WARSZTAT SKUTECZNEGO NAUCZYCIELA – WSPARCIE
UCZNIÓW ZE SPECYFICZNYMI TRUDNOŚCIAMI
W UCZENIU SIĘ Z KLAS IV–VI

Moduł 8

WSPARCIE PEDAGOGICZNE

– ćwiczenie funkcji motorycznych

u uczniów klas IV–VI

Autorki

:

Izabela Mańkowska, Małgorzata Rożyńska

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

2

Po realizacji modułu uczestnik:

•

wykazuje się wiedzą na temat przyczyn trudności w nauce czytania i pisania jako przejawu
zaburzeń funkcji motorycznych,

•

potrafi stymulować i usprawniać funkcje motoryczne.

1. Rola funkcji ruchowych w edukacji szkolnej dziecka

Uczniowie sprawni ruchowo potrafią się zrelaksować, często korzystają z zabaw na świeżym powietrzu,
są więc dotlenieni, uczą się efektywniej, bo wypoczęty mózg szybciej wchłania wiedzę. Natomiast
dzieci mniej sprawne ruchowo odczuwają często odrzucenie ze strony rówieśników, bo nie są dobrymi
kompanami podczas zabaw i gier zespołowych dla swoich sprawnych kolegów. Zniechęcają się przez
to i zaczynają jeszcze bardziej unikać ćwiczeń ruchowych, co skutecznie uniemożliwia im nabywanie
nowych sprawności ruchowych. Czasami może to doprowadzić do wytworzenia negatywnych
postaw emocjonalnych. U małego dziecka rozwój ruchowy wiąże się ściśle z rozwojem poznawczym,
emocjonalnym i społecznym. Aby dziecko mogło nabywać nowe sprawności ruchowe, musi mieć
zagwarantowane poczucie bezpieczeństwa. W przypadku starszych dzieci, obok bezpieczeństwa,
ważnym czynnikiem jest poczucie akceptacji ze strony rodziców, nauczycieli i rówieśników
(D. Czajkowska, E. Tymińska 2004).

Zaburzenia ruchowe powodują trudności w utrzymaniu równowagi całego ciała, koordynacji ruchowej
i wzrokowo-ruchowej, obniżenie precyzji ruchów, wzmożone napięcie mięśniowe (A. Kozłowska 1996).
Zaburzenia koordynacji ruchowej objawiają się tym, że dziecko nie potrafi pewnych elementów
ruchowych ze sobą zsynchronizować. Można to zauważyć na przykład podczas pływania, jazdy na
rowerze, gry w piłkę oraz w innych zabawach wymagających koordynacji ruchowej. Zaburzenia te
mogą dotyczyć czynności manualnych, czego efektem są niedbałe rysunki i nieładne pismo.

Wzmożone napięcie mięśniowe nie pozwala uczniowi na rozluźnienie mięśni, dlatego podczas
wykonywania czynności ruchowych są one napięte i dziecko wykonuje kanciaste i sztywne ruchy.
U dzieci ze słabą koordynacją wzrokowo-ruchową widoczne są również nieadekwatne do sytuacji,
słabo skoordynowane ruchy. Prace takich uczniów bywają mało precyzyjne, ubogie w szczegóły.

Jednym z zaburzeń ruchowych, które ma istotny wpływ na realizację wymagań szkolnych jest obniżenie
sprawności manualnej. U ucznia obserwuje się wtedy wolne tempo ruchów dłoni i palców, co wpływa
na brzydkie pismo. Litery są niekształtne, o różnym kącie nachylenia, źle ze sobą połączone. Uczeń
pisze wolno, nie nadąża za narzuconym przez nauczyciela tempem pracy na lekcji. Dzieci o obniżonej
sprawności manualnej napotykają szczególne trudności podczas przepisywania tekstu lub pisania ze
słuchu. Z uwagi na wolne tempo pracy, nie nadążają za innymi, co może często powodować u nich
zaburzenia o charakterze emocjonalno-motywacyjnym (poczucie niższej wartości, brak chęci do nauki
z powodu braku sukcesów, drażliwość), które w konsekwencji prowadzą do powstawania różnych
trudności wychowawczych. Słaba sprawność manualna widoczna jest na różnych przedmiotach
szkolnych, na przykład na plastyce i technice jakość prac jest gorsza, bo uczniowie mają problem
z precyzyjnym wycinaniem, klejeniem i lepieniem. Na lekcjach matematyki, oprócz niedokładnego
pisania liczb, mają trudności z wykonaniem precyzyjnego rysunku geometrycznego, z tworzeniem
brył itp. Zaburzenia rozwoju ruchowego mogą uwidaczniać się także przy czytaniu, w związku
z powolnym ruchem gałek ocznych. Nawet głos może brzmieć inaczej z powodu zmiennego napięcia
mięśniowego organów mowy.

