Instrumenty polityki fiskalnej

I. Istota i cele polityki fiskalnej

• dostarczenie państwu dochodów,

• funkcja alokacyjna

• funkcja rozdzielcza

• funkcja stabilizacyjnaj

II. Instrumenty polityki fiskalnej

Narzędzia podatkowe

- podział podatków

- zależność między stopą opodatkowania dochodów a wpływami do budżetu państwa

Sposoby finansowania deficytu budżetowego

- zaciąganie kredytu w banku

- zwiększanie długu publicznego

Zadania i wydatki publiczne

- wydatki osobowe

- wydatki rzeczowe

- transfery socjalne na rzecz gospodarstw domowych

- subwencje dla przedsiębiorstw

III. Warunki skutecznej polityki fiskalnej

- dobrze skonstruowany i rozwinięty system podatkowy

- skuteczny aparat państwowy

- dobrze rozwinięte instytucje publiczne

- sprawne procedury legislacyjne

- wykorzystywanie automatycznego stabilizatora

I. Istota i cele polityki fiskalnej

Gospodarka rynkowa jest formą organizacji gospodarki, w której decyduje popyt i podaż a więc najistotniejszą rolę odgrywają tu konsumenci i producenci wchodzący w związki na rynku i rozwiązujący tak podstawowe kwestie jak: co, jak i dla kogo produkować i konsumować. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność, wolna konkurencja i maksymalny zysk. Mimo że do głównych jej cech należą mechanizmy samoregulujące, w kształtowaniu gospodarki nie może jednak zabraknąć sektora publicznego, czyli państwa, którego zadaniem jest określenie ram funkcjonowania rynku, a zwłaszcza reguł wymiany dóbr i usług.

W systemie demokratycznym państwo ponosi odpowiedzialność za przebieg procesów gospodarczych i dlatego nie może się od nich dystansować ani unikać zmierzania się z takimi zjawiskami jak inflacja i bezrobocie. Państwo może oddziaływać na gospodarkę za pomocą dwóch rodzajów polityki - monetarnej i fiskalnej.

Polityka fiskalna obejmuje wszystkie posunięcia rządu w sferze wpływów i wydatków budżetowych w celu uzyskania kontroli i oddziaływania na podział dochodów oraz na ogólny poziom aktywności gospodarczej w kraju. Jej głównym celem jest dostarczenie państwu dochodów, ale w jej zakres wchodzą również wydatki. Art. 6 Ustawy o Finansach Publicznych z dnia 26 listopada 1998r. określa finanse publiczne jako procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, ze szczególnym uwzględnieniem pobierania i gromadzenia dochodów, wydatkowania środków publicznych, finansowania deficytu, zarządzania środkami publicznymi i zarządzania długiem publicznym.

Polityka fiskalna polega więc na wykorzystaniu różnych instrumentów, które służą:

1. Pokrycie zapotrzebowania państwa na pieniądze

2. Realizacji statutowych zadań państwa za pomocą zgromadzonych środków

3. Realizacji celów pozafiskalnych państwa takich jak:

• tworzenie warunków pełniejszego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki

• tworzenie warunków gromadzenia oszczędności pieniężnych przez optymalizację obciążeń podatkowych,

• walka ze skutkami bezrobocia i promowanie procesu tworzenia nowych miejsc pracy,

• korekta nadmiernego zróżnicowania dochodów w społeczeństwie będącego skutkiem bezwzględnie działającego mechanizmu rynkowego,

• łagodzenie negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które kierują się przede wszystkim motywem zysku.

Ogólnie finanse publiczne pełnią trzy podstawowe funkcje: alokacyjną, rozdzielczą i stabilizacyjną.

Funkcja alokacyjna finansów publicznych polega na oddziaływaniu na strukturę produkcji i rozmieszczenie czynników produkcji (pracy i kapitału). W gospodarce rynkowej o prawidłowym rozdziale czynników produkcji decyduje system cen. Jednakże są przypadki kiedy rynek zawodzi i następuje zakłócenie alokacji za pomocą mechanizmów rynkowych. Pojawienie się zakłóceń funkcjonowania rynku wymaga interwencji państwa, które za pomocą instrumentów z dziedziny finansów publicznych będzie dążyło do korekty tych zakłóceń.

