stosowania diety w cukrzycy;

przekazuje mu ulotki, broszury dotyczące diety;

uczy go, jak ma stosować wymienniki węglowodanowe;

9.

Informuje o konieczności systematycznych badań lekarskich w celu
szybkiego wykrycia możliwych powikłań cukrzycy;

10. Naucza pacjenta samoopieki z zakresu:

kontrolowania poziomu cukru we krwi;

pielęgnacji miejsca operowanego;

diety w cukrzycy;

przeciwdziałania powikłaniom cukrzycy;

11.

Edukuje rodzinę chorego;

12.

Ocenia przeprowadzoną edukację;

13. Odnotowuje w dokumentacji obserwacje oraz rezultaty przeprowadzonych

działań;

14.

Ocenia stopień przyswojenia wiedzy i poziom umiejętności chorego
w zakresie samoopieki;

15.

Przygotowuje chorego do wypisu oraz przekazuje mu wskazówki
pielęgniarskie.

Pacjent:
1.

Chętnie uczestniczy w procesie edukacji.

Kryteria wyniku
Pielęgniarka:
1.

Analizując udokumentowane działania ocenia zastosowaną edukację i ma
możliwość jej modyfikacji.

329

Pacjent:
1.

Został objęty holistyczną opieką uwzględniającą wszystkie aspekty
zdrowia;

2.

Posiada wystarczającą wiedzę na temat cukrzycy i okresu
okołooperacyjnego;

3.

Wie, jak powinien przygotować się do zabiegu operacyjnego;

4. Prowadzi dzienniczek samokontroli cukrzycy;
5.

Umie dokonywać pomiaru poziomu cukru we krwi przy pomocy
gleukometru;

6.

Zna technikę wstrzykiwania insuliny;

7.

Wie jak zapobiegać powikłaniom cukrzycy;

8. Kontroluje stan swojego zdrowia, poprzez systematyczne badania

lekarskie;

9.

Zna zasady pielęgnowania miejsca operowanego;

10. Zna zasady i przestrzega diety cukrzycowej;
11.

Jest odpowiedzialny za własne zdrowie;

12. Wykazuj

e się zrozumieniem i cierpliwością w

stosunku do

przeprowadzanego leczenia i pielęgnacji;

13.

Stara się podnosić jakość swojego życia.

Rodzina:
1.

Mobilizuje pacjenta do podejmowania działań sprzyjających jak
najlepszemu życiu z cukrzycą;

2.

Zna powikłania cukrzycy i potrafi im zapobiegać.

8

Podsumowanie
Edukacja pacjentów z cukrzycą odgrywa znaczącą rolę w procesie

terapeutycznym. Opublikowane w 1972 roku wyniki badań Millera potwierdzają,
że jest ona ważnym elementem w leczeniu cukrzycy.

Obecnie w środowisku

szpi

talnym bardzo rzadko zatrudnia się osoby na stanowisku edukatora. To

pielęgniarka, w ramach swoich funkcji zawodowych, jest powołana do prowadzenia
tej działalności. Wiele prac naukowych jest prowadzonych w kierunku oceny tego
zagadnienia. Jak wynika z bad

ań Diabetes Control and Complication Trial,

w cukrzycy, do osiągnięcia pożądanych efektów leczenia, niezbędna jest edukacja,
która najczęściej jest prowadzona przez personel pielęgniarski.

9

Badania Krystoń-

Serafin wykazały, że edukacja w cukrzycy poprawia przygotowanie do samoopieki,
co potwierdziło 57% badanych. Prawie wszyscy ankietowani, czyli 90%, zgłosili
poprawę samopoczucia od momentu rozpoczęcia samoopieki. Dodatkowo 60%
pacjentów stwierdziło, iż funkcję edukatora powinna pełnić pielęgniarka.

10

Graczykowa-

Kaczorowska uważa, że osoby edukowane mają większą wiedzę na

8

I. Uchmanowicz, K. Kubera-Jaroszewicz, Edukacja diabetologiczna.

Standard opieki pielęgnacyjnej

chorego na cukrzycę. Wrocław 2012, s. 18-90

9

L.V. Miller, J. Goldstein, More efficient care of diabetic patiens in acountry hospital setting, The New

England Journal of Medicine, 1972, nr 24. s.1388-

1391; Z. Szybiński, J. Tatoń, Program walki

z cukrzycą na lata 1996-2000, Diabetologia Polska, 1996, nr 1, s. 58-71

10

M. Krystoń-Serafin, B. Jankowiak, E. Krajewska-Kułak, M. Sierakowska, E. Popławska, Ocena

wiedzy pacjent

ów na temat cukrzycy typu 2 jako niezbędny element terapii, Diabologia Praktyczna,

2005, nr 6(1), s. 7-14; L. Boratyn-Dubiel, Z. Chmiel,

Znaczenie edukacji zdrowotnej dla pacjentów

z cukrzycą, Zdrowie Publiczne, 2010, nr 120(3), s. 316-323

330

temat własnej choroby, mają lepszą motywację do pełnienia samokontroli i są
mniej narażone na wystąpienie powikłań związanych z chorobą. Świadomość
chorego pozytywnie wpływa na współpracę między nim, a zespołem edukacyjno-
terapeutycznym.