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

3

Ważne jest, aby rozumieć problemy tej grupy dzieci, dostarczać im na bieżąco wsparcia oraz ułożyć
dla nich plan działań wspierających. Dobrze zorganizowane i systematyczne ćwiczenia mogą
w znacznym stopniu usprawniać funkcje motoryczne. Dziecko ma szansę zacząć poruszać się
celowo i zacząć dostrzegać potrzebę aktywnego uprawiania sportu.

Ćwiczenia rozwijające motorykę dużą i funkcje wzrokowe powinny zawierać elementy orientacji
przestrzennej i kierunkowej. Prawidłowy rozwój orientacji przestrzennej jest następstwem wielo-
zmysłowych doświadczeń dziecka. Kształtowanie i zdobywanie orientacji w schemacie ciała i orien-
tacji przestrzennej w procesie edukacyjnym powinno przebiegać w podobny sposób, jak odbywa się
w rozwoju dziecka, czyli dzięki jego aktywności ruchowej, w wyniku której kumuluje ono doświad-
czenia z badania przestrzeni. Prawidłowa orientacja przestrzenna związana i uzależniona jest od in-
nych płaszczyzn rozwoju dziecka. W związku z tym ćwiczenia powinny być urozmaicone i angażować
różne obszary zmysłowe: percepcję wzrokową oraz słuchową, koordynację wzrokowo-ruchową lub
stymulującą dotyk (G. Dorodzińska 2008). Ćwiczenia ruchowe z elementami orientacji przestrzennej
zapobiegają trudnościom w nauce takich przedmiotów, jak przyroda, geografia, geometria. Słabe ro-
zumienie określeń słownych, dotyczących stosunków przestrzennych i przyimków (nad, w, za, przed,
pod, obok) przekłada się choćby na trudności w rozumieniu i stosowaniu reguł ortograficznych („rz”
piszemy po spółgłoskach” b, p, t...). Ćwiczenia rozwijające wspomniane aspekty szczególnie istotne
są w pracy terapeutycznej.

Zapoznaj się z leksykonem pojęć: motoryka duża, motoryka mała, proces au-

tomatyzacji pisania, lateralizacja jednorodna, lateralizacja lewostronna, late-
ralizacja prawostronna, lateralizacja nieustalona, lateralizacja skrzyżowana,
koordynacja wzrokowo-ruchowa, integracja percepcyjno-motoryczna, rozwój
praksji, sprawność manualna obniżona, tempo uczenia się wzrokowo-ruchowe-
go, zaburzenia orientacji przestrzennej, zmęczenie ręki piszącej.

Skorzystaj z książki M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Uczeń z dysleksją w szko-

le. Poradnik nie tylko dla polonistów, Gdynia 2009, s. 123–146.

Rozwój umiejętności grafomotorycznych, niezbędnych do nauki pisania, rozpoczyna się jeszcze
przed pójściem dziecka do szkoły. Jest to długotrwały proces, w którym należy dostarczyć dziecku
wystarczającą liczbę doświadczeń różnego typu. Bodźców takich dostarcza naturalne środowisko
domowe, a następnie przedszkolne. Wiele ćwiczeń samoobsługowych daje podstawę do kształcenia
umiejętności pisania. Dostarczenie odpowiedniej liczby bodźców dotykowych, przedsionkowych
i proprioceptywnych jest ważnym wsparciem dla kształtowania się procesu nauki czytania
i pisania.

DOWIEDZ SIĘ

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

4

To warto wiedzieć:

•

Współpraca wszystkich zmysłów ma istotny wpływ na osiągnięcie dojrzałości do podjęcia
nauki w szkole. Według J. Ayres, twórczyni metody integracji sensorycznej, prawidłowe
funkcjonowanie zmysłów: dotyku, węchu, smaku, słuchu i wzroku oraz trzech układów
sensorycznych: dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego warunkuje nawiązanie
prawidłowej interakcji z otoczeniem, a także właściwe rozpoznawanie sygnałów wysyłanych
przez własny organizm.

•

Umiejętności ruchowe rozwijają się w określonej sekwencji rozwojowej. Niemowlę najpierw
świadomie uzyskuje kontrolę nad ruchami głowy, szyi, a potem tułowia. Pozycja czworacza
wraz z równowagą w siadzie muszą zostać opanowane zanim dziecko nauczy się stać i chodzić.
Istnieje też inna sekwencja rozwojowa dotycząca uzyskiwania kontroli nad ciałem – od jego linii
środkowej na zewnątrz, do kończyn. Zgodnie z tą sekwencją rozwój przebiega od okolicy obręczy
barkowej na zewnątrz i w dół, do koniuszków palców (V. F. Maas 1998).