Przykładem zakłóceń na rynku może być pojawienie się monopolu organizacji przemysłowych, uniemożliwiający swobodny dostęp do rynku innym podmiotom, ograniczający konkurencję na rynku a tym samym decydujący o cenie towarów lub usług. Wówczas za pomocą instrumentów finansowych można zmierzać do ograniczenia praktyk monopolistycznych. Przede wszystkim podatki mogą być wykorzystywane dla rozwinięcia lub ograniczenia produkcji i za jej pośrednictwem oddziaływać na rozmieszczenie pracy i kapitału. Podobnie jest z subwencjonowaniem działalności gospodarczej przez stosowanie transferu środków z sektora publicznego na rzecz sektora prywatnego. Zadaniem funkcji alokacyjnej finansów jest doprowadzenie do takiego rozdziału zasobów, który umożliwiłby podniesienie ogólnego dobrobytu.

Funkcja rozdzielcza polega na podziale dochodu i majątku. Podział pierwotny dokonywany jest w następstwie wykorzystania czynników produkcji, z których pochodzi dochód. Osiąganie dochodów przez poszczególne podmioty jest zróżnicowane i zależy w dużym stopniu od warunków koniunkturalnych. Istnieją osoby lub rodziny, które nie mają szansy uzyskania dochodu ze sprzedaży pracy, kapitału lub ziemi. Dlatego niezbędny jest wtórny podział dochodu i majątku za pośrednictwem finansów publicznych (podatki, transfery socjalne lub subwencje). Zadaniem finansów publicznych jest zaspokojenie podstawowych potrzeb jednostki obejmujących koszty utrzymania, mieszkanie, odzież itp. Jednostka i rodzina powinny dysponować dochodem na poziomie zapewniającym socjalne minimum egzystencji, poniżej którego zaczyna się obszar ubóstwa. Wzrost liczby osób żyjących na granicy ubóstwa jest sprzeczny z interesem społecznym, gdyż stanowi to czynnik zakłócający spokój społeczny i destabilizujący stosunki polityczne. Zatem w interesie państwa powinno leżeć stosowanie transferów socjalnych na rzecz gospodarstw domowych.

Innym instrumentem podziału jest subwencjonowanie przedsiębiorstw np. w celu obniżenia lub stabilizacji cen oferowanych przez nie towarów i usług, ograniczenia inflacji lub też konieczności utrzymywania przedsiębiorstwa na skutek strukturalnego bezrobocia.

Do instrumentów podziału należy zaliczyć także finansowanie przez państwo niektórych rodzajów towarów i usług publicznych np. usługi zdrowotne, oświatowe i kulturalne. Konieczność finansowania z budżetu tych usług wynika z konstytucyjnego prawa do ochrony zdrowia, dostępu do oświaty i kultury.

Ważnym instrumentem podziału są również ubezpieczenia społeczne mające na celu złagodzenie skutków ryzyka na wypadek choroby, inwalidztwa, utraty pracy itp. a także podatek dochodowy, który zostanie szczegółowo omówiony w drugiej części pracy.

Funkcja stabilizacyjna finansów publicznych polega na optymalnym wykorzystaniu czynników produkcji. W szczególności dotyczy to zapewnienia wysokiego poziomu zatrudnienia, równowagi bilansu płatniczego, stabilizacji cen i stałego wzrostu gospodarczego.

Państwo poprzez stosowania odpowiednich metod polityki fiskalnej może oddziaływać na kształtowanie się koniunktury. Zmiany cyklu koniunkturalnego koncentrują się przede wszystkim na zmianach popytu. Zadaniem państwa powinno być dążenie do stabilizującego oddziaływania na kształtowanie się popytu i dostosowania polityki budżetowej do przebiegu koniunktury.

W okresie ożywienia gospodarczego można podwyższyć podatki, by ograniczyć indywidualne dochody i popyt przez co można wpłynąć na ograniczenie stopy inflacji. W okresie recesji państwo poprzez zwiększenie wydatków budżetowych może wpłynąć na zwiększenie ogólnego popytu, który z kolei będzie czynnikiem oddziaływującym na ożywienie gospodarcze.