11

W opracowaniu badań własnych zaobserwowano deficyt

wiedzy u badanego, który wskazywał na potrzebę wdrożenia działań
edukacyjnych. Podczas pobytu chorego w oddziale nie zostały przeprowadzone
żadne formalne działania edukacyjne związane z cukrzycą. Rozwiązaniem
mogłoby być stworzenie, a następnie wdrożenie odpowiedniego standardu
pielęgnowania, które byłoby pomocnym narzędziem w oddziałach chirurgicznych
i miało wpływ na podwyższanie skuteczności działań jak również poprawę jakość
opieki medycznej.

Wnioski
1.

Wiedza pacjenta z cukrzycą na temat choroby i okresu okołooperacyjnego
jest niewystarczająca, co wskazuje na potrzebę realizowania edukacji
z tego zakresu;

2.

Pielęgniarki chirurgiczne powinny posiadać wiedzę i umiejętności
z zakresu opieki nad chorym z cukrzycą w okresie okołooperacyjnym;

3.

Zaproponowany standard edukacji pacjenta z cukrzycą w okresie
okołooperacyjnym powinien przyczynić się do usprawnienia pracy i roli
edukacyjnej pielęgniarki w opiece nad pacjentem.

Bibliografia
1. Boratyn-Dubiel L., Chmiel Z.,

Znaczenie edukacji zdrowotnej dla pacjentów

z cukrzycą, Zdrowie Publiczne, 2010, nr 120(3)

2.

Czech A., Tatoń J., Cukrzyca. Podręcznik diagnostyki i terapii. Katowice
2009

3.

Czech A., Tatoń J., Bernas M., Diabetologia Kliniczna. Warszawa 2008

4.

Czech A., Tatoń J., Bernas M., Kompendium Diabetologii. Gdańsk 2000

5. Graczykowska-Kaczorowska A., Rydzykowska D., Maciejewska M., Idea

tworzenia Gabinetu Edukacji dla chorych na cukrzycę w szpitalu
wieloprofilowym i jego zadania,

Raport Komisji Zespołu do spraw

Narodowego Zwalczania Cukrzycy.

Pułtusk 1995

6. Hinneburg I., Cukrzyca

, (w:) P. Bohater, A. Noczyńska, J. Pluta (red.).

Wrocław 2011

7. Karnafel W.,

Przewlekłe powikłania cukrzycy – patogeneza, implikacje

kliniczne; Przewodnik lekarza, 2000, nr 9

8. Krentz A.J., Cukrzyca, (w:) J. Sieradzki (red.).

Kraków 2001

9.

Krystoń-Serafin M., Jankowiak B., Krajewska-Kułak E., Sierakowska M.,
Popławska E., Ocena wiedzy pacjentów na temat cukrzycy typu 2 jako
niezbędny element terapii, Diabologia Praktyczna, 2005, nr 6(1)

10. Miller L.V., nr Goldstein J., More efficient care of diabetic patiens in

acountry hospital setting, The New England Journal of Medicine, 1972, 24

11

A. Graczykowska-Kaczorowska, D. Rydzykowska, M. Maciejewska, Idea tworzenia Gabinetu Edukacji

dla chorych na cukrzycę w szpitalu wieloprofilowym i jego zadania, Raport Komisji Zespołu do spraw
Narodowego Zwalczania Cukrzycy

. Pułtusk 1995

331

11. Raport z badania Desk Research przygotowany dla Polskiego

Stowarzyszenia Diabetyków, www.sanofi.pl

12.

Raport

z

Międzynarodowej

Fundacji

Diabetologicznej,

http://www.idf.org/2010-2012-strategy

13. Sadiq S., Anaesthesia for diabetic patients undergoing cataract surgery.

Practical Diabetes,1994, nr 5

14.

Szybiński Z., Tatoń J., Program walki z cukrzycą na lata 1996-2000,
Diabetologia Polska, 1996, nr 1

15. Uchmanowicz I., Kubera-Jaroszewicz K., Edukacja diabetologiczna.

Standard opieki pielęgnacyjnej chorego na cukrzycę. Wrocław 2012