•

Istotne znaczenie dla rozwoju kończyn górnych ma rozwój siły mięśni i koordynacji, przebiegający
od barków przez rękę, dłoń, aż po koniuszki palców. Sprzyja temu przenoszenie ciężaru ciała
na ręce i dłonie podczas czworakowania. To rozwija propriocepcję, czucie mięśniowe. Dobre
napięcie mięśniowe, czyli siła w rękach i palcach, jest konieczne do prawidłowego trzymania
przyboru do pisania.

2. Sposoby wykorzystania ćwiczeń stymulujących funkcje motoryczne w pracy z całą klasą

W każdym zespole klasowym występują dzieci z nieskoordynowanymi ruchami, potykające się
o własne nogi, ze słabą równowagą, często zrzucające różne przedmioty w wyniku niedostatecznego
panowania nad własnym ciałem. Należy takie dzieci zachęcać do brania udziału w zabawach ruchowych,
pomagając im pokonać niechęć i lęki. Trzeba dążyć do tego, aby ich ruchy były skoordynowane, celowe
i wykonywane z niezwykłą dokładnością.

W planowaniu zabaw ruchowych trzeba pamiętać o ważnej zasadzie – należy rozpoczynać od zabaw
rozwijających motorykę dużą, aby potem przejść do ćwiczeń motoryki małej i precyzyjnej.

Na bazie ćwiczeń i zabaw równoważnych można kształtować orientację w schemacie ciała. Ćwiczenia
oparte na utrzymaniu równowagi ciała zmuszają do odczuwania poszczególnych części ciała oraz
uświadamiania sobie jego osi. Warto je wykonywać na każdym etapie rozwoju dziecka.

Przykłady ćwiczeń motoryki dużej:

•

ćwiczenia imitujące ruchy pływania,

•

ćwiczenia wymuszające prawidłową postawę ciała: pełzanie, raczkowanie, skakanie, bieganie,

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

5

•

„pajacyk”,

•

zabawy piłkami: gra w dwa ognie, rzuty piłek różnych pod względem wielkości i faktury do
określonego celu,

•

taniec i ćwiczenia rytmiczne angażujące całe ciało,

•

gra w klasy,

•

skakanie na skakance,

•

zabawy z przyrządami: przechodzenie przez szarfy, wymachiwanie chustkami w rytm muzyki,
przeciąganie liny, bieg między pachołkami, rzut woreczkami z grochem do obręczy, zabawa
z hula-hop,

•

zabawa w taczki,

•

ćwiczenie tułowia, skłony i skręty w różnych kierunkach,

•

malowanie dużych rysunków na arkuszach papieru lub asfalcie kredą, farbami, mazakami,

•

zabawy równoważne: jazda na rowerze, hulajnodze, deskorolce, wrotkach, nartach,

•

chodzenie po rozłożonym na podłodze sznurze, płytkach sensorycznych, kamieniach senso-
rycznych lub wąskiej ławeczce,

•

chodzenie po ułożonym wzorze ze sznura (wzór falisty, spirala, litery),

•

ćwiczenia naprzemienne (łokieć PR – kolano LN),

•

chodzenie stopa za stopą, do przodu i do tyłu (również po sznurze),

•

ćwiczenie „jaskółka” (stanie na jednej nodze, ramiona uniesione w bok),

•

chodzenie na palcach i na piętach, do przodu i do tyłu,

•

balansowanie w pozycji siedzącej i leżącej na dużej piłce,

•

utrzymywanie równowagi i podskoki na piłce z krążkiem i z wypustkami.

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

6

Podczas przygotowywania lekcji uwzględnij ćwiczenia i zabawy doskonalące

orientację w schemacie ciała i przestrzeni, skorzystaj z książki
M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, M. Rożyńska, Uczeń z dysleksją w domu.
Poradnik nie tylko dla rodziców, Gdynia 2007, s. 159–160.

W rzeczywistości często niemożliwe jest wyodrębnienie izolowanej grupy ćwiczeń. W związku z tym
ćwiczenia, które usprawniają zarówno funkcje ruchowe, jak i wzrokowe, a jednocześnie integrują je
w całość, nazywamy ćwiczeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej. Jeśli zatem u dziecka obserwujemy
niepoprawną pracę ciała jako całości, na przykład nieharmonijnie pracują obie ręce, wówczas ćwiczenia
powinny zmierzać do wyrobienia poprawnej pracy obu rąk. Należy jednak pamiętać, że istotne jest,
aby działania rozpoczynały się od pracy jednej ręki (dominującej). W praktyce ważne jest to, aby
ręka wykonywała precyzyjnie zadania pod kontrolą wzroku. Większość zadań szkolnych, takich
jak: rysowanie, malowanie, wycinanie czy pisanie dotyczy właśnie tej normy. Przykłady ćwiczeń
koordynacji wzrokowo-ruchowej: rzucanie piłkami do celu, chwytanie piłki, kopanie, gra w kometkę,
gra w dwa ognie, rzucanie lotkami do tarczy, rzucanie piłki do kosza.