Zarówno podatki, jak i transfery socjalne oraz subwencje powinny być tak konstruowane, aby można było szybko reagować na skutki wahań koniunktury.

II. Instrumenty polityki fiskalnej.

1. Podatki bezpośrednie

Realizacji wyżej opisanych funkcji finansów publicznych towarzyszą koszty i dlatego, by można było kształtować alokację, podział i stabilizację wymagane są odpowiednie dochody budżetowe. Głównymi źródłami wpływów, czyli dochodu fiskalnego, są podatki, opłaty, dochody z publicznej działalności zarobkowej, składki ubezpieczenia społecznego, pożyczki publiczne i dochody z emisji pieniądza (por. art. 3 Ustawy o Finansach Publicznych z dnia 26 listopada 1998r.). Wśród nich podstawowe znaczenie mają podatki (80 ÷ 90% dochodów), do których należą podatki bezpośrednie od zysków przedsiębiorstw, podatki bezpośrednie od indywidualnych dochodów obywateli oraz podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów.

Podatek dochodowy stanowi rdzeń współczesnych systemów podatkowych. Obciąża on dochód całkowity podatnika uzyskiwany z różnych źródeł przychodów po potrąceniu kosztów a w mniejszym stopniu także jego wydatkowanie. Należy on do grupy podatków bezpośrednich (nie jest przerzucalny) i nie różnicuje obciążenia z punktu widzenia źródeł przychodów, z których jest osiągany. Ponadto jest on instrumentem polityki podziału dochodu oraz instrumentem łagodzącym wahania koniunktury, przez co ma udział w kształtowaniu alokacji, podziału i stabilizacji.

Za pośrednictwem podatku dochodowego następuje korekta uczestnictwa w osiąganym dochodzie i zakreślanie granic konsumpcji inwestycji i oszczędności indywidualnych. Opodatkowanie dochodu jest uzależnione od jego wysokości, jednak osobisty charakter tego podatku wymaga uwzględnienia stanu rodzinnego podatnika i innych aspektów takich jak liczbę i wiek dzieci, stan zdrowia, wiek itp.

Podatek dochodowy zawiera całą gamę ulg i zwolnień podatkowych, które są uzasadnione nie tylko przesłankami ekonomicznymi, lecz również socjalnymi. Mają one na celu zwiększenie dochodu podatnika i odciążenie budżetu od dokonywania transferów socjalnych na szerszą skalę.

Nie tylko kształtowanie podstawy podatku dochodowego uwzględnia elementy socjalne, lecz również konstrukcja progresywnej skali podatkowej. Najniższa stopa podatku, płacona od najniższych dochodów, stopniowo wzrasta, aż osiąga górną granicę 40-50% od dochodów najwyższych. Uzasadnienie stosowania progresji ma wiele aspektów. Progresja ma neutralizować skutki koncentracji dochodu i majątku w taki sposób, by osoby uzyskujące wysoki dochód więcej świadczyły na cele ogólnospołeczne. Jednakże silne obciążenie dochodu może ograniczać skłonność podatnika do jego powiększania, co jest zjawiskiem niekorzystnym dla rozwoju gospodarczego i społecznego. Progresywna stopa podatków zmniejsza rozpiętości występujące między dochodami i zgodna jest z zasada sprawiedliwości społecznej. Obciąża ona bowiem w relatywnie większym stopniu grupy lepiej zarabiające niż grupy mniej zarabiające.

Skale podatkowe są odbiciem zarówno polityki fiskalnej państwa, jak również innych rodzajów polityki. Układ skal podatkowych może bowiem wpływać na rozszerzenie lub ograniczenie konsumpcji, inwestycji i oszczędności.

Podatek bezpośredni od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy tzn. stopa podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu. Progresywne opodatkowanie zysku zniechęcałoby do zwiększenia produkcji i obniżania kosztów wytwarzania, gdyż przy większym poziomie zysku obowiązywałaby odpowiednio wyższa stopa podatku dochodowego.

Podatek dochodowy jest najwydatniejszy pod względem fiskalnym, szybko reaguje na zmiany w procesie gospodarowania i jest wykorzystywany jako narzędzie kształtowania koniunktury i stabilizacji.

2. Podatki pośrednie

Oprócz podatku dochodowego istotną rolę wśród dochodów zasilających budżet stanowią podatki obrotowe. W tej grupie podatków można przede wszystkim wyróżnić podatek obrotowy, akcyzowy i cła. Udoskonaleniem podatku obrotowego jest podatek od wartości dodanej (VAT). W Polsce, odmiana podatku VAT pod nazwą podatku od towarów i usług, obowiązuje od 5 lipca 1993r.

Podatek obrotowy obciąża przychód pochodzący ze sprzedaży dóbr i usług przez przedsiębiorstwa. Nie obejmował on wszystkich produktów, a jedynie finalne dobra konsumpcyjne. Formalnie podatek ten płacił do budżetu sprzedawca, ale faktycznie pochodził on z kieszeni nabywcy dóbr konsumpcyjnych, który zmuszony był płacić cenę podwyższoną o podatek obrotowy; miał on więc charakter cenotwórczy.

W podatku obrotowym są stosowane stawki proporcjonalne i są one zróżnicowane w zależności od towarów i usług. Towary i usługi niezbędne do egzystencji mogą być opodatkowane stawką zerową lub ulgową. Pozostałe towary i usługi są opodatkowane stawką zasadniczą. Stawki podwyższone stosowane są wobec towarów tzw. luksusowych. Zróżnicowanie stóp podatku obrotowego na poszczególne produkty zazwyczaj wpływa niekorzystnie na proporcje cen.

Podatek VAT natomiast jest wszechfazowym podatkiem od obrotu netto. Jest to podatek typu konsumpcyjnego, co oznacza, że każda faza obrotu, od producenta do konsumenta jest opodatkowana. Podatek jest obliczany od wartości sprzedaży netto, a następnie do niej dodawany, by określić wartość sprzedaży brutto. Wartość brutto stanowi pełną kwotę, którą konsumenci są zobowiązani zapłacić sprzedawcy.

Zasadnicza stawka podatkowa wynosi 22%. Ponadto stosuje się stawki 7% i 0%. Wolne od podatku są wszystkie towary objęte eksportem, które są opodatkowane w kraju ich przeznaczenia. Opodatkowanie konsumpcji najsilniej dotyka warstwy mniej zamożne lub uboższe i niewiele tu pomaga różnicowanie opodatkowania w zależności rodzaju dobra i usługi. Można jedynie łagodzić obciążenia przez stosowanie zwolnień w odniesieniu do towarów o podstawowym znaczeniu (np. artykuły żywnościowe).

Taki system opodatkowania jest korzystniejszy dla budżetu państwa. Zapewnia on bowiem szybszy i bardziej systematyczny napływ dochodów do budżetu, gdyż nie trzeba czekać, aż zostanie wytworzony i sprzedany produkt finalny. Ma on również istotną przewagę nad podatkiem bezpośrednim, gdyż nie zależy od stopnia rentowności przedsiębiorstw oraz czasu sporządzania bilansu, a także rachunku zysków i strat. Najistotniejszą zaletą podatku od wartości dodanej jest to, że w przeciwieństwie do podatku dochodowego, którego wysokość może podcinać motywacje przedsiębiorców i hamować wzrost wydatków inwestycyjnych, obciąża on społeczeństwo za pośrednictwem wyższych cen, ale nie wywiera ujemnego wpływu na rentowność netto przedsiębiorstwa i tym samym na jego działalność gospodarczą. Z tych zasadniczych względów występuje w świecie tendencja do zmniejszania stopy podatku dochodowego przedsiębiorstw, a zwiększania wpływów do budżetu w formie podatków pośrednich.

3. Zależność między stopą opodatkowania dochodów a wpływami do budżetu państwa

Wzrost stopy opodatkowania dochodów nie zawsze zwiększa wpływy do budżetu państwa a może wręcz niekorzystnie oddziaływać na sytuację finansową państwa. Kształtowanie się obciążenia podatkowego z punktu widzenia fiskalnego i ukazania związku pomiędzy poziomem stawki podatkowej a wysokością dochodów ukazuje krzywa Laffera.