Warto stosować ćwiczenia, które jednocześnie usprawniają koordynację wzrokowo-ruchową i wy-
magają precyzji: wycinanie figur czy wzorów, lepienie, kalkowanie, malowanie, rysowanie, łączenie
punktów.

Ćwiczenia doskonalące sprawność grafomotoryczną:

ręce wyprostowane przed sobą:

•

naprzemienne prostowanie i zginanie dłoni,

•

obroty dłoni o 180 stopni,

•

krążenie dłoni do środka i na zewnątrz,

•

prostowanie i zginanie palców,

ręce wyprostowane w bok:

•

krążenie ramion w przód i w tył (małe kółka),

•

obroty dłoni o 180 stopni,

•

krążenie dłoni w przód i w tył,

naśladowanie palcami gry na pianinie, flecie prostym, bocznym, trąbce,

ćwiczenia z piłką:

•

przekładanie piłki nad głową – ręce proste,

•

przekładanie piłki z ręki do ręki dookoła ciała (ręce wyprostowane) i w pasie (ręce zgięte w łok-
ciach) oraz na plecach, ręce na krzyż (piłka przekazywana z góry),

•

toczenie piłki dłonią po podłodze w przód i w tył oraz w kształcie ósemki,

•

toczenie piłki po podłodze w przód z przekazaniem piłki do współćwiczącego,

ZNAJDŹ I ZAPLANUJ

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

7

•

podrzucanie piłki w górę i chwyt jedną ręką, powtórzenie tej czynności drugą ręką,

•

ściskanie piłki w dłoni,

ćwiczenia z woreczkami – chwyt pęsetowy woreczków i wrzucanie do kosza,

sznurowanie butów na modelu,

przekładanie koralików lub krążków na wygiętym w kształcie sinusoidy drucie – chwyt

pęsetowy,

chwyt pęsetowy ziarenek grochu lub fasoli i wrzucanie ich do butelki z małym otworem,

nakładanie kółek na patyk,

nawlekanie koralików na nitkę,

bardzo szybkie nawijanie motka wełny,

modelowanie w glinie lub plastelinie, na przykład bardzo cienkich wałeczków, lepienie kulek

i pstrykanie nimi do bramki,

malowanie cienkim pędzlem,

rysowanie palcem na rozsypanej mące lub piasku,

przyszywanie guzików,

wycinanie, wydzieranie z kolorowego papieru,

wyginanie z drutu liter i figur geometrycznych,

rysowanie choinki jednocześnie dwiema rękami, symetrycznie,

rozpoznawanie liter przez dotyk (literki z tasiemki naklejone na tekturkę),

rysowanie szlaczków i elementów litero podobnych,

pisanie w powietrzu,

pisanie suchym palcem po ławce,

odrysowywanie przez pergamin prostych kształtów, potem bardziej skomplikowanych, aż do

kopiowania przez kalkę techniczną rysunków z coraz większą ilością elementów,

obrysowywanie konturów figur, liter – zamalowywanie, zakreskowywanie lub wypełnianie kulkami

z bibuły.

Podczas pisania powinno zwracać się także uwagę na swobodę ruchów pisarskich. Bardzo ważne
jest kontrolowanie napięcia, jakie towarzyszy czynności pisania. W pracy z dziećmi młodszymi
konieczne są ćwiczenia pomagające rozumieć i regulować poziom napięcia mięśniowego i sposoby
jego uwalniania. Poniżej znajduje się wykaz takich ćwiczeń.

Ćwiczenia zwalniające napięcie stawowo-mięśniowe:

•

płynne ruchy ramion przypominające naśladowanie lotu ptaków,

•

rozgarniające ruchy rąk, przypominające przechodzenie pomiędzy gałęziami,

•

ruchy rozgarniające i przywodzące, przypominające pływanie,

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

8

•

poruszanie rękami uniesionymi nad głową – „drzewa na wietrze”,

•

naśladowanie ruchów rąk podczas takich czynności, jak pranie, prasowanie, rąbanie i piłowanie
drzewa,

•

przesuwanie skakanki w palcach,

•

krążenie skakanką i skoki przez skakankę,

•

rysowanie oburącz w powietrzu form kolistych, kwadratowych, trójkątnych,

•

rysowanie jedną ręką i oburącz dużych elementów na tablicy (lub na papierze dużego formatu
umieszczonym w pozycji pionowej),

•

teatr cieni – z wykorzystaniem światła lampki, latarki lub naturalnego oświetlenia.