Krzywa ta opiera się na założeniu, że wpływy do budżetu zależą od podstawy opodatkowania (wysokości dochodów) i wysokości stóp podatkowych. Przy stawce podatkowej zerowej nie ma w ogóle wpływów do budżetu. Proporcjonalny wzrost wpływów następuje w miarę wzrostu stawek podatkowych aż do osiągnięcia pewnej granicznej stawki a, dla której wpływy budżetowe są maksymalne i odpowiadają wartości b. Po jej przekroczeniu wpływy do budżetu zmniejszają się. Dalszy wzrost stawek negatywnie wpływa na skłonność do działania i prowadzi do uchylania się od płacenia podatków bądź też poszukiwania takich sposobów zarabiania pieniędzy, przy których podatki będą najniższe. Przy niskich stopach opodatkowania przedsiębiorcy wykazują wyższą skłonność do inwestowania i wzrostu produkcji. Jednocześnie podatnicy w mniejszym stopniu uchylają się od płacenia podatków i prowadzenia działalności nielegalnie. Określenie punktu krytycznego jest trudne ze względu na zmianę warunków w poszczególnych okresach. Osiągnięcie maksymalnego obciążenia podatkowego, powyżej którego następuje spadek wpływów zależy od:

• poziomu stopy podatkowej w punkcie wyjściowym

• siły reakcji przedsiębiorstw na inwestycje

• skłonności ludzi do oszczędzania i konsumowania

• stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej.

Stopa opodatkowania jest ważnym narzędziem kształtowania dochodu fiskalnego. Może oddziaływać na aktywność gospodarczą różnych podmiotów poprzez motywację do produkcji jak również od strony zwiększonych lub zmniejszonych wydatków na konsumpcję, inwestycje i wydatki rządowe. Optymalny system podatkowy powinien łagodzić konflikty zachodzące pomiędzy efektywnością a sprawiedliwością podatków.

4. Sposoby finansowania deficytu budżetowego

Polityce podatkowej powinny towarzyszyć odpowiednie instrumenty polityki kształtowania wydatków budżetowych. Jeżeli dochody podatkowe nie wystarczają lub państwo obniża podatki bez redukowania wydatków, to wówczas powstaje deficyt budżetowy, który najczęściej jest finansowany kredytem zaciąganym w bankach komercyjnych bądź poprzez zaciąganie długu publicznego. Kredyty zaciągnięte przez państwo i samorząd terytorialny różnią się od podatków koniecznością spłaty wraz z odsetkami. Odsetki stanowią cenę korzystania z kredytu a spłata kredytu i odsetek stanowi obciążenie przyszłych wpływów budżetowych. Przeznaczenie znacznej części wpływów podatkowych na spłatę odsetek od kredytu jest zagrożeniem dla polityki podatkowej i budżetowej, kiedy rząd nie ma możliwości zwiększenia wpływów podatkowych niezbędnych do finansowania nowych zadań lub kontynuacji rozpoczętych i kiedy spora część wydatków budżetowych przeznaczona jest na obsługę długu. Dlatego istotnego znaczenia nabiera kształtowanie polityki zadłużenia publicznego. Wadą zaciągania kredytu w bankach jest zmniejszanie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego a tym samym redukcja rozmiarów inwestycji prywatnych. Zaletę kredytu publicznego można dostrzec w dziedzinie kształtowania koniunktury, zwłaszcza w okresie recesji i depresji, kiedy prywatne inwestycje oraz popyt wyraźnie spadają i nie ma możliwości podwyższenia podatków. Wówczas źródłem finansowania instrumentów kształtowania koniunktury, zwłaszcza zatrudnienia, jest właśnie kredyt.

Kredyt zaciągany w bankach komercyjnych może okazać się niewystarczający do sfinansowania deficytu budżetowego, dlatego państwo korzysta z drugiej powszechnej formy finansowania deficytu jakim jest zaciąganie długu publicznego.

Ustawa o Finansach Publicznych w art. 9 długiem publicznym nazywa „nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora”. Mówiąc inaczej jest to kwota zadłużenia rządu w formie należności z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa w celu pokrycia deficytu budżetowego. Oznacza to, że skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je oferując korzystne warunki lokowania pieniędzy np. oprocentowanie jest ustalone powyżej stopy inflacji. Wówczas przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, banki, instytucje ubezpieczeniowe chętnie korzystają z zakupu obligacji, gdyż charakteryzują się one wysokim stopniem płynności i bardzo niskim ryzykiem.

Możliwości finansowania deficytu budżetu zadłużeniem publicznym zależą od stopnia chłonności i poziomu rozwoju rynku kapitałowego. Jeżeli rynek ten nie jest należycie rozwinięty i sprzedaż obligacji utrzymuje się na niskim poziomie, część wyemitowanych obligacji musi wykupić bank centralny, sięgają z reguły po emisję pieniądza. To z kolei, może prowadzić do wzrostu podaży pieniądza stanowiącej źródło inflacji.

5. Zadania i wydatki publiczne

Wydatki publiczne stanowią ważny przejaw działalności państwa i samorządu terytorialnego. Państwo i samorząd terytorialny mają do spełnienia różne zadania o charakterze politycznym, gospodarczym i socjalnym. Rodzaje i zakres działalności publicznej wskazują na obszar działania, na którym zawodzi rynek. Ideą przewodnią rynku jest maksymalizacja zysku w związku ze sprzedażą towarów i usług. Z kolei działalność publiczna ma na celu zaspokojenie potrzeb zbiorowych, niezależnie od posiadanych przez podmioty środków pieniężnych. Zaspokojeniu potrzeb zbiorowych służą tzw. dobra publiczne do których można zaliczyć ochronę zdrowia, ubezpieczenie społeczne, obronę, wymiar sprawiedliwości itp. Poprzez zaspokojenie potrzeb za pomocą dóbr publicznych państwo powoduje ograniczenie inicjatywy i samodzielności jednostki oraz zwiększenie kosztów funkcjonowania państwa (nadmiernie rozbudowany aparat państwowy), jednak zadaniem państwa jest dbałość o spokój społeczny i świadczenie tych usług. Interwencja państwa o dużym zasięgu oznacza wysokie podatki i wydatki publiczne, jednakże ograniczenie interwencjonizmu państwowego też ma swoje ujemne strony. Są obszary działalności społecznej i gospodarczej w których rynek zawodzi, gdyż ponoszenie pewnych kosztów (np. socjalnych) byłoby dla gospodarki prywatnej nieopłacalne. Są zadania, które sektor publiczny może wykonywać efektywniej niż sektor prywatny a do takich należy np. zwalczanie ubóstwa, zapewnienie sprawiedliwości społecznej i dobrobytu i kształtowanie koniunktury gospodarczej.

Uczestnictwo państwa w działalności publicznej niekoniecznie musi być określane na podstawie udziału wydatków budżetowych w produkcie społecznym, gdyż regulowanie różnych dziedzin za pomocą ustaw i rozporządzeń może nie znajdować odbicia w wydatkach budżetowych; nie mniej jednak zauważalna jest tendencja stałego wzrostu wydatków publicznych. Do najważniejszych przyczyn wzrostu wydatków publicznych należą: rosnący dochód na jednego mieszkańca, przemiany technologiczne, zmiany demograficzne, koszty świadczeń publicznych i urbanizacja.

Struktura wydatków publicznych jest determinowana rodzajami i zakresem działalności publicznej. Państwo w celu wypełnienia zadań zatrudnia personel, kupuje dobra i usługi, dokonuje transferów na rzecz gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Są to najważniejsze dziedziny działalności publicznej na które przeznaczone są wydatki publiczne. Art. 69 Ustawy o Finansach Publicznych wydatki budżetu państwa dzieli na wydatki bieżące, wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa i na wydatki majątkowe. Do głównych wydatków bieżących należą subwencje dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacje, wynagrodzenia i uposażenia oraz inne świadczenia na rzecz osób fizycznych. Wydatki na obsługę długu państwa to według ustawy „wydatki budżetu państwa z tytułu oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami.” Wydatki majątkowe obejmują natomiast wydatki na zakup akcji i wydatki inwestycyjne. Ponadto wydatki można podzielić na: wydatki rzeczowe, wydatki osobowe, transfery socjalne na rzecz gospodarstw domowych, subwencje dla przedsiębiorstw.