Ćwiczenia usprawniające staw nadgarstkowy, mięśnie dłoni i palców:

•

ćwiczenia usprawniające ruchy rąk z wykorzystaniem różnych technik plastycznych o coraz
większym stopniu trudności: wycinanki, wydzieranki, stemplowanie, malowanie palcami na
dużym formacie, malowanie grubym pędzlem na dużej powierzchni, zamalowywanie konturów
farbą, kalkowanie wzorów, rysowanie ozdobnych szlaczków,

•

ćwiczenia ruchliwości palców i sprawności czubków palców,

•

marsz palców po stole w określonych kierunkach,

•

stukanie palcami po stole,

•

naśladowanie ruchów gry na instrumentach – na pianinie, skrzypcach, flecie,

•

lepienie z plasteliny kształtów walcowatych (rogaliki, kiełbaski, węże),

•

wyszywanie, haftowanie na tekturze,

•

pisanie na klawiaturze komputera,

•

owijanie sznurka lub skakanki wokół własnej dłoni,

•

zabawy w teatr z pacynkami na paluszkach,

•

nawlekanie korali, przewlekanie sznurków,

•

ugniatanie kul z papieru (gazety) jedną ręką,

•

darcie papieru na paski, drobne elementy,

•

wykonywanie łamanek z papieru (samoloty, okręciki),

•

wykonywanie prostych figurek przestrzennych z miękkiego drutu,

•

układanie różnych kształtów ze wstążek, sznurowadeł,

•

wycinanie nożyczkami coraz bardziej skomplikowanych kształtów,

•

zabawy z klamerkami (uciskanie klamerek wszystkimi palcami),

•

zabawy z folią bąbelkową („pękawka”),

•

uciskanie piłek sensorycznych (kolczatek, gąbczastych).

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

9

Ćwiczenia płynnych, rytmicznych, postępujących ruchów pisarskich:

•

obrysowywanie szablonów,

•

kreślenie szlaczków na papierze gładkim, w liniach, w kratkach o liniach pionowych, poziomych,
ukośnych, falistych, pętelkowych, półkolistych, kół, z elementami literopodobnymi,

•

rysowanie wzorów przez łączenie wyznaczonych punktów,

•

pogrubianie konturów rysunku,

•

uzupełnianie elementów w obrazku,

•

zakreskowywanie konturów rysunków liniami pionowymi, poziomymi, ukośnymi,

•

rysowanie wzorów bez odrywania narzędzia od kartki, na przykład wzorów według Hany
Tymichovej (M. Bogdanowicz 2000).

Dobrej stymulacji ruchowo-zmysłowej dostarczą dziecku ćwiczenia relaksacyjne z wykorzystaniem
integracji sensorycznej, pomocne podczas odrabiania lekcji w domu. Przykłady takich ćwiczeń za-
mieszczone są w prezentacji (w załączniku), która pomoże zrealizować następujące zagadnienia:
Skuteczne sposoby na naukę i relaks, Sposoby na skuteczną motywację do nauki, Ruch sprzyja relaksa-
cji i pomaga w uczeniu się. Zachęcamy, by zajęcia dotyczące sygnalizowanych tematów poprowadzili:
wychowawcy klas na zebraniach z rodzicami, nauczyciele języka polskiego lub innych przedmiotów
na zajęciach dydaktyczno-wyrównawczych, specjaliści terapii pedagogicznej na zajęciach z uczniami
i rodzicami, pedagodzy szkolni podczas warsztatów, na których uczniowie będą mogli nauczyć się
wskazanych ćwiczeń. Zaleca się, aby przed wykorzystaniem prezentacji nauczyciel przeczytał ar-
tykuł Po prostu ćwicz! Ćwiczenia z wykorzystaniem integracji sensorycznej. Czytelnik znajdzie w nim
teoretyczne wyjaśnienie zastosowanych ćwiczeń oraz informacje na temat wykorzystanej metody.

W pracy z dziećmi warto wykorzystywać ciekawe pomoce dydaktyczne, dzięki którym dzieci mogą
relaksować rękę i wzmacniać mięśnie dłoni, zwiększać ruchomość nadgarstka. Należą do nich:

•

piłeczki, wałeczki sensoryczne i piłki gąbczaste do ugniatania,

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

10

•

tekturowe przewlekanki z dziurkami,

•

koraliki do nawlekania,

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

11

•

grubsze sznurki długości około 2 m do nawijania na nadgarstek,

•

sznureczki lub sznurówki długości około 30–40 cm w kilku kolorach do przewlekania i układania
wzorów liter,

•

pacynki na palce,

•

folia bąbelkowa,

•

woreczki z grochem,

•

skakanki,

•

klamerki do bielizny.