Wydatki osobowe obejmują zatrudnienie personelu na warunkach rynkowych i rekrutację niezbędnego personelu w formie przymusowej (służba wojskowa). Zatrudnienie personelu na podstawie warunków rynkowych ma podstawowe znaczenie. W gospodarce rynkowej przy pozyskiwaniu personelu istnieje stała konkurencja między sektorem prywatnym i publicznym. Wysoko wykwalifikowany personel może znaleźć lepszą pracę w sektorze prywatnym. Dlatego państwo powinno zadbać o to, by zatrudnienie w służbie publicznej było atrakcyjne (określenie form awansu, wysokość odpowiedniego wynagrodzenia, świadczenia towarzyszące np. emerytura)

Wydatki rzeczowe są przeznaczone na zakup dóbr oraz usług na rynku. Do grupy najczęściej kupowanych usług należą projekty architektoniczne, transportowe, ekspertyzy instytucji naukowych. Zakup jest najczęściej dokonywany w formie zlecenia publicznego, które powinno być udzielone tym przedsiębiorstwom, które gwarantują ich wykonanie przy możliwie najniższych kosztach i na najkorzystniejszych warunkach.

Za pośrednictwem zleceń publicznych państwo może osiągać cele alokacyjne, stabilizacyjne i fiskalne. Cele alokacyjne mogą polegać na rozwoju mogą polegać na umożliwieniu mobilności siły roboczej i kapitału. Cele fiskalne zazwyczaj polegają na udzieleniu zlecenia przedsiębiorstwu najtaniej oferującemu dobrej jakości towary i usługi.

Transfery socjalne dla gospodarstw domowych stanowią istotny składnik systemu zabezpieczenia społecznego. Państwo nie może zaniedbać warstw, które z różnych powodów nie mogą sobie poradzić np. wiek, zły stan zdrowia, duża liczba dzieci na utrzymaniu itp. i uchylić się od osłony socjalnej warstw najbardziej potrzebujących. Podstawowym celem transferów socjalnych na rzecz gospodarstw domowych jest zwiększenie ich siły nabywczej i zapewnienie określonego poziomu dochodu. Zabezpieczenie społeczne jest kształtowane na podstawie zasady subsydiarności, zasady przyczynowo-skutkowej i zasady ubezpieczenia, zabezpieczenia i opieki.

Zasada subsydiarności polega na wykorzystaniu wszelkiej pomocy ze strony rodziny i znajomych i zwróceniu się o pomoc ze środków publicznych po wyczerpaniu się ich możliwości.

Druga zasada obejmuje wyrównywanie dochodu dopiero po ustaleniu przyczyn jego obniżenia lub utraty np. utratę pracy dla wypłacenia zasiłku dla bezrobotnych czy utratę zdrowia dla wypłaty zasiłku chorobowego.

Zasada ubezpieczenia, zabezpieczenia i opieki odnosi się do publicznych świadczeń socjalnych. Ubezpieczenie polega na indywidualnym finansowaniu ryzyka w formie składek ubezpieczeniowych; zabezpieczenie jest obowiązkiem państwa do kompensowania ujemnych skutków zdarzeń np. świadczenie na rzecz ofiar wojny; opieka powinna być udzielana wszystkim potrzebującym środków do życia, gdy zawiedzie samopomoc.

Subwencje dla przedsiębiorstw są bezzwrotną pomocą finansową państwa w celu poparcia ich działalności i ustabilizowania sytuacji gospodarczej. Subwencjonowanie jest niezbędne w przypadku branż i regionów zagrożonych strukturalnie np. górnictwo, hutnictwo, przemysł stoczniowy. W branżach tych na skutek spadku cen i wzrostu kosztów wytwarzania, trudna jest modernizacja z własnych środków finansowych, co z kolei powoduje wzrost bezrobocia. Istotne znaczenie w dziedzinie kształtowania subwencji dla przedsiębiorstw ma więc ich wpływ na ograniczenie inflacji i bezrobocia.