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

12

Podczas przygotowywania lekcji uwzględnij ćwiczenia i zabawy

usprawniające funkcje motoryczne, które zostały podane w niniejszym
artykule. Skorzystaj również z. książki M. Bogdanowicz, A. Adryjanek,
M. Rożyńska, Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców,
Gdynia 2007, s. 151–156.

3. Zapobieganie trudnościom w pisaniu

Aspektem niezwykle ważnym z punktu widzenia przyswajania wiedzy i nabywania umiejętności
szkolnych jest umiejętność sprawnego pisania. Problemy z pisaniem w konsekwencji mogą być
przyczyną uogólnionych niepowodzeń szkolnych.

To należy wiedzieć:

–

Symptomem niepowodzeń w nauce pisania jest mało czytelne i nieestetyczne pismo. Pismo takie

potocznie nazywane „brzydkim”, charakteryzuje się występowaniem licznych skreśleń i poprawek,
litery nie mieszczą się w liniaturze, są niekształtne, w wyrazach występuje różne nachylenie liter
oraz nieprawidłowe ich łączenie. Zeszyty mają mało estetyczny wygląd, wyróżniają się tzw.
„oślimi uszami”, czyli pozaginanymi rogami kartek, w kartkach mogą być nawet dziury.

– Trudności z pisaniem pojawiają się u dziecka o mniejszej sprawności manualnej, ich przyczyn

upatruje się w utrwalonych nieprawidłowych nawykach ruchowych – jeśli dziecko kreśli litery
w nieodpowiednim kierunku, jeśli źle trzyma narzędzie do pisania, powoduje to zamazywanie
i zasłanianie napisanego tekstu, a także szybkie męczenie ręki.

– Gdy dziecko nie potrafi kontrolować napięcia mięśniowego rąk, wówczas zbyt mocno lub zbyt słabo

naciska na pióro czy długopis podczas pisania, powodując dziurawienie kartki lub zniekształcenie
końcówki stalówki pióra.

Do przejawów obniżenia sprawności manualnej i trudności w pisaniu możemy zaliczyć:

•

wolne tempo wykonywanych czynności,

•

niewielką precyzję ruchów dłoni i palców,

•

niski poziom graficzny pisma,

•

występowanie współruchów.

Analiza pisma wykazać może następujące charakterystyczne objawy trudności w pisaniu:

•

kształty liter są uproszczone, często przypominają druk,

•

litery są scalane w „zbitkę”,

•

litery nie są dokończone w kształcie,

ZNAJDŹ I ZAPLANUJ

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

13

•

zmieniana jest wielkość i nachylenie liter,

•

litery są niekształtne (krzywe i nierówne),

•

litery nie są łączone (brak wiązania liter),

•

linia liter jest drżąca, o niepewnej linii,

•

odstępy liter są za duże lub za małe w wyrazach lub między wyrazami,

•

pismo nie utrzymuje się w liniaturze (przekraczanie lub niedociąganie linii).

•

opuszczane są linijki.

W związku z tymi trudnościami rodzi się potrzeba wskazywania zarówno właściwych wzorców
postępowania w procesie edukacyjnym, jak i doboru odpowiednich pomocy dydaktycznych,
wspierających ten proces.

Wykształcenie u ucznia prawidłowego chwytu i nauka prowadzenia narzędzia pisarskiego z poprawnym
chwytem nie zawsze kończą się sukcesem. Właściwy rodzaj chwytu jest pożądany ze względu na
optymalny sposób operowania narzędziem, chodzi o wytworzenie ekonomiczności, swobody i precyzji
ruchów pisarskich. Zmiana nieprawidłowych nawyków w tym zakresie nie jest zadaniem łatwym,
a niekiedy nawet niemożliwym. Ponadto ważnym celem oddziaływań dydaktycznych w zakresie
pisania jest wdrożenie ucznia do umiejętnego posługiwania się narzędziem ze zwróceniem uwagi
na ułożenie pozycji całego ciała. Uczeń będzie swobodnie i płynnie pisać, jeśli będzie odpowiednio,
bez nadmiernego uścisku operować narzędziem pisarskim. Ważne jest, aby w sytuacji wystąpienia
silnego bądź słabego nacisku skonsultować się ze specjalistą terapii pedagogicznej, który wskaże
odpowiednie ćwiczenia korekcyjne oraz pomoże dziecku zrozumieć i regulować poziom napięcia
mięśniowego.

Ważne jest, aby przed rozpoczęciem zadań pisemnych nauczyciel systematycznie przypominał
zasady pomocne w kształtnym pisaniu. Rady dla uczniów, którzy chcą kształtnie pisać spisane są
w publikacji M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, M. Rożyńska, Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie
tylko dla rodziców, Gdynia 2007, s. 139–141.

Zasady pomocne w kształtnym pisaniu

Postawa ciała przy pisaniu:

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

14

•

stopy oparte na podłodze,

•

wyprostowane plecy,

•

światło pada na zeszyt z góry lub z lewej strony – u dzieci praworęcznych, a u dzieci leworęcznych
– z góry lub z prawej strony,

•

dziecko leworęczne ma sąsiada z ławki po swojej prawej stronie,

•

głowa znajduje się około 30 cm nad zeszytem.

Przygotowanie przyborów do pisania:

•

ołówek powinien być dość miękki, długi i dobrze zatemperowany,

•

długopis lub pióro powinny być dopasowane do dłoni, nie mogą być ani zbyt ciężkie, ani zbyt
grube. Przybory powinny z łatwością pozostawiać cienki ślad na kartce papieru.

Ułożenie zeszytu:

•

u dziecka praworęcznego zeszyt leży prosto, przytrzymywany lewą ręką,

•

u dziecka leworęcznego zeszyt leży przesunięty nieco w lewą stronę i jest ułożony ukośnie,
górnym lewym rogiem skierowanym do góry; zeszyt przytrzymuje prawa ręka.

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

15

Sposób trzymania przyboru do pisania:

•

dziecko praworęczne trzyma przybór około 1,5–2 cm od kartki papieru, w trzech palcach – między
kciukiem i palcem środkowym, palcem wskazującym naciska od góry,

•

dziecko leworęczne trzyma przybór około 2 cm od kartki papieru, w trzech palcach – między
kciukiem i palcem środkowym, palcem wskazującym naciska od góry, drugi koniec przyboru jest
skierowany do ramienia,

•

dziecko nie powinno przyboru ściskać zbyt mocno.

Pisanie:

•

dziecko praworęczne: przesuwa dłoń z przyborem do pisania po kartce równo i niezbyt szybko,
w kierunku od lewej do prawej krawędzi kartki,

•

dziecko leworęczne: dłoń z przyborem do pisania opiera lekko na zeszycie, palce układa poniżej
liniatury tak, by nie zasłaniały zapisywanego tekstu, dłoń podąża za narzędziem do pisania.

Użycie nasadki korygującej chwyt jest wskazane, gdy dziecko trzyma narzędzie do pisania

nieprawidłowo.

Zapoznaj uczniów i rodziców z Radami Kaligrafusa (w załączniku).

Na zakończenie spotkania wręcz kopię rad każdemu uczniowi.

ZAPLANUJ

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

16

Użycie długopisu Yoropen jest wskazane, gdy:

•

dziecko układa narzędzie do pisania w palcach nieprawidłowo (Yoropen dopasowuje uchwyt do
prawidłowej pozycji pisania),

•

dziecko pisze lewą ręką i nie widzi zapisanego tekstu (pisząc Yoropen zwiększa pole widzenia
i pozwala obejrzeć pisany tekst),

•

ręka zbyt szybko się męczy i poci podczas pisania (Yoropen ma system podparcia palców
niwelujący zmęczenie dłoni)

1

.

Ćwiczenia odprężające rękę:

•

ugniatanie piłki sensorycznej,

•

nawijanie sznurka na rękę,

•

„spacerowanie” paluszkami po stole,

•

wyciskanie powietrza z foliowej „pękawki”,

•

masowanie palców piłeczkami sensorycznymi,

•

zabawy polegające na improwizowaniu ruchu: „otrząsanie rąk z wody” (dziecko udaje, że zanurza
dłonie w wodzie, otrząsa je lekko z wody, następnie mocniej otrząsa przedramiona i ramiona),

•

„powietrzne rysunki”: dzieci rysują w powietrzu oburącz obszerne, symetryczne kształty
owadów (motyla, biedronki, ważki), roślin (drzew, liści, grzybów) itp.,

•

„masażyk całej ręki” (I. Mańkowska, M. Rożyńska 2010).

1

Eksperyment został przeprowadzony przez M. Bogdanowicz, I. Mańkowską i M. Rożyńską w 2009

roku w Szkole Podstawowej Nr 6 w Gdyni i w Szkole Podstawowej nr 6 w Redzie.