Ponadto subwencjonowanie przedsiębiorstw może także spełniać takie cele jak pomoc w osiąganiu zysku, gdy towary lub usługi są sprzedawane na poziomie kosztów lub poniżej nich czy też zapewnianie pracownikom odpowiedniego poziomu wynagrodzeń.

Polityka subwencjonowania przedsiębiorstw może łagodzić napięcia i niezadowolenie społeczne, ale przede wszystkim powinna ona odpowiadać założeniom polityki gospodarczej m.in. poprzez wspieranie nowych rozwiązań technologicznych, nowych dziedzin produkcji i usług. W znacznie mniejszym stopniu subwencje powinny być udzielane na utrzymanie przestarzałych przedsiębiorstw lub na utrzymywanie zatrudnienia.

III. Warunki skutecznej polityki fiskalnej

Realizacja głównych celów polityki fiskalnej wymaga dobrze skonstruowanego i rozwiniętego systemu podatkowego, skutecznego aparatu skarbowego, sprawnych procedur legislacyjnych oraz dobrze rozwiniętych instytucji publicznych. Stymulujące lub hamujące oddziaływanie państwa na aktywność podmiotów zależy od tego, czy władze publiczne stwarzają preferencje podatkowe dla przedsiębiorstw inwestujących, tworzących nowe miejsca pracy, inwestujących w ochronę środowiska naturalnego. Natomiast ilość dochodów, która wpłynęła na rachunki władz publicznych, jak też sprawiedliwy rozkład ciężarów podatkowych, zależy w głównej mierze od sprawnie funkcjonującego aparatu skarbowego. Sprawne procedury legislacyjne ułatwiają wprowadzenie zamian do systemu podatkowego, które wymagają zmian w podstawach prawnych. Wprowadzenie takich zmian napotyka zwykle ogromne trudności i zabiera wiele czasu, co znacznie opóźnia skuteczność polityki fiskalnej. Sprawne procedury legislacyjne mogą cały proces znacznie ułatwić.

Działalność legislacyjna jest również przydatna w ustanawianiu automatycznych stabilizatorów. Działanie tych środków polega na pewnego rodzaju wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego i bezrobocia, które dokonują się przy niezmiennych zasadach opodatkowania i zmiennych zasadach dokonywania wydatków. Oznacza to, że jeżeli wielkość wpływów podatkowych zależy od dochodów osobistych ludności, przedsiębiorstw i spółek, to zmian poziomu tych dochodów automatycznie prowadzi do zmiany poziomu wpływów. Wielkość dochodów powinna kształtować się w zależności od tego, czy występuje ożywienie gospodarcze czy recesja. Sytuacja gospodarcza powinna więc odpowiednio kształtować wielkość wpływów podatkowych.

Dobrze prowadzona polityka fiskalna powinna prowadzić do wzrostu gospodarczego a także charakteryzować się stabilnością oraz umiejętnością łączenia celów fiskalnych z celami pozafiskalnymi (ekonomicznymi i społecznymi) Powinna zaspokoić potrzeby władz publicznych w zakresie dochodów a jednocześnie pomagać się rozwijać podmiotom gospodarczym, zaspokajać potrzeby konsumpcyjne gospodarstw domowych i tworzyć warunki oszczędzania i inwestowania. Ponadto finanse publiczne powinny mieć w większym stopniu charakter gospodarczo-socjalny, a w mniejszym administracyjny. Bez uwzględnienia tej kwestii budżet nie będzie mógł zadowalająco wypełnić funkcji alokacyjnej, rozdzielczej i stabilizacyjnej.

Bibliografia

Begg D., Podstawy Mikro i Makroekonomii

Komar A., Finanse Publiczne w Gospodarce Rynkowej

Komar A., Finanse Publiczne

Nasiłowski M., System Rynkowy

Ustawa o Finansach Publicznych z dnia 26 listopada 1998r.

b

100 %

Stawka podatkowa

Wpływy budżetowe

a

---