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

17

T. Wróbel (1963, 1985) uważa, że ze względu na czytelność i ekonomikę pisania wysokość wiersza
podstawowego powinna wynosić około 3 mm. Prezentuje także pogląd, że uczniowie przechodząc
do pisania w zeszycie z liniaturą o jednej linii, o odległości co 10 mm, znacznie zagęszczonej, również
przechodzą „kryzys jakości” pisma, ponieważ przez długi czas nie mogą ustalić dla siebie właściwej
wysokości wiersza, a także mają trudności z należytym rozplanowaniem pisma. Aby zapobiec
tego typu trudnościom, proponuje się pisanie w zeszytach z węższą liniaturą, które są wydawane
przez Wydawnictwo Harmonia (M. Bogdanowicz, M. Rożyńska). Zawierają one podwójną liniaturę
o szerokości pola 3 mm oraz interlinię zwiększającą przejrzystość i czytelność, a także umożliwiającą
dokonywanie korekt. Pisanie w tych zeszytach można wprowadzać już w klasie III i kontynuować
w klasach starszych do momentu osiągnięcia przez ucznia swobody w pisaniu. W zeszytach tych
powinni także pisać uczniowie z dysgrafią. Dla uczniów leworęcznych polecany jest już od klasy I
zeszyt z ukośnie ułożoną liniaturą (M. Bogdanowicz, M. Rożyńska, Wydawnictwo Harmonia 2003).

Na podstawie publikacji M. Bogdanowicz, M. Rożyńska, Zeszyt

z węższą liniaturą omów z uczniami rady dla dziecka praworęcznego i/lub
leworęcznego, który chce kształtnie pisać, a następnie zaproponuj uczniom
pisanie w zeszycie z węższą liniaturą. Przeanalizuj uwagi uczniów pod
względem wygody pisania. Wspólnie wykonajcie zadanie z Kwestionariuszem
samooceny dla ucznia „Czy potrafię ładnie pisać?” (załącznik w Zeszycie
z węższą liniaturą).

4. Sposoby wykorzystania ćwiczeń stymulujących i usprawniających funkcje motoryczne na

zajęciach wyrównawczych lub korekcyjno-kompensacyjnych

Dla uczniów ze starszych klas szkoły podstawowej, gimnazjów i szkół ponadgimanzjalnych proponuje
się Program Edukacyjno-Terapeutyczny ORTOGRAFFITI. Zawiera on ćwiczenia kształcące wszystkie
funkcje poznawcze, w tym motoryczne. Może on posłużyć nauczycielom w przygotowaniu zajęć
wyrównawczych z dziećmi wymagającymi pomocy w zakresie stymulowania i usprawniania funkcji
motorycznych. Z myślą o uczniach z dysgrafią lub niskim poziomem graficznym pisma powstała seria
ORTOGRAFFITI. Od dysgrafii do kaligrafii. Seria ta doskonale nadaje się do pracy samokształceniowej
w domu, a także na zajęcia korekcyjno-kompensacyjne. Szczegóły dotyczące konstrukcji, celów oraz
zastosowanych metod przedstawiono w załączonej prezentacji Od dysgrafii do kaligrafii.

ZAPLANUJ

Moduł 8
WSPARCIE PEDAGOGICZNE – ćwiczenie funkcji motorycznych u uczniów klas IV–VI

18

Ciekawe ćwiczenia usprawniające umiejętności grafomotoryczne (M. Krysztof-Zarzycka, 2008):

•

Dziecko siedzi przy biurku. Dłonie ma położone na biurku przed sobą, palce szeroko rozstawione.
Dziecko podnosi te same palce obu dłoni naprzemiennie do góry. Ćwiczenie powtarza kilkakrotnie.
Celem tego ćwiczenia jest wzmocnienie mięśni dłoni oraz poprawa koordynacji.

•

Prowadzący i dziecko stają naprzeciw siebie w odległości mniej więcej 1 metra. Zadanie dziecka
polega na tym, aby określonym palcem ręki odbijało balony naprzemiennie podawane przez
prowadzącego – raz w kolorze niebieskim, raz w czerwonym. Każdy palec ręki dziecka powinien
odbić balon chociaż raz. Ważne jest, aby balon nie upadł na podłogę. Dodatkowo pracuje raz
prawa, raz lewa ręka. Celem tego ćwiczenia jest wzmocnienie mięśni barków, wzmocnienie
łuków dłoni, poprawa koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Przeprowadź z dziećmi masażyk całej ręki przygotowujący rękę do pisania.

Opis ćwiczenia znajduje się w załączniku Dobre praktyki z szuflady terapeuty.
Spróbuj kontynuować to ćwiczenie systematycznie każdego dnia (jeśli jest to
możliwe) przed czynnością pisania.

ZAPLANUJ